کارنامه علمی ایرانیان

دوران پس از اسلام

با شروع استقلال ادبی فارسی از سده چهارم به این تمامیت لسانی نقصانی راه یافت و بسیاری از کتاب های معتبر در علوم مختلف به زبان فارسی نگاشته شد. اهمیت عمده مسلمانان و فایده بزرگ کار آنان در تشکیل حوزه علمی اسلامی به نگه داشتن ترجمه های متعددی است از آثار دانشمندان یونانی و اسکندرانی که اصل غالب آنها از میان رفته و اروپاییان بعدها به وسیله ترجمه های لاتینی که از ترجمه های عربی آن آثار صورت گرفت از وجود آنها آگاهی یافته و در دوره اسکولاستیک و رنسانس به یاری آنها، علوم یونانی را مورد تحقیق و مطالعه قرار داده اند. علوم اسلامی به ویژه در بغداد و کشورهای شرقی خلفای عباسی تا پایان سده چهارم و چند سالی از آغاز قرن پنجم هجری را باید بیشتر دوره نقل و تدوین و تکوین علوم عقلی و قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری را عهد استحصال مسلمانان از زحمات دو قرن پیش و قرن طلایی علوم در تمدن اسلامی دانست.

مهم ترین عامل در سرعت انتشار و کثرت ترجمه و تدوین کتاب های علمی را در این مدت تشویق تنی از خلفای عباسی و گروهی از وزیران و امیران کشورهای مختلف اسلامی به ویژه ایرانیان باید دانست. تشویق خلفایی از قبیل منصور، هارون، مامون، واثق و عده یی از جانشینان آنان و امیران شرقی به ویژه سامانیان و خوارزمشاهیان و آل عراق و آل مامون و آل زیار (زیاریان) و آل بویه (دیلمیان) و بعضی از افراد دیلمیان آل بویه و گروهی از امیران مغرب مانند سیف الدوله حمدان و بعضی خلفای اموی اندلس و امیران آن دیار و خلفای فاطمی مصر، بدون توجه به قومیت و دین عالمان و آزاد گذاشتن آنان در عقاید خویش و پرداختن مبالغ زیاد در برابر آثار منقول یا مولف باعث شد حوزه های درس رونق یابد و عالمان در خوارزم، ماوراءالنهر، خراسان، ری، بغداد، الجزیره، شام، مصر، اندلس و جز آنها ظهور کنند و کتاب های بی شماری در شعبه های مختلف علوم و فنون به عربی و فارسی درآورند.

در این دستگاه ها عالمان یهودی، نصرانی، زرتشتی، صابی و مسلمانان بی آنکه مزاحم یکدیگر باشند به سر می بردند و هر کس از آنان به قدر علم و دانش خود از تقرب خلفا، امیران، وزیران و هدیه های آنان برخوردار بود. به طور مثال منصور خلیفه عباسی درباره جورجیس پسر بختیشوع اکرام کرده چندی وی را در بغداد نگه داشت به حاجب خود. ربیع (پدر فضل وزیر هارون) که از متعصبان عرب بود، فرمان داد برای او شراب حاضر کند تا تغییری که در چهره او بر اثر امتداد اقامت در بغداد حاصل شده بود، زائل شود. ربیع از این کار امتناع کرد و گفت اجازه نمی دهم شراب در این خانه یعنی «دارالخلافه» بیاورند. منصور او را دشنام داد و گفت باید خود متعهد این کار شوی. ربیع چنین کرد و آنچه ممکن بود شراب گوارا برای جورجیس آورد. به نوشته سیریل الگود نویسنده «تاریخ پزشکی ایران و سرزمین های خلافت شرقی»، افتخار ابداع روش درمانی بیمارستانی را باید تا اندازه زیادی از آن ایرانیان دانست.

بیمارستان های دوره اسلامی اغلب براساس نمونه ها و اصول بیمارستان ساسانی جندی شاپور ساخته شده بودند. ابتدا مسیحیان و یهودیان در بیمارستان های بغداد موفق و ممتاز بودند ولی بعد طی سالیان درازی جندی شاپور بود که پزشکان بیمارستان ها و موسسات نوبنیاد اسلامی را تامین می کردند. اگر گفته شود اصول ساسانی دچار مرگ شد تا حیات در کالبد نوزاد اسلام دمیده شود سخنی به گزاف گفته نشده است. حتی خود کلمه بیمارستان یک کلمه فارسی است که خیلی پیش از دوران خلافت عباسی در زبان عربی وارد شده و مورد پذیرش قرار گرفته است. در مصر و سوریه نیز این موسسات بیمارستان یا مارستان نامیده می شوند. روش درمان بیمارستانی که در بغداد معمول شده بود در شهرهای اطراف نیز به همت و سخاوت اهالی متمکن آن شهرها مورد تقلید قرار گرفت. عضدالدوله دیلمی در قرن چهارم هجری بیمارستانی در شیراز بنا نهاد که قسمتی از دانشگاهی را که در آن فلسفه، نجوم، طب، شیمی و ریاضیات تدریس می شد، تشکیل می داد.

در جرجان بیمارستانی به نام بهاءالدوله وجود داشت که جرجانی مدتی بر آن ریاست می کرد.در اینجا بود که جرجانی از زیادی بیماران شکایت داشت و می گفت از وقتی در اینجا به خدمت پرداخته ام تعداد بیماران چنان زیاد شده که فرصت تکمیل آثار خود را ندارم. شهرستان کوچک بریز را که در چند فرسنگی جنوب شیراز واقع است به عنوان نمونه دیگر می توان نام برد. این شهرک به سبب داشتن مدرسه برای تعلیم قانون کشوری، ستاره شناسی و طب در قرن های میانه در سراسر ایران مشهور بوده است. بعد از پزشکان دربارهای امیران، مرتبه منجمان گرامی تر از دیگر دانشمندان بود، زیرا اینان با احکام خود ساعت ها و وقت های بسیاری از اعمال خلفا و امیران را تعیین می کردند و به سبب دانش خویش بیشتر وقت ها طرف مشورت آنان قرار می گرفتند و حتی نظام الملک طوسی با همه دهاء خود از تدبیر امور با حکیم موصلی منجم دستگاه های سلطنت بودند و به همین سبب با همه مخالفتی که از جانب اهل مذهب با منجمان می شد، علم نجوم در عهد اسلامی رونق و رواجی داشت و عهد اعتلای آن را در قرون پنجم و ششم هجری باید دانست که به وسیله دانشمندان ایرانی مانند ابوریحان بیرونی، خازنی، خیام و... آنها به اوج عظمت و شکوه خود رسید.

ایرانیان بعد از اسلام به ریاضیات و فروع آن چون حساب، هندسه، نجوم و موسیقی توجه خاص پیدا کردند و در این علوم بیش از همه از کتاب های اقلیدس و فیثاغورث سود بردند، همچنین از هندیان، بابلیان و مصریان نیز در این زمینه کسب دانش کردند و خود مطالبی بر آنها افزودند که موجب حیرت عالمان مغرب زمین شد. در عصر مامون عباسی علم جبر توسط خوارزمی پدید آمد.

کتاب او به نام «الجبر و المقابله» سال ها مرجع عالمان شرق و غرب بود و گویا او واضع روشی است که امروز در حل معادلات درجه دوم به کار می رود. در اینجا باید اعتقاد پیدا کرد که مهم ترین ابتکارات ریاضیدانان ایرانی وضع اساسی برای هندسه تحلیلی بود، زیرا آنان نخستین کسانی بودند که برای حل بعضی از مساله های جبری از هندسه استفاده کردند. ایرانیان علم جغرافیا را نیز از کتاب های بطلمیوس فرا گرفتند، همچنان که در علم نجوم نیز کتاب «مجسطی» را در آغاز و انجام کار دستور عمل خود ساختند. ولی به جغرافیا سخت دل بسته شدند. جغرافیدانان ایرانی کرویت زمین را ثابت کردند.

ابن خرداد به ایرانی (متوفی به سال ۲۷۱ هجری) نوشت؛ «زمین چون کره مدور است و در جوف فلک. چون قرار گرفتن زرده تخم مرغ در تخم مرغ واقع شده است.» دلیل او بر این مدعا آن است که طلوع و غروب خورشید و ماه و دیگر کواکب، در سراسر زمین در یک زمان نیست. آنچه گفته شد شمه یی بود از برتری ایرانیان در نشر علوم و معارف اسلامی. اگر همه کتاب هایی که ایرانیان در زمینه های مختلف علوم نوشته اند یک کجا گرد آید نیک روشن شود آنچه دانشمندان ایرانی در راه خدمت به بشریت انجام داده اند، بر آنچه دیگر با وجود سابقه تاریخی و امکانات فزون تر انجام داده اند، برتری دارد.

بیژن تلیانی

منابع؛

۱- تاریخ پزشکی ایران و سرزمین های خلافت شرقی، تالیف سیریل الگود

۲- تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تالیف استاد دکتر ذبیح الله صفا

۳- نقش ایرانیان در تاریخ تمدن جهان، تالیف دکتر عبدالرفیع حقیقت (رفیع).