کوبستانی در میان آهن و دود

نگاهی به سازهای ابداعی شهر اراک

کم نیستند سرزمین‌های خوش اقبالی که در قرن اخیر به دلایل ویژه اقتصادی یا سیاسی و اجتماعی، طوق شهری به گردن آویختند. آبادان، اراک، اهواز، کرج، شهرکرد و یاسوج از این دسته‌اند. از این میان یکی به دلایل افزون‏تری شانس بیشتری داشت که کارخانه‌های سنگین فلزی و شیمیایی را در خود جای داده است. اراک، امروزه خیلی به صنعتی بودنش افتخار می‌کند، در حالی که آدمیان به عنوان موجودات زنده و صاحب شعور در این موج صنعتی شدن، به چشم نیامدند. در این ملغمه آهن و دود، انسان‌هایی نیز نفس می‏کشند که دستی بر هنر دارند تا یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های انسان و حیوان بیشتر به چشم آید. آدم‌هایی که اگر در هر جامعه‏ای نباشند، تمدن‏های شهری به ابعاد فرهنگی مزین نمی‌شوند.

احسان طیبی به همراه یک دستیار نیمه حرفه‏ای، مرکزی پرجنب و جوش در زادگاهش ایجاد کرده و بیشتر سازهای کوبه‏ای ایران و جهان را تولید می‌کند. دایره فعالیتش از تولید سازهای معمول گذشته و متناسب با نیازهای هنرجویان دست به ابداعاتی نیز زده است. طراحی و ساخت یک ضرب زورخانه با شکلی بسیار متفاوت، از این جمله است.

این ساز که شباهتی به پیکره ماهی دارد، به هنرجویان ریزاندام و از جمله خانم‌ها امکان می‌دهد، به راحتی بر آن سوار شوند و بدون تحمل وزن سنگین یک ضرب زورخانه، به نواختنش بپردازند. ضرب زورخانه به دلیل قطر زیاد و سنگین بودنش، برای همه هنرجویان قابل استفاده نیست و چه بسا یک نوجوان علاقه‌مند حتی نتواند آن را بلند کند.

ساز غیرایرانی spring drums که نام توفان بر آن نهاده‏اند، در سال‌های اخیر وارد برخی گروه‌های موسیقی نوگرا شده است. معمولا صدای افکتیو از آن می‏گیرند ولی احسان طیبی کارهای دیگری هم بلد است، به‌ویژه آنکه تغییراتی نیز در ساختمانش ایجاد کرده است.

ساز زنبورک به طور مشخص در میان هموطنان ترکمن رواج دارد. وقتی نوجوان بودم، نمونه‌های زیادی از آن در بساط خنزرپنزری‏ها بود که امروزه دیگر نمی‏بینم. زنبورک همچنین در آسیای میانه به عنوان یک ساز در موسیقی کاربرد دارد. احسان طیبی چون نمی‌توانسته با دهانش این ساز را بنوازد، به فکر افتاده تا چیزی بسازد جایگزین آنکه البته کارکردهای افزون‏تری هم داشته باشد. در نتیجه این زنبورک ابداعی بدون اینکه در دهان قرار بگیرد، همان صدای زنبورک دهانی را تولید می‌کند و چیزکی هم بیشتر.

در نمونه دیگری وی، با باریک ساختن کمر دمام، این امکان را پدید آورده تا هنگام نواختن، نوازنده بتواند ویبراسیون روی پوست ایجاد کند. همانند فشار خرک تار روی پوست و غیره.

از همه جالب‏تر، ساخت یک دایره کاملا من‏درآوردی است که هیچ شباهتی به دایره ندارد ولی عجیب صدای دایره‌های مختلف نواحی ایران را تولید می‌کند. دوست گرامی کیوان پهلوان که چندین آلبوم دایره‏نوازی نواحی سرتاسر ایران را توسط موسسه آوای باربد انتشار داده است، بی‏گمان از دیدن این دایره نادایره تعجب خواهد کرد! مهم نیست شما خراسانی هستید یا آذری یا بختیاری. متناسب با عادت موسیقایی فرهنگ خود می‌توانید طناب‏های این ساز ابداعی را شل و سفت کنید و صدای همان دایره‏ای را بشنوید که نیاکان‏تان شنیده‏اند. طیبی، نام این ساز را دلنواز گذاشته که البته یک نام شاعرانه است و مشخصه‏ای از عملکرد آن را بازتاب نمی‌دهد.

از دیگر سازهای ساخت طیبی، سازی شبیه دهلک در کرمان، سیستان و بلوچستان خودمان است که در فرهنگ هندی «مردانگا» Merdanga نام دارد. طیبی نیز آن را دقیقا براساسا مردانگای هندی ساخته و معتقد است باوجود شباهتش به دهلک ایرانی، صدای خاصی دارد که تنها در جغرافیای هندوستان قابل بررسی است.

هوشنگ سامانی