به سوی همزیستی اخلاقی

جامع فضائل اخلاقی, مروت است

مروت یکی از صفات اخلاقی است که در روزگاران نه‌چندان دور میان جوامع ایرانی نسبت به همنوع رعایت می‌شد. مروت نشان مردانگی، اخلاق و ایمان افراد محسوب شده و دارنده چنین صفتِ اخلاقی حامل ارزش‌های باطنی و هم ارزش‌های ظاهری و اجتماعی بود، چنانچه متصفین به این صفت نزد خرد و کلان مردمان از احترام و اعتبار فوق‌العاده‌ای برخوردار بودند.

شیخ محمد کججانی از سادات جلیل القدر آذربایجان در دوران ایلخانان مغول و مورد احترام شمس الدین محمد صاحب دیوان درباره مروت می گوید: «ای دوست در جمیع حرکات و سکنات عادی و عبادی خود مروت را پیشه ساز، زیرا که مروت واژه ای است جامع کمالات انسانی، همه محاسن مربوط به مکارم اخلاق و عادات پسندیده را در بر دارد».۱

همچنین علامه شمس الدین محمد آملی در نفایس الفنون ذیل فتوت می نویسد: «...مروت و آن از لوازم صفات فطرت [است] چه فطرت انسانی هرگاه که از دواعی نفسانی و علایق جسمانی صافی شود و از ظلمات غواشی طبیعت و صفات بشریت خلاص یابد به ضرورت به واسطه ظهور نور فطرت از غضب و شهوت مجرد گردد و از اوصاف دنائت ننگ دارد و همت از طلب مطالب خسیس سفلی مصروف شود و به کلی متوجه مقاصد علوی گردد.... و این معنی عین مروت است و به حقیقت مردی و مروت مبنی و اساس فتوت است». ۲

این صفت اخلاقی والا در مردم ایران چنان جا افتاده و مورد احترام بود که هرکسی به نسبت توان مادی و معنوی خود در کسب چنین فضیلت انسانی و اخلاقی سعی و همت والا مبذول می داشت؛ بنابراین در آن روزگاران مروت و مردانگی سبب می شد تا مظلومان، درماندگان، غربا، یتیمان، کهنسالان و... در پناه این صفت اخلاقی از یاری و کمک همنوع خویش برخوردار گردند. در ضمن فرد فرد اعضای اجتماع با چنین صفت اخلاقی والا با یکدیگر مماشات و رفتار کرده و همین موضوع سبب صمیمیت و نزدیکی قلوب می شد و پیوندهای عاطفی را تحکیم می کرد.

مروت در آن روزگاران سبب می شد تا همسایگان به همدیگر با تساهل، تسامح و گذشت برخورد کرده، بنابراین انرژی های منفی نسبتا کمتر و سعه صدر و تحمل در آحاد جامعه بیشتر می شد. از این رو این صفت اخلاقی موجب ایجاد و ایجاب بستری مناسب در جهت ارتقای اخلاقی و رفتارهای انسانی در حیات فردی و نیز اجتماعی می شد و آحاد جامعه از آنجا که متصفین به مروت جایگاه ویژه ای در اذهان و قلوب داشتند سعی در کسب هرچه بیشتر این صفت اخلاقی ممتاز و مشی به آن طریق بودند. نیز چون مروت و مردانگی از ارزش های درونی شده در حیات فردی و اجتماعی جامعه ایرانی محسوب می شد؛ بنابراین تنش ها کم رنگ و اختلافات و سوء تفاهمات ناشی شده نیز با اتکا به این صفت رفع یا تسهیل می شد و در حقیقت انتظار جامعه از فرد فرد اعضای آن مراعات اصل مروت نسبت به هم و سلوک و رفتار با منشی این گونه بود.

مروت حتی نسبت به طبیعت و موجودات آن نیز رعایت می شد، چنانچه در آن ایام طبیعت را نمی آلودند و اسراف را بر نمی تافتند؛ بنابراین از طبیعت و نعمات افاضه شده از حضرت جل و جلاله با مروت مستفیض شده حتی با حیوانات نیز به مروت و مردانگی برخورد کرده و از آنان بهره مند می شدند و هرگز برای اسراف و تفریح نعمات، طبیعت را آلوده و نابود نمی کرده اند.

امروزه نیز می توان با مروت در جوامع نسبت به یکدیگر سلوک کرد تا در سایه این رفتار متعالی منش مردانگی و اخلاق والای الهی گون در قلوب اندیشه ها و به تبع آن در عملکرد تک تک ما جزو ارزش های درونی گردد و باز چون گذشته این اخلاق چنان ارزشمند باشد که حتی آن را نسبت به طبیعت و نعمات موجود آن رعایت کنیم که این امر باعث ارتقای اخلاقی آحاد مردمان هم روزگار گشته و فلاح حقیقی و قرب حق را نصیب پویندگان وادی مروت و مردانگی راستین می کند.

پی نوشت ها:

۱ ـ «تحفه الروح و الانس فی معرفه الروح و النفس» به نقل از سیری در تصوف آذربایجان، دکتر صمد موحد، انتشارات طهوری، ۱۳۹۰.

۲ ـ نفایس الفنون فی عرایس العیون، ج ۲، علامه شمس الدین محمد بن محمود آملی به تصحیح ابراهیم میانجی، انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۱.

هوشنگ شکری