مقدمه ای بر پدیدهٔ تئاتر دیجیتال

تئاتر دیجیتال, شکلی ابتکاری از هنر تئاتر است که با توجه به قدرت های خاص تئاتر از جمله استفاده از تخیل تماشاگر, انتزاع و خلق ارتباط تنگاتنگ انسانی و

قصد ندارم در این نوشته،‌ تمامی زوایای پدیدهٔ عظیمی چون تئاتر دیجیتال را مورد بررسی قرار دهم چراکه این امر سال‌ها تحقیق و زمان و امکانات فراوانی را می‌طلبد. هدف از نگارش این مقاله آشنا شدن با خصوصیات اولیهٔ‌ این حرکت بزرگ قرن بیست و یکم است.

زمانهٔ ما ماندن در گذشته و دوری از دنیای اطلاعات و تکنولوژی را برنمی‌تابد و اگر می‌خواهیم تئاتری زنده و پویا داشته باشیم، ابتدا باید به ریشه‌ها بازگردیم و پس از بازساخت پایه‌های کلاسیک تئاترمان با دنیای مدرن به سوی احیای هنر تئاتر بشتابیم. اطلاعات ساده و مقدماتی این نوشته می‌تواند به ما در شناخت اولیه‌ای از تئاتر دیجیتال و تمییز آن از پدیده‌های دیگر دنیای تکنولوژی هنر مثل Digital Performance‌ یاری برساند و مهم‌تر از همه اینکه بدانیم،‌ تئاتر برخلاف تصور برخی افراد، هرگز نخواهد مرد و پابه‌پای دیگر هنرها رشد خواهد کرد. چنان‌که «فرانک زاپا» گفته است:‌ «جک نمرده، فقط بوی عجیبی می‌ده.»

تئاتر دیجیتال شکلی از تئاتر است که احتمالات و امکانات هنری مربوط به رویارویی و مواجههٔ واقعیت و واقعیت مجازی (شبیه‌سازی‌شده)‌ را پیش می‌کشد. در واقع می‌توان این‌گونه نتیجه‌گیری کرد که تئاتر دیجیتال در شکل اصلی، کنشی است، میان اجراکنندگان یا بازیگران مجازی در فضایی واقعی یا بازیگران واقعی در فضایی شبیه‌سازی‌شده.

نقاط مشترکی که بایستی میان این پدیده‌های مجزا به وجود آید،‌ به وسیلهٔ ابزار گوناگون تکنولوژی دیجیتال محقق می‌شود. این وسایل، شرایط و حرکات را دگرگون می‌سازند، فضاها را به انیمیشن تبدیل می‌کنند و فضای دو بعدی سینما و فیلم را با فضای سه بعدی تئاتر و سایبر ‌ در هم می‌آمیزند. از جملهٔ این وسایل، دوربین‌های Motion capture‌ هستند که با استفاده از سنسورهایی که به بدن بازیگران در سالن تمرین متصل می‌شود، حرکات آنان را دقیقاً شبیه‌سازی و ضبط می‌کنند.

این حرکات ضبط‌شده که اساساً طبق فیزیک بدنی انسان هستند و آناتومی دقیق شخصیت را دربر می‌گیرند،‌ می‌توانند به شخصیت‌های مجازی منتقل شوند. به این معنا که شخصیت دیجیتالی می‌‌تواند روی صحنه، عیناً حرکات و بازی بازیگر واقعی را تقلید کند، درحالی‌که ممکن است به اقتضای فضای نمایش،‌ شکل انسانی خود را حفظ نکرده باشد یا حتی در نقش روح پدر هملت با هاله‌ای از نور آبی یا هیبتی عظیم روی صحنه ظاهر شود.

در نقطهٔ مقابل،‌ صحنه به صورت مجازی و توسط برنامه‌های انیمیشن سه بعدی ساخته می‌شود. این فضای مجازی به وسیلهٔ‌ پروجکتورهای خاصی روی صحنه نمایش داده می‌شود و این در حالی است که بازیگران واقعی می‌توانند‌ درون این صحنه حرکت کنند و عمق و بعد و زیبایی آن را به تماشاگر نشان دهند. پس روشن است که تئاتر دیجیتال به دنبال خلق گونه‌ای از تئاتر است که علاوه بر حفظ ارزش‌های تئاتر سنتی، می‌تواند،‌ تخیل تماشاگر را با خود همراه سازد و عرصه‌های جدیدی را برای نمایش بگشاید.

تئاتر دیجیتال،‌ شکلی ابتکاری از هنر تئاتر است که با توجه به قدرت‌های خاص تئاتر از جمله استفاده از تخیل تماشاگر،‌ انتزاع و خلق ارتباط تنگاتنگ انسانی و... و همچنین استفاده از فن‌آوری روز بر آن است که این رابطهٔ دوسویه را تقویت کند. این گونه تئاتری اصولاً در همزیستی بازیگر زنده، فضای شبیه‌سازی‌شده و حضور تماشاگر در یک موقعیت مشترک،‌ زاده می‌شود. این امر به این معناست که اجرا بایستی در یک زمان زنده و دیجیتال باشد. نکتهٔ مهم دیگر این است که محتوای این‌گونهٔ نمایش بایستی از قوانین شناخته‌شدهٔ تئاتری پیروی کند و برخی از آن‌ها را در خود باقی نگه دارد. اما مهم‌ترین قانون این است که تئاتر دیجیتال،‌ بدون متن نمایشی (روایت یا تک‌گویی)‌ به وجود نمی‌آید.

برای داشتن تئاتر دیجیتال چند شرط اصلی ذکر شده است:

۱) اجرا باید زنده باشد و اجراکنندگان در فضایی مشترک با تماشاگر حضور داشته باشند.

۲) اجرا باید از فن‌آوری دیجیتال سود ببرد. به صورتی که این تکنولوژی بخشی ضروری و ذاتی در آن باشد.

۳) اجرا تنها مراحل و خصوصیات محدودی از تعامل و تقابل تکنولوژی و کامپیوتر را دربر می‌گیرد.

۴) محتوای این نمایش بایستی توسط هنرمندان از متن تا موسیقی و دکور و بازی و اجرا،‌ برای تماشاگر ساخته شده باشد.

۵) اجرا بایستی شامل یک زبان و متن باشد به صورتی که متن (واگویه یا داستانی)‌ آن را به پیش ببرد و نقطهٔ تمایز آن از رقص و موسیقی و دیگر اشکال هنری باشد.

در این میان، مفهوم اهمیت اجرای زنده یا زندگی روی صحنه نبایستی تحت هیچ عنوانی،‌ خدشه‌دار شود. اساس این گونهٔ تئاتری بر رابطهٔ انسان و کامپیوتر استوار شده است. رابطه‌ای که انسان همیشه از آن واهمه داشته و هرگز به صورتی که شایسته است، شکل نگرفته است. با در نظر گرفتن قدرت کاری تکنولوژی کامپیوتری و زودگذری اتفاقات امروزی بشر، تئاتر دیجیتال می‌کوشد با به کارگیری قابلیت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری موجود، زندگی را روی صحنه بازسازی کند. قابلیت اجرایی باعث می‌شود، آنچه روی صحنه دیده می‌شود از حداقل خصوصیت مصنوعیت برخوردار باشد و در زمان زندگی کند.

این مسئله از رشد و نمو بازی‌های کامپیوتری آغاز شده است و به‌سرعت در صنایع و هنرها جای خود را باز می‌کند. استفاده از هوش مصنوعی برای شخصیت‌های دیجیتالی موضوعی بود که سال‌ها پیش به صورت بسیار ساده در ساخت بازی‌های کامپیوتری یا ویدیوگیم‌ها به کار گرفته شد و امروز به صورتی بسیار کامل‌تر به تئاتر رسیده است. استفاده از هوش مصنوعی (AI)‌ باعث بالا رفتن کارایی عناصر نور،‌ صدا و حتی تصاویر انیمیشن و ویدیو و... می‌شود. این امر،‌ فاصله‌های میان تعویض صحنه‌ها را از بین می‌برد و رشتهٔ تخیل تماشاگر را همچنان ناگسسته نگه می‌دارد.

●اما تئاتر دیجیتال از کجا آغاز شد؟

در سال‌های اولیهٔ دههٔ ۱۹۸۰ ویدیو، آنتن ماهواره، ماشین فکس و دیگر وسایل ارتباطی مورد استفاده قرار گرفتند و به‌خصوص در تسهیل انجام امور هنری شهرت یافتند. جان کیج از جمله کسانی بود که مفهوم هنر تکنولوژیک را دنبال می‌کرد و از آن در آثارش سود می‌برد.

در سال ۱۹۸۰ با تحولی که در کامپیوترهای خانگی به وجود آمد، امکانات جدیدی برای خلق اجراهای مدرن یافته شد. هنرمندانی مثل: شری رابینوویتز و کیت گلووی در همان سال‌ها تجربیاتی با اینترنت را آغاز کردند و اجتماعات online خلاقیت‌های تازه‌ای را در هنر تئاتر پیشنهاد دادند. با انفجار اینترنتی و به وجود آمدن عنصری به نام سایت در سال ۱۹۹۰ هنرمندانی چون: روی اسکات آغاز به ساختن مفاهیمی بزرگ‌تر کردند و گروه‌های تئاتری خاصی را برای کار با تکنولوژی مدرن تشکیل دادند. در پرفورمنس‌های جورج کوتس یا رپرتوارهای گرترود اشتای همکاری نرم‌افزار و سخت‌افزار با تئاتر و کمپانی‌های سازنده‌ی تکنولوژی شدت یافت و باعث تحول عظیمی در تولیدات تئاتری بزرگ دنیا شد.

محققانی مثل: کلودیو پنیانز در (MIT)، دیوید سالتز در آزمایشگاه تئاتر اینتراکتیو دانشگاه جورجیا، مارک رینی مدیر آزمایشگاه تئاتر مجازی دانشگاه کانزاس و... در سال‌های دههٔ ۱۹۹۰ و هم‌اکنون روی استفاده از تکنیک‌های ویدیویی، Motion capture،‌ انیمیشن سه بعدی و واقعیت مجازی کار می‌کنند و هزینه‌های گزافی را نیز برای این تحقیقات و اجراهای تجربی و آزمایشگاهی، پرداخته‌اند. بودجه‌های کلان این مراکز تحقیقاتی باعث رشد ژانر تئاتری شده است و اکنون تئاتر نیز در استفاده از فن‌آوری روز در کنار سایر هنرها پیش می‌رود.

اولین جرقه‌های استفاده از تکنولوژی را می‌توان در اوایل قرن بیستم دید. هنرمندانی چون ادوارد گوردون ، اروین پسیکاتور و تا حدی برتولت برشت در نمایش‌های خود تکنولوژی را به کار گرفتند و حتی جوزف اسووبودا در فعالیت‌های فتوریستی آن را به کار گرفت و دیگران از جمله تجربه‌گرایان از بازیگران غیرانسان، فیلم و... استفاده کردند.

تئاتر دیجیتال مشخصاً به میزان ارتباط تماشاگر و نمایش توجه دارد. محدودیت‌هایی که کلام یا روایت به عنوان عناصر ثانویه ایجاد می‌کنند در تقابل با این تکنولوژی که از طریق ماشین‌ها انجام می‌شود،‌ کمتر به چشم می‌آیند. چنین تعاملی اقشار تماشاگران و مشارکت آن‌ها را در اجرای نمایش افزایش می‌دهد. در این شکل اجرایی، نقش پیام و گیرندهٔ پیام را می‌توان در یکدیگر ادغام کرد و این مسئله است که تئاتر دیجیتال را به سوی گفت‌وگویی دوسویه می‌کشاند؛ گفت‌وگوی انسان با انسان یا انسان با ماشین.

پارامترها و معیارهای محدودکنندهٔ این شکل نمایشی قابل انعطاف و تغییر هستند تا جایی که اجازه می‌دهند حوزهٔ پهناور و گسترده‌ای از حرکات و کنش‌های تئاتری در همسویی با هدف نمایش و در پس وقایع آن ایجاد ‌شوند. از آنجایی که تئاتر دیجیتال مانند موجودی پیوندی یا دوزیست است، شکلی مجزا از مجموعه‌ای بزرگ‌تر به حساب می‌آیند. مجموعه‌ای متنوع که شامل instalation‌، رقص، کنسرت، دخالت روبوت‌ها و... می‌شود.

اصل اساسی، استفاده از هوش مصنوعی در تنظیمات و هماهنگی‌هاست. کنار هم قرار دادن اشکال مختلف هنری و یا هماهنگ ساختن اجزای تئاتری از جمله نور، موسیقی،‌ صحنه، گریم، بازی،‌ حرکت و... با توجه به زمان کمتر و دقت فراوان، می‌تواند از نکات مثبت استفاده از کامپیوترها تلقی شود.

زمانی که یک شوی تلویزیونی با حضور تماشاگر در استودیو به طور زنده، پخش می‌شود و تماشاگران در منازل خود آن را تماشا می‌کنند، آن‌ها نیز به تماشاگران دستهٔ دوم پیوسته‌اند و ظاهراً یک فضای بزرگ تئاتری فارغ از مکان به وجود می‌آید. اما حضور تماشاگر در سالن نمایش، عنصری اساسی است و پخش اجرا روی مانیتور (به طور مثال در تئاتر (online یا روی پردهٔ عریض، در دستهٔ تئاتر دیجیتال قرار نمی‌گیرد.

تئاتر دیجیتال می‌تواند انواع متفاوت و گسترده‌ای از اجراهای زنده را بدون وابستگی به سایر فنون، در خود جای دهد. مواردی مثل Desktop Theatre که از انیمیشن‌های کامپیوتری در chatroom‌ استفاده می‌کند، بدون همراهی تماشاگر، از محدودهٔ تئاتر دیجیتال خارج می‌شود و به گسترهٔ وسیع‌تری به نام Digital Performance‌ وارد می‌شود. اما اگر بازیگر، دکور یا دیگر عناصر به جز متن و تماشاگر و مکان واحد اجرا، تحت تاثیر قرار گیرند، یعنی به طور مثال به جای بازیگران، شاهد اجرای روبوت‌ها باشیم، پدیدهٔ Robotic Theatre‌ را شاهد هستیم که با مصادیق تئاتر دیجیتال همخوانی دارد.

هر شکل از فن‌آوری امروز می‌تواند به تئاتر راه پیدا کند. اما این اشکال به شرطی ضامن وجود تئاتر مدرن خواهند شد که قوانین و ضابطه‌های خدشه‌ناپذیر تئاتر را زیر سوال نبرند. محل اجرا، وسایل صحنه، دکور، بازیگران و... همگی این امکان را دارند که تحت تاثیر فن‌آوری روز قرار بگیرند و حتی هرازگاه با تکنولوژی مدرن جای‌گزین شوند.

امروزه در چند اجرای نمایشی آزمایشی از حضور شخصیت‌های شبیه‌سازی‌شدهٔ بازیگران مشهوری چون «مارلون براندو»‌، «ال پاچینو» یا «لارنس الیویه» استفاده می‌شود. چنان‌که چند سال پس از مرگ مارلون براندوی فقید امروزه می‌توان چهرهٔ او را از صحنه‌های مختلف و فیلم‌های متفاوت با حالات گوناگون به صورت داده‌های دیجیتال درآورد و حتی نرم‌افزارهای پیش‌رفتهٔ صداسازی می‌توانند، لهجه و شیوهٔ گویش وی را بازسازی کنند.

نمونهٔ بارز این عمل را مسئولان جلوه‌های ویژهٔ فیلم بازگشت سوپرمن انجام دادند و حتی نمایش کوچکی نیز در غرفهٔ استودیو به صورت زنده از این شخصیت سه بعدی مجازی انجام شد. در سینما نمونه‌های فراوانی از زنده شدن اسطوره‌هایی چون همفری بوگارت یا آلفرد هیچکاک دیده شده است.

اما امروزه این موج به تئاتر و فضای زنده نیز راه پیدا کرده است و مرگ تئاتر را تا سالیان سال به تعویق خواهد انداخت. تئاتر دیجیتال مفهومی است که در رابطهٔ مستقیم با پیشرفت‌های سرسام‌آور امروزی قرار دارد و زمان نخواهد توانست بر آن بتازد. هر تراشهٔ جدیدی که پرداخته می‌شود، زمینهٔ جدیدی را برای خلاقیت هنرمندان تئاتر دیجیتال فراهم می‌کند.

محدودیت‌ فضای تئاتر و امکانات آن به پایان رسیده است. حضور بزرگان تئاتر و سینما روی صحنه و کنار یکدیگر،‌ دیگر رؤیایی غیرممکن نیست و دیری نخواهد گذشت که شاهد نمایش‌هایی خواهیم بود که خود‌به‌خود کارگردانی و اجرا می‌شوند یا به‌اصطلاح توسط هوش مصنوعی بدیهه‌سازی شده‌اند.

در هم ‌ریختن زمان و مکان یا در کنار هم قرار گرفتن اسطوره‌ها و روبوت‌ها، گام نهادن به گسترهٔ ژانرهای ناشناخته در تئاتر و تلفیق مفاهیم کهن و امروزین، همه و همه به وسیلهٔ امکانات دیجیتال میسر خواهند شد.

▪ رابرت لپاژ می‌گوید:«تئاتر نمرده، بلکه آزاد است.»

آزادی،‌ همین اصل اولیهٔ این هنر در شکل دیجیتال به معنای واقعی خود رسیده است.

منابع:

۱) www.en.wikipedia .org

۲) www. Daimi.au.dk

. Digital Theater

. cyber

۳. Real Time اصطلاحی است که در مورد اجرای افکت‌های مختلف توسط یک هوش مصنوعی، بدون وقفه و دستور پیشین به کار برده می‌شود. حرکت یا کنش یک شخصیت سه بعدی انیمیشن کامپیوتری در یک video game یا صحنهٔ تئاتر بدون آنکه از پیش دقیقاً طراحی شده باشد،‌ در زمان حال یا به صورت Real Time انجام می‌شود.

. Jahn cage

. Sherrie Rabin owitz

. Kit Galloway

. site

. Roy Ascott

. George Coates

. ‌ Gertryde Stein

. ‌ Claudio Pinauhez

. David Saltz

. Interactive performance laboratory

. ‌ Mark Reaney

. Edward Gordon.

. Erwin Piscator.

. Josef Svoboda.

. superman Returns

. Robert lepage

مشهود محسنیان