انقلاب اسلامی در قاب سینما

سینمای انقلاب, گونه ای بود که ۳ دهه پیش در سینمای ایران شکل گرفت

سینمای انقلاب، گونه‌ای بود که ۳ دهه پیش در سینمای ایران شکل گرفت. اگرچه انقلاب اسلامی ایران به نوعی احیای سینمای شکست خورده آن سال‌ها بود، اما به باور بسیاری از کارشناسان سینمای پس از انقلاب هیچگاه نتوانست دین خود را به انقلاب ادا کند. تنها پس از گذشت چند سال از انقلاب، فیلمسازان کمتری به این موضوع پرداختند و البته آغاز جنگ تحمیلی هم دلیلی شد تا کمتر فیلمسازی به وقایع انقلاب اسلامی بپردازد چرا که در کنار آن سینمایی پا گرفته بود که عنوان ژانر دفاع مقدس را به همراه خود داشت. برای همین است که وقتی از سینمای انقلاب حرف می‌زنیم تعداد کمی از فیلم‌های این ژانر را می‌توانیم نام ببریم. در این فهرست ۱۰ عنوان از فیلم‌های شاخص این ژانر معرفی شده است، بدیهی است که تعداد فیلم‌هایی که در این گونه سینمایی ساخته شده است بیشتر از این تعداد است‌.

● تیرباران / علی اصغر شادروان

تیرباران یکی از فیلم‌های مهم دهه ۶۰ است و از نمونه‌های شاخص سینمایی که به سینمای انقلاب شهرت یافت. نکته جالب این که پیش از علی‌اصغر شادروان قرار بود مسعود کیمیایی فیلمی درباره شهید اندرزگو بسازد. از سرنوشت فیلم مسعود کیمیایی اطلاعاتی در دست نیست، اما ۴ سال بعد علی اصغر شادروان فیلم «تیرباران» را پیرامون زندگی شهید اندرزگو برپرده سینماها برد که در آن مجید مجیدی در نقش سید علی اندرزگو قرار گرفت.فیلم روایتی است از بهمن ۱۳۴۳، جایی که محمد اندرزگو به همراه چند تن دیگر روبه‌روی ساختمان مجلس منتظر می‌شوند تا حسنعلی منصور را ترور کنند. ترور با موفقیت انجام می‌شود، اما ماموران با تجسس بسیار همه عاملین ترور به جز سیدعلی اندرزگو را دستگیر و اعدام می‌کنند.

ماموران ساواک به دنبال اندرزگو هستند چرا که او را از طراحان اصلی ترور می‌دانند، اما سیدعلی اندرزگو در لباس مبدل به مبارزه ادامه می‌دهد و چند بار تا مرز دستگیری می‌رسد، ولیکن باز نجات می‌یابد و هر بار مجبور می‌شود به همراه خانواده به شهری یا روستایی دیگر برود. آخرین بار مأمورین ساواک محل زندگی او را محاصره می‌کنند و سیدعلی اندرزگو بعد از یک درگیری مسلحانه سخت، به شهادت می‌رسد.

بازیگران: مجید مجیدی، جعفر دهقان و...

● دستمزد / مجید جوانمرد

دستمزد، فیلمی حادثه‌ای ـ سیاسی است که در آن قدرت‌طلبی یک پدر باعث می‌شود فرزندش را بکشد ولی زن این مرد ۲ نفر را استخدام می‌کند تا جنازه پسرشان و دوستش را به ده محل زندگیشان ببرند. یکی از این دو مردی که اجیر شده‌اند فردی است که با یک آمبولانس امرار معاش می‌کند و انسانی زیاده‌خواه و دغل است و فرد دیگر پهلوانی دوره‌گرد و بیمار است.

فیلم روایت۲ جوان ایلیاتی پس از ترور ناموفق اسفندیار ایلخانی است که به اعدام محکوم می‌شوند. ۲ جوان یکی فرزند اسفندیار است و دیگری فرزند مراد میرشکار که در پایتخت با معرکه‌گیری روزگار می‌گذراند.

مادران دو جوان که اسفندیار به آنها ایلخانی می‌گوید و فرزندانشان در لحظه فرار از زندان کشته شده‌اند، با کمک جوانی به نام یعقوب اجساد را از گور خارج می‌کنند و به زادگاه خود می‌برند.

در موقع تشییع جنازه، اسفندیار ایلخانی سر می‌رسد و به قصد کشتن همسر خود، یعقوب را با تیر می‌زند. مراد میرشکار به تلافی مرگ فرزندش اسفندیار را به قتل می‌رساند و همان لحظه ژاندارم‌ها سر می‌رسند.

بازیگران:‌ محمد صالح‌علاء، مهدی فتحی و...

● برزخی‌ها / ایرج قادری

قادری بازیگر و کارگردان پرکار پیش از انقلاب ازجمله کسانی بود که شاید کسی فکر نمی‌کرد به وادی فیلمسازی ضداستبدادی پای بگذارد، اما بعد نشان داد نه‌تنها فیلم‌هایی علیه ظلم و ستم (که بیشتر علیه خان‌ها و فئودال‌های رژیم گذشته) ساخت بلکه در این راه یکی از بهترین‌ها نیز شد. برزخی‌ها فیلمی پربازیگر بود، بازیگرانی که سال‌های قبل، دیدنشان در یک فیلم کنار هم از رویاهای بزرگ مردم بود که در این فیلم به واقعیت تبدیل شد و بازیگرانی چون فردین و سعید راد در آن بازی می‌کردند.

بازیگرانی که هر کدام به تنهایی قادر بودند جمعیت عظیمی را به سینما بکشانند. این اثر پربازیگر، پرخرج و همین‌طور پرفروش ابتدا یک تریلر مهیج است با این‌که برای تریلر شدن چند نشانه را ندارد، اما از اواسط فیلم، زمانی که زندانیان به روستا می‌روند و در روستای مذکور به خاطر دزدیده شدن چند راس دام جنگی شبیه جنگ تحمیلی با تمامی عدوات نظامی رخ می‌دهد تماشاگر باور نمی‌کند و بسیار غیرواقعی می‌شود و در جاهایی فیلم بسیار شعاری می‌شود.

فیلم از نظر آزادیخواهی و مبارزه با ظلم برای زمان خود اثری قابل قبول و احترام است.

این فیلم در اکران هم موفقیت فراوانی داشت، شاید تماشاگر‌ان ابتدا به وسوسه ‌ دیدن بازیگران نام آورش راهی سینما می شدند اما ساختار خوب و قابل قبول فیلم توانست تماشاگران را مجاب کند تا به داستان روایت شده در فیلم هم توجه کنند.

وقایع فیلم در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ می‌گذرد؛ وقتی که گروهی مجرم عادی از زندان می‌گریزند. آنها که قصد دارند از کشور خارج شوند، در دهکده‌ای مرزی با مردی به نام سیدیعقوب آشنا می‌شوند که می‌کوشد با اعمال و گفتارش زندانیان را از فرار بازدارد.

آنها ابتدا موعظه‌های سیدیعقوب را به ریشخند می‌گیرند، اما به مرور پس از تجاوز ارتش بیگانه به خاک میهن تحت تأثیر فداکاری سیدیعقوب و اهالی دهکده قرار می‌گیرند و از روستا دفاع می‌کنند و جان خود را از دست می‌دهند.

● ترن / زنده‌یاد امیر قویدل

ترن نمونه‌ای از فیلم‌های انقلابی است که اغلب منتقدین آن را به عنوان «بهترین» می‌شناسند، بهترین فیلمی که در این گونه ساخته شد و به استانداردهای یک فیلم سینمایی بدون شعار نزدیک است. بدون شک این فیلم بهترین ساخته این کارگردان در کارنامه فیلمسازی او است.ترن، با موضوع مبارزه مردم ایران با رژیم ستمشاهی در حالی ساخته شد که کمتر فیلمسازی به این موضوع بها می‌داد، اما قویدل دغدغه‌مند بود که رو به این موضوع آورد و کاری پذیرفتنی ارائه داد که بی شک جزو آثار برتر در زمان خودش بود. زنده یاد قویدل یکی از فیلمسازانی است که دغدغه انقلاب داشت و بیش از دیگر فیلمسازان ایرانی به این گونه وفادار ماند.

حوادث فیلم زمستان ۱۳۵۷ اتفاق می‌افتد. در اوج انقلاب، یک قطار سوخت رسان ارتشی به مقصد اصفهان در حرکت است. گروهی از کارگران اعتصابی شرکت نفت و راه آهن برای رفع نیاز مردم، مسیر قطار را به مقصد شمال تغییر می‌دهند. ارتش وارد عمل می‌شود و می‌خواهد محموله را پس بگیرد. لکوموتیوران پیر به نام فولاد و دستیارانش با زحمت محموله را به مقصد می‌رسانند. مأموران به آنان هجوم می‌برند. مردم منطقه با مشعل‌های فروزان به کمک آنها می‌روند و قطار را تا مقصد همراهی می‌کنند. لکوموتیوران در واپسین لحظه کشته می‌شود.

بازیگران:‌ فرامرز قریبیان، خسرو شکیبایی و...

● شکار / مجید جوانمرد

بیشتر شهرت و اعتبار مجید جوانمرد در سینمای ایران به ساخت فیلم‌های حادثه‌ای است. فیلم‌هایی همچون مار، شکار، دستمزد، تیغ آفتاب، قافله، عروسی خون و... که در سال‌های دور هر کدام با استقبال فراوان مخاطبان سینمای ایران مواجه شدند.

شکار، اولین تجربه بازی مشترک ۲ بازیگر دوست‌داشتنی سینمای ایران است؛ پرویز پرستویی و خسرو شکیبایی. این دو در این فیلم برای اولین بار رودرروی یکدیگر قرار گرفتند. در این فیلم احمد (پرویز پرستویی) با کامیون حامل گوشت به مقصد پایتخت حرکت می‌کند. او عجله دارد تا قبل از زایمان همسرش محموله را تحویل بدهد و به زادگاهش بازگردد.

در یکی از شهرهای بین راه توقف می‌کند و همان لحظه انفجاری در میدان شهر رخ می‌دهد و مجسمه‌ای که قرار بوده روز بعد پرده‌برداری شود منهدم می‌شود. احمد به سرعت از محل می‌گریزد. ماموران امنیتی به او مظنون می‌شوند و پس از آزادی، ‌در راه بازگشت با جوانی به نام مصطفی همراه می‌شود که به تازگی از زندان آزاد شده است. ماموران جاده را بسته‌اند. مصطفی که مشغول رانندگی است، کامیون را از میان آنها عبور می‌دهد. ماموران به تعقیب کامیون می‌پردازند، مصطفی کشته می‌شود و احمد بر اثر تجربه‌ای که پشت ‌سر گذاشته متحول می‌شود.

بازیگران: خسرو شکیبایی، پرویز پرستویی و...

● خانه عنکبوت / علیرضا داوودنژاد

خانه عنکبوت کنار فیلم اشباح ساخته رضا میرلوحی از معدود فیلم‌هایی بود که در آن دوران به بقایای رژیم شاه کاملا متفاوت و درونگرا نگاه می‌کرد. وجه مشخصه خانه عنکبوت و خانه اشباح این بود که آدم‌هایش در چالش با درون خود منحط‌ترین خصلت‌های ضدانسانی و ضداخلاقی‌شان عینی و بروز می‌یافت.

در بحبوحه ماجرای حمله نظامی طبس، ۴ مرد (تقی‌نیا، کامران، ثابتیان و تیمسار) که وابستگی‌هایی به نظام سرنگون شده سلطنتی دارند، در ویلایی گرد آمده‌ و در انتظارند تا کودتا پیروز شود...

بازیگران: جمشید مشایخی، عزت‌الله انتظامی، داوود رشیدی و...

● تشریفات / مهدی فخیم‌زاده

فخیم‌زاده سال ۶۴ و براساس فیلم ژنرال دلاوره فیلمی با عنوان «تشریفات» را با بازی خودش جلوی دوربین برد که با موفقیت تجاری خوبی مواجه شد. تشریفات، داستان جوانی مشهور به حسن مطرب است که برای دزدی وارد خانه‌ای می‌شود.

در خانه مجاور روحانی‌ای به نام توحید با موعظه‌های خود گروهی از اهالی محل را بر ضدنظام سلطنتی می‌شوراند. پلیس امنیتی برای دستگیری توحید به محله هجوم می‌آورد.

در این میان حسن نیز بازداشت می‌شود و در زندان به دلیل شباهت به روحانی شکنجه می‌شود. بازجو پی می‌برد که او توحید نیست، با وعده و وعید او را به هیبت توحید درمی‌آورند و در یک مصاحبه تلویزیونی شرکت می‌دهند.

حسن مطرب از زندگی مرفهی برخوردار می‌شود، اما به دنبال برخوردهای مردم کوچه و بازار و پدر توحید که در زندان با او آشنا شده، از کرده خود پشیمان می‌شود و علیه نظام سلطنتی سخنرانی می‌کند.. .

بازیگران: مهدی فخیم‌زاده، احمد هاشمی و...

● خونبارش / زنده‌یاد امیر قویدل

با نگاهی به کارنامه کاری مرحوم قویدل باید او را اساسا سینماگر بعد از انقلاب دانست. فیلمسازی که درست بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، به سراغ سوژه‌های سیاسی مربوط به انقلاب رفت و نخستین فیلم‌های ژانر سیاسی و انقلابی را در سینمای ایران خلق کرد. فیلم خونبارش یکی از آنهاست.

قویدل در این فیلم از علی غفوری سبزواری و قاسم دهقانی سنگستانی ۲ سرباز انقلابی در نقش‌های خود استفاده کرد و به این ترتیب فیلم خونبارش نخستین فیلم سینمای بعد از انقلاب است که از نابازیگران و شخصیت‌های واقعی در نقش‌های خود استفاده کرده است. موفقیت این فیلم در نمایش عمومی، تولید مجموعه‌ای از فیلم‌ها با موضوع انقلاب و مبارزه بین عناصر انقلابی و نیروهای رژیم شاه را به دنبال داشت.

قصه خونبارش که بر اساس داستانی واقعی است به جریان درگیری ارتش و مردم در میدان سبلان و نظام آباد، در روز ۱۷ شهریور می‌پردازد. جایی که ۳ سرباز گارد پادگان قصر با اسلحه‌های خود میدان را ترک کرده و به مردم می‌پیوندند.

بازیگران:‌ عباس اسدی، حسن نورهانی و...

● حادثه / منصور تهرانی

حادثه یکی از فیلم‌هایی است که به قانون کاپیتولاسیون یا همان مصونیت داشتن اتباع آمریکا در ایران می‌پردازد، این‌گونه فیلم‌ها در دهه ۶۰ بسیار متداول بودند ولی از نظر ساخت فیلم و داشتن قصه، فیلم حادثه یک سر و گردن از سایر این فیلم‌ها بالاتر است. حادثه نشان می‌دهد یک معلم که نماد صبوری هست چگونه به یک قیصر انتقامجو تبدیل می‌شود و یک حادثه که از روی اشتباه و مست بودن سرنشینان آمریکایی خودرو رخ داد با بی‌عدالتی و نابرابر بودن حق ایرانیان و آمریکاییان در ایران باعث شد همسر احمد (معلم مدرسه) بمیرد و احمد که معلمی ساده بود خود برای اجرای عدالت اجبارا دست به تفنگ ببرد.

در این فیلم قهرمان قصه نیز مانند قیصر فردی است معمولی از دل جامعه که به دلیل بی‌عدالتی و بی‌قانونی (بد قانونی) خودش شاکی (زیاندیده)، قاضی، مجری عدالت و مجازاتگر می‌شود، اما یکی از تفاوت‌های احمد فیلم حادثه با قیصر فیلم قیصر این است که قیصر از قبل چاقوکش و بزن بهادر بوده ولی در حادثه احمد ضیائی معلمی است بسیار آرام که به قول معروف سرش در لاک خودش هست ولی این شرایط سیاسی و اجتماعی روزگارش است که باعث می‌شود دست به اسلحه ببرد.

بازیگران :اکبر زنجانپور، حسین عمرانی‌

● توفان شن / جواد شمقدری

توفان شن آخرین ساخته جواد شمقدری است که این روزها مسوولیت معاونت سینمایی وزارت ارشاد را به عهده دارد. او پیش از این فیلم بربال فرشتگان را سال ۱۳۷۱ و فیلم آفتاب و عشق را سال ۱۳۶۸ ساخته بود. توفان شن یکی از فیلم‌هایی است که از نظر پروداکشن و جلوه‌های ویژه در آن زمان از سطح بالایی برخوردار بود. فیلم روایت حضور نیروهای آمریکایی در صحرای طبس است.

پس از تسخیر لانه جاسوسی آمریکا، مقامات آمریکایی تصمیم می‌گیرند علیه ایران اسلامی و انقلاب نوپای آن دست به تجاوز نظامی بزنند.

یک مامور مخفی پنتاگون راهی ایران می‌شود تا مقدمات این تجاوز را مهیا کند. حمله نظامی آغاز می‌شود، اما توفان شن صحرای طبس حوادث دیگری را رقم می‌زند... .

بازیگران: ‌احمد نجفی، فیروز بهجت محمدی و...