نگاهی به کتاب «با یاد خاطره»

گستردگی و وسعت وادی های خاطره و خاطره نگاری, به حدی است که باید در بررسی آنها, از زوایا, دیدگاهها و جنبه های گوناگون و متنوعی, بهره جست

واژه «خاطره» برای همه ما، مفهومی است آشنا که بارها و بارها در زندگی با آن مواجه و یا حتی درگیر شده ایم و چه بسا مواقع زیادی که در جریان زندگی روزمره برای فرار از فشارها، به گذشته ها پناه برده ایم. غرقه شدن در فکر گذشته ها، اکثر مواقع می تواند آرام بخش تلقی شود اما برای بسیاری، تنش زاست، بطوری که مدام در نوعی گریز از خاطرات و یا تلاش برای فراموشی آنها به سر می برند؛ حتی گاه ترس از حسرتی که ممکن است در آینده از سپری شدن «حال» به ما دست دهد، ذهنمان را به خود مشغول می دارد. اما این «خاطرات» چیستند که دائما در حال گریز از آن و یا پناه بردن به آنها هستیم؟ چرا و چگونه است که آدمی از دیرباز اینگونه درگیر گذشته های پیشتر خود بوده است؟ این پیوند ناگسستنی بشر با گذشته، از کجا نشأت می گیرد؟

گستردگی و وسعت وادی های خاطره و خاطره نگاری، به حدی است که باید در بررسی آنها، از زوایا، دیدگاهها و جنبه های گوناگون و متنوعی، بهره جست. خاطره ها گاه فردی و خصوصی محسوب می شوند و گاه در شرایط خاص، همگانی و حتی ملی. بررسی تاریخ کشورها و ملل، ما را به این نکته رهنمون می شود که بخش اعظم تاریخ نگاشته ها بطور مستقیم یا غیر مستقیم، از خاطرات ثبت شده ناشی شده اند.

انسان در هر شرایطی و با هر نژاد و فرهنگی، همیشه بطور آگاهانه یا ناخودآگاه درگیر خاطرات خوب و بد خود بوده است. هر رنگی، بویی، نامی، بحثی، خواب یا هر چیز دیگری، می تواند جرقه ای باشد برای سیر ناگاه ما به عالم درونی و خاطراتمان و باید یادآور شد که تاثیرات ناشی از اینگونه غرقه شدنها، بسیار متفاوت و بعضا غیرقابل پیش بینی است. ارج و قرب خاطرات شخصی، گاه انسان را در به انجام رسانیدن اهدافش مصمم ساخته و برای ادامه زندگی، انگیزه بیشتری را موجب می شوند؛ گاهی هم ناکامی های موجود در وقایع گذشته، سبب ناامیدی و دلسردی صاحب خاطره می گردند. بسیاری از انسانها به دلایل گوناگون، اصلا خاطرات خود را مگر در مواقعی استثنایی، آن هم در میان مخاطب محدود و بصورت شفاهی، بروز نمی دهند و عده ای دیگر، نه تنها به واگویه خاطراتشان می پردازند، بلکه آن را مکتوب کرده و در دسترس مخاطب عام قرار می دهند. این مسائل محدود به مرزهای جغرافیایی، نژادی و فرهنگی نیستند و با تفاوتهایی در شیوه ها از گذشته های دور در اکثر اقوام و ملل، به چشم می خورند. برای مثال می توان تا قبل از اختراع خط، طریقه انتقال سینه به سینه خاطرات را به صورت شفاهی مورد مطالعه قرار داد و یا پس از آن، طریقه حفظ کتیبه ها، پوست نوشته ها و امثال اینها را بررسی کرد.

موضوع دیگر، ارزش تاریخی خاطرات مختلف است، حتی آنهایی که کم اهمیت جلوه می کند. یکی از مهمترین ابزار حفظ تاریخ یک مملکت، پرداختن به خاطرات تک تک افراد حاضر در وقایع تاریخی آن کشور، محافظت و پردازش آنها است. این خاطرات هر چند بلافاصله مورد استفاده یا توجه مخاطب قرار نگیرند و اصطلاحا در زمره «خاطرات خاموش» شمرده شوند، باز جزو مستندات تاریخی به حساب می آیند.

باید توجه داشت که خاطره هر شخص، حاکی از دیدگاه خاص او و شرایطی است که در آن قرار داشته بنابراین نباید بصورت یک بعدی به آن استناد کرد بلکه خاطرات باید از زوایای گوناگون دیدگاههای مختلف بازنگری گردند.

نکته دیگر اینکه یک خاطره پس از عرضه بر دیگران و علنی شدن - چه شفاهی و چه کتبی _ دیگر از مالکیت شخصی صاحب آن خارج می شود و باید دانست که در ارتباط مخاطبان با آن، امکان تغییرها و برداشتهای ثانوی وجود دارد. خاطرات با تمام اهمیت و ارزشی که دارند، شامل عوارض و ابتلائاتی هم هستند که نباید آنها را نادیده گرفت،همچنین ویژگی هایی دارند از جمله اینکه هرگز در بند زمان و مکان و مخاطبان محبوس نمی مانند و همین نکته ممکن است باعث دگرگونی هویت اصلی خاطرات شود. مباحث فوق، همه گویای گستردگی ابعاد خاطرات و انشعابات آن است. و اما پرداختن به خاطره نویسی و ثبت خاطرات، چه فردی و چه جمعی، مقوله ای دیگر است. در کشور ما، به ندرت به این موضوع پرداخته شده است و اگر هم در جایی اشاره ای به این موضوع می بینم، بصورت مقاله یا نوشته ای مختصر است. در فرهنگ ما، قطعا جای خالی پردازش مفصل و تحقیقات گسترده درباره این موضوع هنوز حس می شود.

علیرضا کمری، محقق و نویسنده جنگ، برای نخستین مرتبه در ایران، طی مطالعاتی کامل و گسترده در زمینه خاطره و خاطره نگاشته ها، نتیجه تحقیقاتش را در سه جلد کتاب حول همین موضوع، عرضه کرده است. (البته فعلا فقط جلد اول این مجلد با عنوان «با یاد خاطره» ، منتشر شده است.)

در کتاب «با یاد خاطره» به ابتدایی ترین نشانه های خاطره گویی و ثبت خاطرات به گونه های مختلف در تاریخ، اشاره شده و نویسنده تمام موضوعات ذکر شده در نوشته فوق را بصورت سؤال و جوابهایی کامل در کتابش ارائه کرده است. در این کتاب می توان به پاسخهایی علمی حول موضوعیت و چیستی «خاطره» دست یافت.

مثل اینکه خاستگاه نخستین خاطر و خاطره را می توان در قرآن و آفرینش انسان جستجو کرد که خود اشاره ای است به اهمیت و ارزش «ذکر و بیان» ، و از این طریق می توان به ارتباط «رجوع به خود» با معرفت نفس پی برد. کتاب مذکور پس از خلقت آدمی و پیوند خاطرات و مذهب و فطرت بشر با آغاز از تاریخ تمدن کشورمان، چگونگی ابداع خط، یادگیری و خواندن و اهمیت اینها، سیری کامل و علمی را در تاریخ اقوام ایران پشت سر گذاشته که می توان از آن بعنوان منبع تاریخی خلاصه ای، بهره جست.

«با یاد خاطره» که توسط انتشارات سوره مهر (وابسته به دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری) در ۲۰۶ صفحه منتشر شده است، جلد اول از سه کتابی است که نگارنده آن در نظر دارد حول موضوع خاطره، به چاپ برساند. این جلد که درآمدی است بر خاطره نویسی و خاطره نگاشته های پارسی در تاریخ ایران، شامل دو بخش است بخش اول آن دربرگیرنده کلیاتی در مورد خاطره نویسی و خاطره نگاشته ها است و بخش دوم کتاب هم ضمن مرور تاریخ ایران، به ذکر مصادیق و موارد موضوعه بحث در آثار تاریخی _ ادبی ایران تا قبل از اسلام اختصاص دارد.

بطوری که در مقدمه کتاب آمده، جلد دوم مشتمل است بر نقل و نقد گونه ها و نمونه های خاطره نگاشته ها و ادوار ادبی و تاریخی ایران بعد از اسلام تا انقلاب اسلامی ایران و جلد سوم، مستقلا به بحث درباره چند و چون خاطره نویسی و خاطره نگاشته های جنگ و دفاع مقدس می پردازد که طبق نظر خود مؤلف، دو جلد اول و دوم، مقدمه ای بر مباحث موجود در جلد سوم خواهند بود.

این مجلد، کاملترین مجموعه ای است که تاکنون در ایران، به مباحث گسترده نظری در مورد خاطره پرداخته و آنرا از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار داده است.

سارا زیبا کلام