ملاحظاتی درباره بازنمایی شهر در رمان (مقایسه تطبیقی سنت پترزبورگ در دو رمان ابلوموف و جنایت و مکافات)

لیلا بنگران

در این مقاله، به منظور بررسی نحوه بازنمایی شهر در رمان، ابتدا ضمن ذکر مختصری از برآمدن نوع ادبی رمان، به تاریخ ظهور و بروز شهر در ادبیات قبل از شکل گیری رمان اشاره می شود و سپس، با بررسی دو رمان ابلوموف و جنایت و مکافات

در این مقاله، به منظور بررسی نحوه بازنمایی شهر در رمان، ابتدا ضمن ذکر مختصری از برآمدن نوع ادبی رمان، به تاریخ ظهور و بروز شهر در ادبیات قبل از شکل گیری رمان اشاره می شود و سپس، با بررسی دو رمان ابلوموف و جنایت و مکافاتبرخی از جنبه های بازنمایی شهر، هم از حیث استفاده نویسنده به مثابه امکانی برای پیشبرد پیرنگ قصه و هم به منزله امکانی برای نشان دادن تبحر نویسنده در فضاسازی عاطفی قصه با کمک فضاهای شهری، نشان داده شده است. در عین حال، نشان داده شده است که چگونه شهر، و در اینجا سنت پترزبورگ، اصولا به شکل دهی شخصیت ها و راهبرد مضامین رمان کمک می کند.
واژگان اصلی: رمان، ابلوموف، جنایت و مکافات، شهر، سنت پترزبورگ
مقدمه
از دید جامعه شناسی ادبیات،‌ رمان «نوعی» است که با ایجاد جامعه صنعتی و پا گرفتن طبقه ی جدید سرمایه داری پیدا شده است و بیانگر آرای فرهنگی این طبقه بوده است. آنتونی گیدنز در کتاب جامعه شناسی در رابطه با ویژگی های شهر نشینی امروزی نوشته است: «همه ی جوامع صنعتی امروزی به میزان بسیار زیادی شهر نشین هستند.» بنابراین شهر پدیده ای است زاده دنیای مدرن که بحث های زیادی را به خود معطوف کرده است و هر رشته به فراخور ظرفیت های خود به آن پرداخته است. شهر از نگاه داستان نویسان هم پنهان نمانده است و آنها هم در قالب داستان به کنکاش در آن پرداخته اند . وجه ممیزه این نوع نگاه آن است که علاوه بر ساختار داستانی که برای خواننده جذاب و خواندنی می شود ،زمینه های جامعه شناسی و روانشناسی هم بطور کلی در آن لحاظ می شود. از طرفی داستان بدون مکان به وجود نمی آید، داستان اگر فاقد مکان باشد داستان نیست. یکی از عناصر اساسی همه داستان های قرن بیستم در سراسر جهان مکان است: از پروست و جویس و ولف گرفته تا همینگوی، فاکنر ، یوسا، کوندرا و دیگران. حس مکان باید از طریق داستان به خواننده منتقل شود وگرنه نوشته الکن و ناقص می ماند، این امر آن قدر مهم نیست که مکان داستان در کتاب های جغرافیا یا راهنمای شهری ثبت شده باشد یا خیر؛ مهم این است که مکان در باو رپذیری داستان صاحب نقش است و رویداد را از حالت انتزاعی خارج می کند. درست است که پدیده رمان حاصل زندگی شهری است، اما این بدان معنا نیست که هر رمانی خود را تابع نعل به نعل قوانین شهری بداند. بلکه برعکس، بر تمامی این قوانین می تازد. به نظر می رسد که این رشته ادبی کینه ای ازلی نسبت به عنصر شهرنشینی داشته باشد. چون در هیچ رمانی ندیده ایم که نگاهی صد در صد مثبت به این مقوله وجود داشته باشد. آنچه که هنر رمان نویسی را از دیگر رشته های مربوط به نوشتن جدا می کند همین ناسازگاری آن با مسئله شهرنشینی است. انتقاداتی صریح، بی پرده و کاملاً پیچیده در واقعیات زندگی شهری که از لابه لای گفتار و کردار اکثر شخصیت های مهم رمان های کوچک و بزرگ تحویل خواننده می شود موید این مسئله است که انگار ذات رمان برای خرده گیری از عنصر شهری و شهرنشینی پدید آمده است. در همین راستا می توان به آثار نخستین نویسندگان قصه مانند ریچاردسون اشاره نمود که بر خلاف قصه های دیفو که بسیاری از جنبه های مثبت شهرنشینی را در بر دارند ، آثار او نه زندگی تمام اجتماع ، بلکه بی اعتمادی شخصی عمیق و حتی ترس از محیط شهری را به بیان می آورد (وات، 1379). از این رو، به نظر می رسد پرداختن به مقوله شهر جزو موارد علاقه حوزه های علوم اجتماعی است. اما قبل از آن که به بررسی نقش شهر در رمان بپردازیم، لازم است مقدمتاً درباره تاریخ شهر در ادبیات سخنی گفته شود.

نگاهی تاریخی به شهر در ادبیات
سائول بلاو شهر را به مثابه توضیحی از تجربه انسانی می داند که به صورت خاصی تجسد یافته است و البته از نظر او این توضیح شامل تاریخ شخصی افراد و تجربه روایت شده آنها نیز می-شود (بلاو ، 1987 ). از این منظر ، شهر موجودیتی می یابد که قابل مقایسه با توضیحات کلاسیک جغرافیایی نیست. این تجربه ای کاملاٌ متفاوت است. جغرافی دانان شهری مدلهایی را برای تشریح و تبیین پدیده ها به کار می برندتا فی المثل گسترش جغرافیایی و امکانات شهری ، الگوهای جمعیت شناختی ، جریان های ترافیکی و توانایی های اقتصادی شهر را توضیح دهند. بعضی از ایشان حتی دیدگاهی مکانیستی را در خصوص شهرها به خدمت می گیرند و از فرمول های ریاضی برای حل مشکلات شهری استفاده می کنند. برخی دیگر از جمله مامفورد، اعم توجه خودشان را به شهرها به مثابه مکان هایی برای رفتارگری انسانی معطوف می کنند. در عین حال برخی دیگر شهرها را جایگاه توسعه دریافت های تاریخی می دانند.( مامفورد، 1961 ). دیدگاه های متفاوت ایدئولوژیک موجب بسط دادن قیاسی – استقرایی اینگونه تحلیل ها درباره شهر شده است و تجربه گرایی از سویی و پوزیتیویسم منطقی از سوی دیگر به این بحث ها دامن زده اند. با این همه ، تحقیقات برخاسته از سنت مارکسیستی مانند آنچه دیوید هاروی درباره شهر گفته است این تحلیل ها را به چالش کشیده است.
مدل های تحلیل تجربی از آن دست که گفتیم ، به هر حال با رویکرد جغرافیایی در می آمیزند، ولی دیدگاه دیگری که بر تجربه انسانی ، هم به صورت تجربه فردی و هم به صورت تجربه جمعی ، تاکید می کنند رفته رفته قوت می گیرند. شاید ساده ترین رویکرد این باشد که اصولاٌ شهر بنا به تجربه انسانی شکل می گیرد. پیتر پرستون (1994) داستان فردی سکولار را نقل می کند که به دیدن کلیسایی در شهر می رود ، کلیسایی متعلق به دوره تعبد ، ولی آنچه که او بعد از دیدار از کلیسا می گوید بازنمای تعریف شهر است: در کلیسا چیزی وجود دارد که به خودی خود و قائم به ذات عمل می کند ، آهنربایی نامرئی ساخته شده از احساسات پنهان هزاران تولد و ازدواج و مرگ در دل این کلیسا و تمام تفکراتی که در اطراف آن شکل گرفته است. از این رو کلیسا به مکانی قابل تامل بدل می شود که احساس را بر می انگیزد و فاصله ها را گم می کند. هوای شهر نیز به همین سان آغشته به عطری است که سرشار از آرزوها ، امیدها و ناامیدی ها و رنج های کسانی است که در آن زیسته اند ، درست به مانند همان کلیسا و در اصل ، این عطر است که شهر را شکل می دهد.
شهر گونه ای اجتماع و انباشتگی است ، اما نه فقط از حیث جمعیت شناختی ، اقتصادی یا طراحی شهری ، بلکه از آن مهمتر از حیث احساس و عاطفه. از همین رو شهرها چیزی بیش از محیطی-اند که ایشان را می سازد و بیش از مجموعه ای از طبقات اقتصادی یا روابط اجتماعی اند، آنها تجربه های زیسته ای از زندگی، رنج و مرگ اند. به همین اعتبار شهر از دیدگاه رمان نویسان و شاعران شخصیتی خاص می یابد، زمینه ای از فرصت ها ، تنش ها ، چالش ها و گزینه ای برای بیان زندگی. این امر البته به معنای بی اعتبار کردن رهیافت های دیگر نیست، اما تجربه خاص فردی و منظر کاملاٌ شخصی رمان است که شهر را در ادبیات جلوه ای دیگرگون می بخشد جلوه ای که در تاریخ ادبیات قابل پی جویی است.
شهر همواره قالب نمادی ادبی متجلی شده است و از همان طرقی که نویسندگان در دل یک فرهنگ شهر را به تصویر کشیده اند می توان به ترس ها و آرزوهای نهفته در دل آن فرهنگ پی برد. مدینه های فاضله در دل فرهنگ های متفاوت ، از جمله مدینه فاضله فارابی و اورشلیم جدید در کتاب مکاشفه یوحنا و شهر خدای سنت آگوستین قدیس نمونه هایی از شهرهای آرمانی اند که آرزوی رسیدن به کمال را در روشنایی ظهور منجی بر زمین در عهد سنت ترسیم می کنند. از دیگر رمان ها می توان به اتوپیای سرتوماس مور و شهر خورشید توماس گامپانلا اشاره کرد که دولت شهر آرمانی رنسانس را بازنمایی می کنند؛ آرمان شهرهایی که بیش از همه خود را وامدار جمهور آرمانی افلاطون می دانند.به علاوه ، تکرار ظهور شهر در ادبیات آرمانی به شکل تجسد فیزیکی جامعه اتوپیایی توان دستیابی تخیل آدمی را به نوعی کمال نشان می دهد که در آن میل و آرزوی فرد برای بیرون فرستادن ارواح پلید به خارج از دیوارهای شهر خود را می نمایاند. چنین تصورات داستانی قدرتمندی ریشه در سیاست های واقعی قرون اولیه تاریخ غرب دارد، همان زمانی که زمانی رو به فزون برای داشتن مکانی پاکیزه در درون مرزهای دولت – شهر احساس می شد. مرزهایی که از سوی دیگر به منزله مدافعانی بودند که به شکل ابزارهایی برای ترمیم قدرت سیاسی عمل می کردند و در عین حال از ورود و خروج افراد و کالاها و جنبش های مردمی در درون شهرها حفاظت می کردند. به ندرت می توان آرمان شهری یافت – حتی در شکل کاملاٌ ایدئالیستی آن – که فاقد چنین عنصری از شمول و نظارت ( دیوارهای محافظ شهر) باشد.
دیدگاه های منفی باورانه ادبی درباره شهر نیز اغلب ریشه در ماهیتی سیاسی دارند. در محدوده وسیعی از متون ، از دوره کلاسیک تا زمانه حاضر ، شهر و روستا در موقعیتی متقابل قرار گرفته-اند و بر فواید دومی به شدت تاکید می شود. از این منظر ، شهر به منزله جایگاه گناه ، ناراستی ، تقلب و ارزش های دروغین نموده می شود که در تقابل با ارزش های طبیعی ، مثبت و با اهمیت محیط روستایی قرار می گیرد. با اینهمه زندگی روستایی نیز خود دچار ناهمخوانی های بسیاری بود که به عنوان مثال می توان به مشهورترین اثر در این زمینه یعنی نمایشنامه آنطور که شما خواسته اید نوشته شکسپیر اشاره کرد.
اما در دوره مدرن و با ظهور «نوع» رمان است که شهر جلوه ای دیگر در ادبیات داستانی می یابد. برای توضیح این مطلب که اصولا رمان نویسان مدرن چه تلقی از شهر داشته و چگونه به بازنمایی آن در رمان های خویش پرداخته اند به بررسی تطبیقی یک شهر خاص، یعنی سنت پترزبورگ، در دو رمانی می پردازیم که به فاصله کوتاهی از هم منتشر شده اند.

سنت پترزبورگ: مقایسه تطبیقی در دو رمان ابلوموف و جنایت و مکافات
سنت پترزبورگ شهر برجسته روسیه قبل از انقلاب بود، جایگاه تزار و و محل استقرار مجموعه ای از کارهای برگزیده ادبی و در عین حال محیط بسیاری از آثار ادبی. در این مقاله در پی آن هستیم که تلقی از سنت پترزبورگ را در دو رمان اثرگذار یکی ابلوموف نوشته ایوان گونچارف و دیگری جنایت و مکافات اثر فیودور داستایوفسکی بررسی کنیم. شهر در سال 1703 بر روی دلتای باتلاقی و جدا افتاده ای در عرض 60 درجه شمالی ، جایی که رودخانه نوا به داخل خلیج فنلاند می رسد ساخته شد. این شهر نام خود را از پطر کبیر گرفت، و این امر به واسطه وصیت پطر کبیر به جانشینانش بود که روسیه لازم است دارای شهری باشکوه و جلال و پرزرق و برق و عالی در مقام پایتخت باشد هم برای آن که این شهر نمادی از روسیه تلقی شود و هم اینکه منجر به « اروپایی کردن » امپراطوری عقب افتاده روسیه شود(برمن، 1379)(1). بندر آن می بایست چنان باشد که کوتاهترین مسیر ارتباطی دریایی را از روسیه به سمت پایتخت ها و شهرهای تجاری شمال و غرب اروپا فراهم کند. انتخاب پطر کبیر درباره چنین موقعیتی بر اساس دوری از قلب فرهنگی و اقتصادی روسیه قرار گرفته بود و به صورتهای گوناگون یادآور برخی از جنبه-های برازیلیا ، پایتخت برزیل ، در دوره مدرن بود. توسعه اولیه سنت پترزبورگ با دقت هرچه بیشتر تنظیم و برنامه ریزی شده بود و معماری و ترکیب بندی آن با هیبت و تاثیرگذار طراحی شده بود ، اما نکته آن بود که این شهر به دست نیروی کارگران و سرف هایی به اجبار ساخته شده بود که از بسیاری از نقاط روسیه بدانجا آورده شده بودند. همین امر باعث شد که سنت پترزبورگ از ابتدای تاسیس و آغاز به حیات، محلی از تناقضات باشد، شکوه و جلال بیرونی آن خشونت زننده و ناگوار واقعیاتی را که در پشت آن شکوه و جلال پنهان شده بود مخفی می کرد. سنت-پترزبورگ در دهه های 1850 و 1860 نزدیک به حدود نیم میلیون نفر جمعیت را در خود جای می داد. برای بسیاری از آنان ، به هر روی ، کلان شهر محیط خارجی و غریبه ای بود که به دشواری خود را با آن تطبیق می دادند. روسیه هنوز به طرز واضحی روستاگرایانه باقی مانده بود. بسیاری از مهاجران به سنت پترزبورگ در سر خیال بازگشت به « زندگی قدیم » خود را در ایالاتی که از آنجا آمده بودند می پروراندند. شهر پایتخت در واقع در بسیاری از زمینه ها در انتهای روسیه واقع شده بود و این قرار گرفتن بر لبه انتهایی نمی توانست اشتیاق بسیاری از مردمش را به رضایت واصل کند. با این حال، این شهر جدید بود، جایی بود که روسیه و اروپا به هم می-رسیدند و برای بسیاری از اهالی روسیه این شهر محلی برای فرهنگ ، فعالیت و سرزندگی در تقابل با ملیت عقب افتاده آنها بود. سنت پترزبورگ دارای قابلیت های عظیمی بود، اما به همان اندازه نیز مسایل و مشکلات عظیمی داشت.
در این دوره و در شهری از تناقض ها و تضادها و تخالف ها بود که ماجرای دو رمان بسیار عظیم روسیه واقع می شود. ابلوموف در 1859 منتشر شد. ابلوموف دومین رمانی بود که ایوان گونچارف منتشر می ساخت و از نظر بسیاری از منتقدان این رمان نشان دهنده نقطه عطفی در ادبیات روس بود، هم به سبب تلقی واقعگرایانه از شخصیت هایی از میان افراد بشر عادی و معمولی و هم به سبب خلق شخصیت ابلوموف. جنایت و مکافات در 1866 منتشر شد و به منزله شاهکاری از ادبیات معنادار جهانی تحسین شد. تحلیل بالینی داستایوفسکی از راسکولنیکوف، شخصیت اصلی رمان، موفقیت بسیار نظرگیری دانسته شده است. هر چند که داستایوفسکی بسیار بهتر از گونچارف در سطح بین المللی شناخته شده است و به شهرتی عالمگیر دست یافته است، اما آثار گونچارف همچنان تا به امروز در کشور نویسنده ، روسیه ،محبوب باقی مانده است.
هیچ یک از این دو نویسنده بنای آن را نداشته اند که چیزی درباره شهر بنویسند هر دوی این آثار
که درباره آنها در اینجا به بحث پرداخته ایم ، عموماٌ به مثابه رمان هایی روانشناختی – روانکاوانه مورد توجه قرار گرفته اند، اما نباید از خاطر برد که نویسندگان هر دو رمان قهرمانانشان را در سنت پترزبورگ قرار داده اند و ایشان را از آن دسته از کوچندگان به سنت پترزبورگ انتخاب کرده-اند که از زندگی روستایی وار روسیه کنده شده و در شهری چون سنت پترزبورگ جای گرفته اند، دقیقاٌ به مانند بسیاری ساکنان دیگر این شهر. این امر خود حرف های بسیاری درباره اهمیت سنت پترزبورگ برای زندگی و ادبیات کشور در آن دوره از تاریخ در خود نهفته دارد. در حالی که مسکو آشکارا مرکز امپراطوری روسیه بود، سنت پترزبورگ در میانه قرن بدل به پایتخت ملی برای بیش از صد سال شده بود. همچنین ، سنت پترزبورگ نقطه ای شاخص از نظر پیوند با اروپا بود و اروپا نیز در آن زمان برانگیخته و در جوش و خروش بود. انقلاب صنعتی در حال گسترش بود. شهرهای بزرگ صنعتی با کارخانه های عظیم در حال سرکشیدن بودند، اقتصاد ریشه ای تندروانه و تغییرات اجتماعی در حال گسترش به خارج از کشور بودند و در روسیه ، سنت پترزبورگ اولین محلی بود که از همه این احوالات متاثر می شد.
مضمون برانگیختگی ، یا به عبارتی نشانه های جامعه ای در آشفتگی و غوغا ، در هر دوی این رمان ها به تفصیل شرح و بسط یافته است. نه ابلوموف و نه راسکولنیکوف، که هر دو برآمده از پیش زمینه های سنتی در ایالات روستایی روسیه بودند ، نمی توانستند خود را با زندگی در این شهر تطبیق دهند، شهری که به نظر می رسید دائماٌ در کرانه و بر لبه تیغ قرار گرفته است. هر دوی این شخصیت ها سرانجام در این شهر و به واسطه آن به از خود بیگانگی دچار شده اند. اما همسانی بین این دو داستان در همین جا به پایان می رسد، هر یک از نویسندگان این دو رمان دارای تجربیات بسیار متفاوتی از سنت پترزبورگ هستند که این تجربیات به نوبه خود در رمانهایشان انعکاس یافته است.
گونچاروف بزرگ شده خانواده ای از طبقه بازرگانان بود که در سیمبرسیک ( اولیانوفسکا ) زندگی می کردند، شهر کوته فکر خواب آلوده ای در ولگا. او را برای تحصیل در ده سالگی به مدرسه ای در مسکو فرستادند و سرانجام در 1834 از دانشگاه مسکو فارغ التحصیل شد. سپس او به شغلی متعارف در حوزه خدمات شهری در سنت پترزبورگ گمارده شد که سی وسه سال به طول انجامید و مشتمل بر دو دوره بود که هر کدام شامل سال هایی طولانی بودند؛ او در هر دو دوره شغل طولانی خویش بازرس مطبوعات و نمایش ها و مامور سانسور رسمی بود. گونچاروف هیچگاه ازدواج نکرد و به ویژه بعد از موفقیت بی نظیر و چشم گیر ابلوموف در جستجوی راهی برای دوری گزیدن از شلوغی اجتماع و صحنه جامعه بود. به علاوه ، او در تمام طول دهه های 1860 و 1870 در آپارتمانش در سنت پترزبورگ زندگانی گوشه گیرانه ای را سپری می کرد.
داستایوفسکی در موسکو زاده شد ، اما بیشتر دوره زندگی اش را ، به غیر از آن دوره ده ساله ای که در تبعید در اردوگاه کار اجباری سیبری به سر برد ، در سنت پترزبورگ سپری کرد. زندگی او پرفرازونشیب بود و شامل همه چیز ، اما در نهایت نوعی زندگی عرفی و مطابق آیین و قاعده بود. تمایل فطری و میل باطنی اش به قمار ، بیماری صرعش، ازدواج هایش، دوره های متعدد دست و پنجه نرم کردن او با ورشکستگی و ناتوانی اش در پرداخت دیون و قرض هایش و بالاتر از همه اینها ، تجربه اش در محکومیت به اعدام و سپس توبیخ او در آخرین لحظه به او نوعی گنجینه به واقع بی نظیر از تجاربی داده بود که همگی آنها به نوعی در نوشته هایش متجلی است. جنایت و مکافات از سوی بسیاری به منزله یکی از بهترین آثار او قلمداد شده است و به واقع همین رمان بود که برای او شهرتی جهانی به همراه آورد.
ابلوموف و جنایت و مکافات به ترتیبی که گفته شد از خلال منابع بسیار متفاوتی از خلاقیت سربرآورده اند و پیرنگ ها و قطب بندی هایی بسیار مجزا از هم دارند. راسکولنیکوف که از خلال کناره های جنون ناشی از ناتوانی اش در آشتی دادن نظریه های مربوط به وجود انسان و ارزش های اخلاقی سنتی زاده شده بود ، مرتکب قتل می شود ، اما به واسطه عشق سونیا از این عذاب وامی-رهد، سونیایی که خود روسپی است. ایلیاایلیچ ابلوموف، از سوی دیگر ، بی غل و غش زندگی می کند اما زندگی او بیهودگی محض است و حتی عشق اولگا او را فقط برای لحظاتی معدود و به ندرت از خواب مرگ و بی علاقگی اش بیرون می آورد. به همین ترتیب ابلوموف رفته رفته از زندگی و از شهر جدا می شود و سرانجام بر اثر فقدان رغبت و دلبستگی می میرد. راسکولنیکوف به هر روی بخشی از سنت پترزبورگ و جزو آن است. او در یک زمان گند و کثافت و زیبایی سنت پترزبورگ را در می یابد؛ ستمکاری اش و شفقتش را، اما در هر صورت او به سختی به وسیله شهر ویران شده و شکست می خورد. فقط تبعیید به سیبری است که می تواند جان دوباره ای به او ببخشد.
چه چیز این شهر تزارهاست که آن را اینچنین مقاومت ناپذیر ساخته است؟ سترونی در هر دوی این رمان ها در مقیاسی غیر بشری و نامردانه از سوی این مخلوق انسانی اولین چیزی است که با شدت تاثیرگذاری فراوان رخ می نماید. ابلوموف برای اول بار چنین به ما معرفی می شود که در آپارتمانش در خیابان گوروهوی در یکی از خانه های بزرگی زندگی می کند که در آن ساکنان بسیاری در حد یکی از شهرک های اقماری زندگی می کنند. راسکولنیکوف در یکی از اتاق های زیر شیروانی ، زیر سقف یکی از خانه های بلند پنج طبقه که بیشتر شبیه یک گنجه است تا اتاق زندگی می کند. در آغاز هر دوی این سنت پترزبورگ ها به طرز آشکاری غیرقابل دوست داشتن-اند. هر دوی رمان ها در آغاز شهر را به سطح اتاق هایی اجاره ای ، کثیف و افسردگی آور فرو می-کاهند. راسکولنیکوف در حال خرد شدن به دست تهی دستی و فلاکتی واقعی است، ابلوموف این عقده روانی را دارد، ترس از تنگدستی فراگیری که به زودی او را در بر خواهد گرفت، او را فلج کرده است.
مضمون فقر و فلاکتی از این دست نوعی مقابله طنز آلود با مفهوم اصیلی از سنت پترزبورگ است که به منزله نمونه نوعی شهر در روسیه است، شهری که قرار بود منظم و از پیش طراحی شده ، با منظری بهجت آفرین و پایتخت متجسد همه آرزوهایی که در تازگی و معماری و طراحی آن تبلور یافته بودند باشد. این اولین عظمت بیرونی شهری از سنگ خاراست که نمی شود از آلودگی و کثافت آن به واسطه عمل موجودات انسانی اجتناب کرد. این مسئله در یکی از بخش های جنایت و مکافات به زیبایی به تصویر درآمده است، جایی که زنی از درون کانال اکاترینینسکی بیرون می آید و بر روی سنگفرشی از گرانیت زیبا در پشته خاکریز می نشیند.
فقر در نیمه قرن در سنت پترزبورگ شایع بود. فضای فعالیت راسکولنیکوف به ویژه از این حیث چرک و ناپاک و زننده بود ، شاید این امر بازتابی از تاثیرات سبک دیکنز در خصوص بازآفرینی و نمایش صحنه های شهری بر داستایوفسکی باشد که سعی می کردشهر را برای فقرا هرچه بی-امان تر و بی حفاظ تر ، تسلیم نشدنی و متروک و غم افزا توصیف کند. سنت پترزبورگ ابلوموف به طرز قابل توجهی متفاوت است، اما اتاق و آپارتمتنش همچنان بیش از حد موش، بید، شپش و کک دارد. این گونه رفتار از جانب حیوانات موذی در زندگی شهری بسیار معمول بوده و بسیاری از نویسندگان روس به این مسئله توجه کرده اند اما در عین حال این امر به مشخصه ای قابل ملاحظه در ابلوموف و بویژه در جنایات و مکافات بدل شده است.
تجربه راسکولنیکوف از سنت پترزبورگ بیشتر شبیه نگریستن از خلال شهر فرنگی است که رویارویی احساسی او را با شهر ممکن می سازد، تصاویر کوتاه و مختصر از هرزگی و آلودگی و قال و قیل و سر و صدایش و گاه به گاه نیز مناطق امن آسوده خیالی و تصاویر و بوهای مردمانش: مناطق سردرگمی ها، هیچکس در چنین شهری تحت کنترل نیست و به طریق اولی راسکولنیکوف نیز چنین است. بعد از ارتکاب به قتل، او بر لبه تیغ قرار می گیرد، تلاش می کند که در سرگردانی خودش در طول ساحل اکاترنینسکی به جستجوی راهی برخیزد که خود را از شر چیزهایی که از خانه پیرزن مقتول برداشته است آزاد کند. او می خواهد اشیاء دزدی را به داخل کانال پرتاب کند و همه ردپاها و آثار جرم زیر آب ناپدید شوند و به نظر می رسد که مسئله به پایان رسیده باشد. اما در آنجا زنان لباس می شویند . مردم گله وار در هر طرف پراکنده اند. راسکولنیکوف مجبور است به جستجوی جایی دیگر برآید، ولی باید در این خصوص به اقبالش تکیه کند، حیاط بلا استفاده ای که با انواع و اقسام آشغال ها پر شده است. اندک زمانی بعد، در حالی که سرگردان و آشفته حال در حال قدم زدن در میانه پل نیکلاونسکی است، بی اندیشه بدنبال کالسکه ای می رود و در حد مرگ بدنبال او می رود و فقط تنها شلاقی که کالسکه چی از پشت به او می زند او را متوجه خودش می کند این حادثه موجب می شود که زنی نیکوکار به دستگیری او برخیزد و در حال قدم زدن روی پل از این امر متاثر شده، به سمت راسکولنیکوف بیاید و ضمن آن که خیال می کند فقر و بیماری او را به گدایی واداشته است بیست کوپک در دستان او بگذارد. ده قدم دورتر، مشاهده دیگری از تاثیر شهر را بر روحیه راسکولنیکوف در وضعیت ذهنی آشفته او مشاهده می کنیم. منظره واقعی و تماشایی باشکوه منظر رودخانه ی نوا به سمت فقر از زیر پل.
درد ضربه تازیانه فراموش می شود و گویی آب صاف آبی رنگ همه غصه ها را با خود می برد، آسمان بی ابر، هوای پاک و گنبد درخشنده کلیسای اعظم. این منظره به درستی او را به طرز غریبی سرد می کند، این تصویر بی نظیر برای چشم کور و فاقد زندگانی او نور و حیات به ارمغان می آورد. او پیش از این بارها و بارها برای ساعت ها در خیابانها پرسه زده بود تا به خانه-اش برسد و این بار نیز یکی از همان پرسه زنی های بیهوده آغاز می شود بدون هیچ تجدید خاطره-ای از اینکه او تا لحضاتی قبل بر بالای پل بوده است.این صحنه از گم گشتگی زمان حال در شهر را داستایوفسکی در خلال فعالیت های تبدار و آشفته راسکولنیکوف و جنبش های درونی آشوبناک او منتقل می سازد. سنت پترزبورگ راسکولنیکوف گاهی اوقات شبیه تپه ای است که مورچه ها و موریانه ها می سازند. می شود در شلوغی جمعیت عظیم مردم گم شد، چنان که دانه شنی در بیابان. او به ویژه مجاورت با بازار را دوست می دارد. زیرا در آنجا لباس های ژنده و کهنه او هیچ توجه اهانت آمیزی را به خود جلب نمی کند و گم شدن او در میان جمعیت این اجازه را به او می دهد که در بازار ساعت ها قدم بزند بدون آنکه مردم شایعه ساز به دنبالش بیفتند. در آنجا شلوغی به واسطه آشغال جمع کن ها و میوه فروش های دوره گرد و دیگر مردم فقیر دکاندار است. اما گمنامی در لانه مورچگانی از این دست گمراه کننده است. از سوی دیگر شهر همچون شبکه ای از تارهای عنکبوتی پیچیده است که روابط آدمیان را در هم پیچیده است؛ همه سرانجام محل توجه خواهند بود. ناتوانی راسکولنیکوف در باز پرداخت اجاره اش به زن صاحبخانه موجب می شود که طی احضاریه ای از سوی پلیس به کلانتری فراخوانده شود، آنهم صبح زود روز پس از قتل. وضعیت آشفته او به وضوح در طی بازپرسی اش به چشم می خورد و همین موجب ایجاد بدگمانی می شود که او را به درک رابطه موش و گربه ای رهنمون می شود که بین خودش و پورفیری پتروویچ، سربازرس مسئول رسیدگی به پرونده پلیس بخش احساس می کند. پورفیری از بستگان دور رازومین، یکی از همشاگردی های راسکولنیکوف است که سرانجام با دونیا خواهر کوچکترش ازدواج می کند. تاکید بر این روابط دور شخصی در شهری چون سنت پترزبورگ بیشتر از آن روست که ایده ارتباطات متقابل در تار عنکبوت شهر نمایانده شود.ایده فقدان کنترل که مطرح شد درباره اتفاقات و ماجراها، روابط و موقعیت هایی که به نظر می رسد در مقابل توطئه های فردی و نیز به صورت توطئه ها و دسیسه هایی در برابر فرد خودنمایی می کند، این ایده را به صورتی می توان در خودکشی سویدریژایلف نیز دید.هرچند این مرد عیاش و فاسد جهان که در صدد اغواکردن و حق السکوت گرفتن از دونیا است و همان کسی است که همچنین از طریق یکی از همسایگان اتاق راسکولنیکوف اعترافات او را درباره قتل سونیا شنیده است، غرق در این افکار است که پایان احساسات او درباره نابسندگی روابط انسانی اش و این هجوم بی وقفه احساسات متضاد به کجا خواهد انجامید. نتیجه آخری که او در می یابد موازنه ای است که آن را در نتیجه شلیک پایانی خودکشی اش در پس پشت کابوس های هولناک و بد کرداری هایی که در هتل ارزان قیمتی در حاشیه سنت پترزبورگ به سراغش می آید، در می یابد. طعنه آمیز آن که شهر با این همه اصلا به کنترل در نمی آید. مرگ سویدریژایلف نه تنها به شکنجه های بی پایان او خاتمه نمی دهد بلکه از سوی شهر به منزله قانونی تلقی می شود که می یابد بدان اعتنا کرد. و به این ترتیب شهری که می بایست و نیز شمال روسیه می بود خود بر لبه پرتگاه بدبختی و فاجعه می زید. سیلاب و اطلاع از ضربه آن می باید از سویدریژایلف تا به جایی احساسات او را مشخص کند. صبح روز بعد از آگاهی از سیلاب است که او خودش را در زیر بار سنگینی از احساسات دوگانه در مهمانخانه می کشد. احساساتی که به خوبی به نمادهایی برای احوال شخصی او بدل شده ودر رمان بیان می شوند. با این همه در آن روزی که او خودش را می کشد هیچ دوگانگی بین حالات روحی او و احوالات روحی شهر آن روز تابستانی سنت پترزبورگ که هوا در آن نبایست خراب باشد نیست.
سنت پترزبورگ در ابلوموف بسیار کمتر از این ها با حضور فیزیکی و روانشناختی بی فاصله نمایش داده شده است. ابلوموف و خدمتکارش یادگارهای ارزشمند و عتیقه های دوره باستانی فئودالتیه روسیه اند. آنان از همین رو در کشمکش و ناسازگاری با احساس زندگی در چنین شهری جدید که به سبک شهرهای اروپایی نباشند، درگیرند. چنان که به زودی خواهیم دید، سنت پترزبورگ در ابلوموف در چند صفحه اول با معرفی خام دستانه ای از سوی گونچارف به تصویر کشیده شده است. این تصاویر هم از خلال ملاقات ابلوموف با مجموعه متنوعی از شهروندان و کارمندان شهری سنت پترزبورگ، سوسیالیست ها و قاچاقچیان این شهر در چند فصل اولیه رمان شکل می گیرد. این فصل ها در نهایت در فصلی که با عنوان رویای ابلوموف نام گرفته است، و فصل درخشانی است و در پی آن می آید، موازنه می شوند. این قطعه شاعرانه در اصل حدود ده سال قبل از آن به صورتی جداگانه قبل از انتشار رمان به چاپ رسیده بود. خانواده ابلوموف در آرامی و به صورتی قابل پیش بینی می زیستند و از قواعد اخلاقی تیره و تاری تبعیت می کردند که محصول نسل پدر ایوان اینچ بوده است و این هم خواننده را به یاد ابلوموفکا می اندازد، جایی که زندگی در آن به مثابه رودخانه ای آرام است و همه چیز مهیاست که بنشینی و به پشتی صندلی ات تکیه دهی و ساحل آرام را بنگری. رویای ابلوموف در اصل بازگشت به حین نقطه آموزشی است، حومه ای دلپذیر با زندگی طولانی در آن که مرگ به آرامی خواب در آن می غلتد. بیداری ابلوموف از این رویا در بخش دوم رمان اتفاق می افتد و می فهمد که آن روزگار و راه های کهنه گذشته اند. اکنون ابلوموف از وارث ابلوموفکا شده است و خودش می یابد امور مزارع را بگرداند، با بازدهی کم بسازد، عدم پرداخت اجاره زمینی را مدیریت کند و البته این مسیری بسیار متفاوت با رویای اوست. اما چه کسی به این چیزها اهمیتی می دهد. او همچنان در سنت پترزبورگ می-ماند.
ابلوموف در واقع به شهر و پایتخت فرهنگی روسیه آمده است که منصبی در امود شهری به دست آورده است اما آن را بعد از فقط دو سال از دست داد. اما سعی می کرد که خود را به صورت فعالی اجتماعی در زمینه شهر و شهروندی زنده نگاه دارد که نشد. در ابتدای رمان او هنوز در جانب ویبورگ می ماند هر چند آنجا را همچنان احمقانه و دلتنگی آور می داند؛ مایه افسردگی! اما در نهایت این تلاش ها بیش از حد طاقت او به نظر می رسد و نتیجه آن می شود که نفرت و ناسازگاری جای آن را می گیرد. رفته رفته او خود را از اجتماع سنت پترزبورگ بیرون می کشد و به راستی در اتاق خانه اش ریشه می دواند.
خانه اش نیز نامرتب و نامربوط است. خدمتکارش لباس از مد افتاده ای می پوشد چرا که خاطره خاموش و فراموش ابلوموف پدر را زنده کند. از نظر او، سنت پترزبورگ تنزل یافته ابلوموفکاست. او همچنین خانواده آلمانی ای را که در آپارتمانشان زندگی می کنند خوار می-شمارد. خانه ای که در آن بسیار چیزها در حال تغییر است، خانه ای در نزدیکی های مرکز شهر سنت پترزبورگ دقیقا همان گونه جای شلوغ و درهمی که در جنایات و مکافات نیز به چشم می خورد: بازیگران بسیار و دوره گردها، دستفروش ها و جارزنان، و انبوهی از مردم گم راه می روند و می ایستند و فریاد می زنند. مزاحمت صداهای ترافیک بیرون از خیابان صدای کوبیدن تیرها و تیشه ها و فریادهای جمعی از کارگرانی که در خانه کناری به کار ساخت و ساز مشغول اند همگی عذاب آوری شهر را به رخ می کشند. در کنار باغچه خانه پیاله فروشی است که خدمتکار ابلوموف غالباً به آن سر می کشد و در این میان فقط انزجار ابلوموف قابل بیان است. انزجار از صداها و آن هم در برابر سکوت بهشتی که از دست رفته است. این بهشت همان رمانس عاشقانه ایوان اینچ است با اولگا که برای چند صباحی سنت پترزبورگ را قابل تحمل می کند. به مانند راسکولنیکوف، او نیز به پرسه زدن بی هدف در کرانه ساحل نوا می پردازد، اما به دلیلی دیگر؛ به خاطر آرامش آن دور از خطه نزدیک شهر در این لبه دور که او را به یاد اولگا می اندازد. اولگایی که دسته ای یاس بنفش را به ابلوموف داده بود ولی ابلوموف عقیده داشت که سوسن ها خوش بو ترند، چرا که سوسن ها به دل جنگل نزدیک ترند تا یاس هایی که به هر شیروانی می رویند. این امر از طبیعت این دو سخن می گوید: یاس بنفش نمادی از شهر است و برای ابلوموف این نماد سرشار از بوهای تند و صداهای سرسام آور و فعالیت های نا عاقلانه. اما به هر حال چاره ای نیست و ابلوموف، اولگا و خاطرات به شهر برمی گردند. با این همه در سه ماه دلپذیر تابستان با اولگا، ابلوموف تمام تپه های اطراف سنت پترزبورگ را می گردد. در نهایت نیز در ماه اوت که باران ها شروع می شوند و دود از دودکش ویلاهای تابستانی برمی خیزد ابلوموف خانه اش را در ویبورگ به خدمتکار و زنش می دهد تا خود به دنبال جای دیگری در شهر بگردد. و عصر همان روز وقتی اولگا را در خیابان می بیند می داند که دیگر در این شهر نمی تواند هرگاه که خواست به دیدار اولگا برسد. خانه های نزدیک به اولگا بسیار گران اند و او بار دیگر به خانه دوستی در نزدیکی ویبورگ برمی گردد. این رفت و برگشت و تضاد میان شهر و حومه در ابلوموف مشابه با آن چیزی است که در جنایات و مکافات می گذرد. در ابتدای رمان راسکولنیکوف در داخل شهر قدم می زند و این بدان معناست که او به خانه اش برمی گردد. اما وقتی او به ناگهان با آن فکر جنایات در ذهنش رو به رو می شود قدم هایش او را به بیرون می برند، به جایی در نزدیکی-های رود نوا، جایی که رود از زیر پل چرخ زنان می گذرد و به سمت جزیره های دوردست می-رود.
و به این ترتیب تمایز طبقات فرودست به خوبی نشان داده می شود. راسکولنیکوف در آنجا با رفتار و منش طبقات فرودست آشنا می شود و می بیندشان دلیجان های پر زرق و برق و مردان و زنان اسب سوار و ییلاق های تابستانی و هر چیز که بخواهند زندگانی ای که بسیار با چرک و کثافت طبقات فقیر متفاوت است. کثافتی که در هر دو رمان مرکز شهر سنت پترزبورگ را فرا گرفته است و دقیقا آنجا که منطقه از حیث معماری و نقشه بی نظیر است، این هنر شهر سازی تنها پوسته ای پر نقش و نگار بر زخم چرکین اندرونی گذاشته است. شهری که قرار بود پایتخت زیبای تزارها شود و شهری که با نقشه ای خارق العاده خلق شده بود، رفته رفته بر باد می رود.
آزاد شدن سرف های 1861، افزایش صنعتی شدن شهر و دیگر عوامل اقتصادی به همراه رشد ناگهانی جمعیت شهر نشین که بیشتر شبیه به انفجار بود، سنت پترزبورگ را به شهری بی دفاع در برابر جنبش های اجتماعی و دهقانی بدل ساخت.
خانه دار شدن مشکلی بی پاسخ بود و با از بین رفتن حاشیه های جنگلی شهر، منطقه مرکزی هرچه بیشتر و بیشتر شلوغ شد. مقتول جنایات و مکافات در خانه ای بزرگ زندگی می کند که از یک سو به کانال مرکزی شهری و از سوی دیگر به خیابان راه می برد. و این امر در تضاد با خانه محقر زیرشیروانی قاتل است. و از یاد نبریم که در آن زمان شهر سرشار از مردانی است که به امید کاری به سنت پترزبورگ سرازیر شده اند و اکنون در میخانه سرگردان اند و زنانی که در ابتدای ساخت شهر به همراه انبوه کارگران بی مزد و منت از همه روسیه برای کار فراخوانده شدند و بازماندگانشان در شهر ماندند. بیکاری و فقر اکثریت را به سمت جنایت می راند. این سنت پترزبورگ راسکولنیکوف است، اما سنت پترزبورگ ابلوموف کثافتی از نوع دیگر است.
این دقیقا همان تفاوت تجربه شهر از دو منظر در رمان است. داستایوفسکی شهر را به مثابه قدرت سلطه ای می داند که افراد را در درون خود فرو بلعیده است و افراد و مردمان و وقایع همگی در یک پیوند متقابل در نظامی از پیچیدگی شگفت انگیز در هم تنیده اند. این دیدگاه در اصل در ایده شهر به مثابه یک ارگانیسم در ابتدای قرن بیستم تبلور یافته است. از همین روست که مردمان در جنایات ومکافات هیچ قدرتی برای تاثیر بر مسیر این ارگانیسم ندارند. سنت پترزبورگ برای داستایوفسکی شهری مشرف بر آشوب است داستایوفسکی به ایده بنیانگذاران و نظام دهندگان اولیه شهر بی اعتناست و آنچه او در می یابد تنها تباهی آدمی در برابر سلطه بی چون و چرای شهری است که از آن می نویسد.










منابع و مراجع
• گونچاروف، ایوان (1386) ابلوموف، ترجمه سروش حبیبی، فرهنگ معاصر
• داستایوفسکی، فئودور(1387) جنایت و مکافات، ترجمه مهری آهی، خوارزمی
• برمن، مارشال(1379) تجربه مدرنیته، ترجمه مراد فرهادپور، طرح نو
• وات، یان (1379) پیدایی قصه، ترجمه ناهید سرمد، نشر علم
• Bellow, saul (1987) More die of heartbreak, secker & Warburg
• Mumford, lewis (1961) The city in history, secker & Warburg
• Paul, alec (1994) "St. Petersburg" in Writing the city, ed. Peter preston & Paul simpson- housley, Routledge

1- لازم به تذکر است که برمن در اثر ارزشمند تجربه مدرنیته در فصل نسبتا مفصلی به چگونگی برآمدن سنت پترزبورگ و مدرنیزاسیون ناقص تزاری در آن پرداخته و حتی آن را از دید ماندلشتام و پوشکین بررسیده است و به بررسی تطبیقی شهر در منظر پوشکین و بودلر هم دست زده و از این شهر در آثار گوگول نیز ذکری آورده است؛ اما درباره تاثیر این شهر در فضاهای رمان هایی که در این مقاله بررسی شده اند ساکت مانده و این امر در آن کتاب مغفول واقع شده است.

ابمیل نویسنده

[e-mail]