شیعه هراسی حاصل رویکرد غیر عقلانی غرب

تحلیل پدیده اسلام هراسی یا شیعه هراسی با بررسی رویکردهای اسلام پژوهی معاصر ارتباطی وثیق دارد چرا که «هراس» پدیده ای روانشناختی است که مبتنی بر مبادی معرفتی تصور ساده ذهنی, تصدیق و باور عمیق عقلی است و بخش زیادی از این معرفت ها نتایج مطالعات و اسلام پژوهی معاصر است

● اسلام هراسی و معرفت‌شناسی

تحلیل پدیده اسلام‌هراسی یا شیعه‌هراسی با بررسی رویکردهای اسلام‌پژوهی معاصر ارتباطی وثیق دارد؛ چرا که «هراس» پدیده‌ای روانشناختی است که مبتنی بر مبادی معرفتی (تصور ساده ذهنی، تصدیق و باور عمیق عقلی) است و بخش زیادی از این معرفت‌ها نتایج مطالعات و اسلام‌پژوهی معاصر است.

مراد از «معاصر» در این بحث بازه زمانی ۳ دهه اخیر تا پیش از حادثه یازدهم سپتامبر و دوره ویژه پس از این حادثه است؛ زیرا بعد از یازدهم سپتامبر و تغییر فضای روابط غرب و شرق اسلامی و دگرگون شدن گفتمان حاکم بر روابط بین‌الملل و ورود دوباره نظامی‌گری به این عرصه، نوع جدیدی از اسلام‌شناسی و شیعه‌شناسی در قالب رسانه شکل گرفته است. بنابراین در ابتدا لازم است که به معنایابی برخی از مفاهیم کلیدی در بحث اشاره کرده و سپس شکل‌های متنوع اسلام‌شناسی و شیعه‌شناسی تعریف و در گفتار سوم و سرانجام راهکارها و اقدامات شایسته برای مقابله با شیعه‌هراسی بررسی شود.

این بحث را می‌توان در محورهای نسبت اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی، تعریف جهان اسلام، چیستی، چرایی، چگونگی و راهبردهای مقابله با اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی در جهان اسلام، چیستی، چرایی، چگونگی و راهبردهای مقابله با اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی در جهان غیر اسلام(غرب)، مبانی فلسفی اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی در غرب، اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی حاصل رسانه‌ها (رسانه‌ها حد فاصل و رابط حکومت‌ها و مردم)، مقاطع تاریخی اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی، محورهای مطالعه در زمینه اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی و اقدامات در این ارتباط ارائه داد.

وقتی از جغرافیای شیعه‌هراسی صحبت می‌کنیم می‌توان از شیعه‌هراسی در جهان اسلام و از جهان غیر اسلامی صحبت کرد. بحث شیعه‌هراسی زیرمجموعه بحث ا‌سلام‌هراسی است، بحث اسلام‌هراسی در کشورهای اسلامی مطرح نیست، اما در کشورهای غیر اسلامی بحث اسلام‌هراسی، شیعه‌هراسی ایران‌هراسی با هم مرتبط و تقریباً به یک معنا هستند. جریان شیعه و ایران پس از انقلاب اسلامی با هم گره خورده‌اند. لازم است تعریف درستی از جهان اسلام انجام شود، برای ترجمه جهان اسلام، کشورهایی که دارای حکومت اسلامی هستند، مدنظر است؛ به عبارت دیگر کشورهایی که جزو سازمان کنفرانس اسلامی هستند شامل این تعریف می‌شوند که در این صورت جمعیت فراوانی از مسلمانان در کشوری مانند هند جزو این تعریف محسوب نمی‌شوند که مشخص است این تعریف درستی نیست.

بیش از ۱۷۰ میلیون مسلمان در هند زندگی می‌کنند، به دلیل این‌که دولت این کشور یک دولت سکولار است و عضو سازمان کنفرانس اسلامی هم نیست، پس جزو جهان اسلام محسوب نمی‌شود.

به دلیل منطقی نبودن و عدم جامعیت این تعریف، محققان بر آن شده‌اند که تعریف دیگری از جهان اسلام ارائه دهند و براساس تعریف جدید، جهان اسلام، یک جغرافیای سیاسی است که ذهن و زبان مردم آن متوجه اسلام است و با مفاهیم اسلامی جریان دارد. مردم در این جغرافیای سیاسی، با مفاهیم اسلامی می‌اندیشند و با زبان اسلامی واگویه می‌کنند. براساس این تعریف، رویکرد شیعه در مناطق مختلف جهان اسلام از جمله آسیای میانه، اروپا، آفریقا و... با یکدیگر متفاوت است، به همین دلیل است که شیعه‌هراسی نیز در هرجای جهان اسلام با جای دیگر تفاوت دارد. به عنوان مثال شیعه‌هراسی که در شمال آفریقا یا اروپا دیده می‌شود با شیعه‌هراسی که در کشورهای حاشیه خلیج فارس و کشورهایی که سلفی‌های بسیاری در آنجا وجود دارند متفاوت است. به همین ترتیب، زمانی که از وهابیت نیز سخن می‌گوییم، گمان می‌کنیم که وهابیت در آسیای میانه یا مصر یا الجزایر یا سودان یکسان است، درحالی که در این وهابیت‌ها تفاوت بسیاری وجود دارد.

باید جهان اسلام را به معنای قطب جهان اسلام در نظر گرفت، شیعه‌هراسی در جهان اسلام در جغرافیای اروپا، شمال آفریقا، افغانستان، پاکستان و... متفاوت است و باید در این بحث‌ها تفکیک مشخص شود تا دقیقاً بتوانیم راهکارهایی را مشخص کنیم تا قابلیت اجرایی داشته باشد. اسلام‌هراسی و یا ترس از اسلام (اسلاموفوبا) مفهومی است که به ترس و پیش‌داوری و تبعیض غیرعقلانی در برابر اسلام و مسلمانان اشاره دارد؛ واژه «فوبیا» بر دو معنای متفاوت دلالت دارد که هر دو از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. این واژه در روانشناسی در مورد افرادی به کار گرفته می‌شود که دارای نوعی از بیماری هستند. این معنا فاقد دلالت مستقیم سیاسی است. در زمینه اجتماعی هم مربوط به ضدیت با اقوام و ملیت‌هاست و دارای دلالت مستقیم سیاسی است.

مؤسسه «رانیمد تراست» در تعریف این واژه چنین گفته است: «اسلام‌هراسی، عبارتست از ترس و اکراه بی‌اساس در برابر مسلمانان که باعث دفع آنها و تبعیض علیه آنها می‌شود.» استفن شوارتز، نویسنده آمریکایی در مقاله «اسلام هراسانی که نیستند» می‌گوید: «اسلام‌هراسی، محکوم‌سازی کلیت اسلام و تاریخ مسلمانان به عنوان امری افراطی؛‌ انکار اکثریت میانه‌روی مسلمان و در نظر گرفتن اسلام به عنوان مشکلی برای جهان است.»

● علل اسلام‌هراسی

برداشت‌های اصلی درباره اسلام‌هراسی این گونه است که فرهنگ و تمدن اسلامی، بلوکی تک‌صدا، ایستا و بدون واکنش در مقابل تغییرات و فاقد ارزش‌های مشترک با دیگر فرهنگ‌هاست، از آنها تأثیر نمی‌پذیرد و بر آنها تأثیر نمی‌گذارد. تمدنی است فرودست در مقابل تمدن غرب و تمدنی بربری، غیرعقلانی، ابتدایی و جنسیت‌گرا و تمدنی است خشن، ستیزه جو، تهدیدکننده، حامی تروریسم و درگیر در رویارویی تمدن‌ها.

محورهای مفهومی بحث این است که اسلام را دینی ترسناک، ایستا و ضد تمدن، غیرعقلانی، مکتبی ایدئولوژیک سیاسی و نظامی و مسلمانان را حامی تروریسم معرفی می‌کنند.

به طور کلی اسلام‌هراسی پدیده‌ای چندوجهی و شامل ابعاد اعتقادی، فرهنگی، سیاسی و استراتژیک است و ترس از اسلام و جوامع اسلامی و مسلمان‌نشین در کنار وجوه مختلف استراتژیک و امنیتی حائز اهمیت است. اسلام‌هراسی در کنار وجوه مختلف استراتژیک و امنیتی حائز اهمیت بوده و یکی از گفتمان‌های اصلی استراتژیک در جهان به شمار می‌رود. ماهیت استراتژیک این بحث اثر سرنوشت‌سازی برای آینده‌ مناسبات جهانی در روابط بین کشورهای غربی، مجموعه کشورهای مسلمان‌نشین و همچنین چگونگی زندگی جوامع مسلمان مهاجر در سرزمین‌های اروپایی،‌ آمریکایی، استرالیا و اقیانوسیه دارد.

وهابیت، تهاجم فرهنگی غرب، محدودیت‌های سیاسی، نفوذ نظام سلطه و سکولاریسم، ملاحظات و حساسیت‌های قومی فرهنگ‌ها، فعالیت‌های فرهنگی، فقر فرهنگی مسلمانان، نفوذ صهیونیسم و وجود تصورات ایران‌هراسی جزو موانع جدی فعالیت‌های فرهنگی کشور ما در سطح جهان است.

گروهی معتقدند شیعه‌هراسی یک وهم است و واقعیت ندارد، این گروه معتقدند این توهمی است که کشورهای اسلامی برای خودشان درست کردند اما برداشت درستی نیست و این مفهوم در عمل وجود دارد. بنده معتقدم که مفهوم اسلام‌هراسی موهوم صرف نیست بلکه توسط رسانه‌ها در تعامل حاکمیت و مردم ساخته شده است. ایران‌هراسی در غرب و شیعه‌هراسی در غرب با هم به یک معنا و مساوی هستند.

لازم است با درنظر گرفتن برجستگی استراتژیک هراس از اسلام و با توجه به بنیادهای استراتژیک آن به پرسش‌های زیر پاسخ داده شود: بنیادهای استراتژیک شیعه‌هراسی کدام است؟، چگونه شیعه‌هراسی وارد گفتمان‌ها و رفتارهای امنیتی غرب شده است؟، مسیر آینده‌ استراتژیک پدیده شیعه‌هراسی کدام است؟

ترکیبی از علل تاریخی و تغییر در متن سیاست بین‌المللی در دو دهه گذشته به پیدایش و تشدید شیعه‌هراسی به عنوان یک پدیده استراتژیک و امنیتی انجامیده و تبدیل به بخشی از ذهنیت امنیتی غرب شده است و در عین حال تناقض‌ها و تضادهایی را در رفتارهای استراتژیک ایجاد کرده است.

تمدن‌ها و فرهنگ‌ها در مواجهه با دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها ۳ نوع رویکرد را انتخاب کرده‌اند؛ رویکرد استحاله یا تبدیل، رویکرد جایگزینی و رویکرد تکمیلی. شاید بتوان مبانی این رویکردها را در قالب ۳ عنوان مطرح کرد؛ تعارض: باور به این‌که دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها از حیث موضوع، روش و غایت در مخالفت و تضاد با یکدیگر قرار داشته و آشتی ناپذیرند. تمایز: دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها به قلمروهای جداگانه‌ای تعلق دارند. تعامل: رویکردی که بنابر آن، میان دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها نه تضاد و نه تمایز بلکه هماهنگی و تعامل وجود دارد که می‌تواند به گفت‌و‌گو و همکاری میان دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها بینجامد.

● گفت‌وگو به عنوان پادزهر اسلام هراسی و شیعه‌هراسی

مسلمانان سراسر جهان و شیعیان جهان اسلام باید بپذیرند که گفت‌وگو راهی برای مقابله با اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی است، اگر بپذیریم که گفت‌وگو یک اصل و اساس حیات بشری است و باور کنیم که این گفت ‌و شنود آغاز شناخت است و ما را به جلو خواهد برد، هرگز کسی از این تعامل هراس نخواهد داشت و موضع ستیزه‌جویانه نخواهد گرفت، لذا مسلمانان سراسر جهان و شیعیان جهان اسلام باید بپذیرند که گفت‌وگو راهی برای مقابله با اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی است. گفت‌وگو میان مذاهب در اسلام، به عنوان دکترین تقریب مذاهب مطرح است و گفت‌وگو در جهان اسلام نیز به عنوان دکترین گفت‌وگوی ادیان و تمدن‌ها مطرح می‌شود.

خاستگاه شیعه‌هراسی و چارچوب‌های فکری حاکم بر آن، روش‌ها و شیوه‌های عملکرد جریان‌های متفاوت در قبال شیعه‌هراسی، نقش جریانات درون جهان اسلام نظیر سلفی‌گری در تشدید جریان شیعه‌هراسی، جایگاه غرب و شیعه‌هراسی، بررسی علل ظهور و گسترش شیعه‌‌هراسی، طرح رهیافت‌ها و نظریه‌های جدید در شیعه‌‌هراسی، بررسی روند تحولات شیعه‌‌هراسی، تبیین نقش دولت‌ها، سیاستمداران و رسانه‌های غربی در گسترش شیعه‌‌هراسی پس از ۱۱ سپتامبر، مقابله با تبعیض و ناشکیبایی‌های ناشی از شیعه‌‌هراسی در کشورهای غربی، بررسی چگونگی مقابله و مواجهه جهان اسلام با این پدیده و ارائه راه‌‌حل‌ها محورهای مطالعه در زمینه اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی هستند. ما نیازمند یک مقابله رسانه‌ای هستیم، اما متأسفانه رسانه‌هایی که در دست ما یا همسو با ما هستند، با تهدیداتی که در راستای اسلام‌هراسی وجود دارد، بسیار فاصله دارند که برای از بین بردن این فاصله لازم است از مزیت ارتباطات مردمی و دیپلماسی بیشتر بهره بگیریم.

● امواج اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی

مقاطع تاریخی اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی را می‌توان به ۵ موج تقسیم کرد: پس از فتوای ارتداد سلمان رشدی، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، پس از ۱۱ سپتامبر، پس از شکست طرح خاورمیانه بزرگ، موج جدید بیداری اسلامی. کل جهان اسلام متأثر از حادثه تروریستی ۱۱ سپتامبر قرار گرفته است و حتی پس از آن ادبیات جدیدی از دین اسلام ایجاد شد. شکست طرح خاورمیانه جدید و موج بیداری اسلامی که اخیراً در کشورهای جهان اسلام آغاز شده و منجر به سقوط ۴ حاکمیت قوی در منطقه شده، نیز موجب تشدید شیعه‌هراسی شده است و قطعاً موجب تغییر راهبردها نیز خواهد شد.

دلایل اصلی شیعه‌‌هراسی برابر دلایل رشد اسلام‌ستیزی است که شامل شناخت نادرست از اسلام و تشیع، رفتار نادرست و ارائه چهره نامناسب از اسلام به وسیله برخی از گروه‌های مسلمان مانند القاعده، طالبان و اقدامات متحجرانه آنها و بازتاب گسترش خشونت و تحجر به نام اسلام، هراس غرب از تأثیرات جهان اسلام در سیاست بین‌الملل، مسائل جمعیتی، ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک اسلام و تشیع، واکنش در برابر بیداری اسلامی و هویت اسلامی است که می‌توان برای از بین رفتن این روند اقداماتی مانند توجه به مبانی اسلام در پرهیز از اختلاف و پرهیز از اختلافات مذهبی، قومی، نژادی، قبیله‌ای و مرزی و ضرورت حضور و نقش‌آفرینی قاطع مردم در مدیریت کشورهای اسلامی با اجرای نظام مردم‌سالاری اسلامی و لزوم مرزبندی دقیق میان اسلام‌گرایی با تحجر و افراط، مبارزه با نمادهای تندرو دینی، شبهات مطرح شده در رابطه با دین، تبعیض مذهبی و خشونت بر ضد افراد به دلایل عقاید دینی، رصد، نقد و تحلیل و ارتباط سیاسیون غرب با مراکز علمی شیعه‌شناسی و جهت‌دهی به این مطالعات را انجام داد. دنیا باید دریابد اسلام دینی است که هم به ابعاد معنوی زندگی بشر و هم به زندگی دنیایی و مادی توجه دارد.

برای تضعیف شیعه‌هراسی در بیرون از جهان اسلام و درون آن، راهی به جز تقویت مردم‌سالاری دینی وجود ندارد و همه کشورهای اسلامی باید بر روی بحث مردم‌سالاری دینی تأکید و آن را عملیاتی و اجرا کنند. پرهیز از اختلافات مذهبی، قومی و فرقه‌ای و ایجاد کرسی‌های شیعه‌‌شناسی در مراکز علمی جهان، مهم‌ترین مطلب در مقابله با شیعه‌‌هراسی است که باید به آن توجه شود. فتوای تاریخی رهبر معظم انقلاب(دامت برکاته) مبنی بر تحریم سب به زوجات پیامبر(ص) و صحابه ایشان، بهترین راهکار برای مقابله با شیعه‌هراسی بود که متأسفانه مورد استقبال واقع نشد.

مهم‌ترین علت ایجاد شیعه‌هراسی عبارت است از: شناخت ناتمام، ناکافی و نادرست از مفاهیم شیعی و می‌توان گفت این نوع شناخت از اسلام جزو عوامل اصلی اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی در جهان است.

اسلام‌شناسانی همچون هانری کربن در اروپا و ایزوتسو در ژاپن و جنوب شرق آسیا به عنوان زبان گویای شیعه عمل کردند، متأسفانه اکنون اسلام‌شناسی عمیق جای خود را به اسلام‌شناسی رسانه‌ای داده و این نوع اسلام‌شناسی از طریق رسانه، فیلم و سایبر فراگیر شده و از طرف دیگر رفتار نادرست برخی مسلمانان و شیعیان باعث شده تا چهره نامناسبی از شیعه ارائه شود. علاوه بر آن‌که در کشورهای جهان مراکز شیعه‌شناسی به صورت محدود وجود دارد، باید برای تقویت این مراکز نیز تلاش شود. برای مقابله با اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی لازم است کانون‌های رخنه فرقه‌های افراطی مانند وهابیت از منظر رویکرد امنیت ملی مورد مطالعه قرار گیرد و برای مهار شیعه‌هراسی یک نقشه راهبردی منسجم تدوین شود.

مهم‌ترین مبنای فلسفی شیعه‌هراسی در جهان غیراسلام این است که غرب با تمدن‌ها و دیگر فرهنگ‌ها ارتباط تکمیلی ندارد. شیعه‌هراسی حاصل رویکرد غیر تعاملی غرب با جهان اسلام است، اگر غرب و جهان اسلام گفت‌وگو را اصل قرار دهند و گفت‌وشنود اساس حیات بشری قرار گیرد فرهنگ‌ها و تمدن‌ها به سر حلقه تعامل و همگرایی برده می‌شوند و هرگز کسی از دیگران و فرهنگی از فرهنگ دیگر هراس نخواهد داشت. هانتینگتون از جنگ تمدن‌ها صحبت ‌کرد، چون از تعامل فرهنگ‌ها صرف‌نظر کرده بود ولی در گفت‌وگوی میان مذهب‌‌ها و ادیان، انقلاب اسلامی و حاکمیت جمهوری اسلامی و مردم ایران پیش‌روترین مردم در تعامل با دیگر کشورهای جهان هستند. علاوه بر آن‌که در کشورهای جهان مراکز شیعه‌شناسی به صورت محدود وجود دارد، باید برای تقویت این مراکز نیز تلاش شود. برای مقابله با اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی لازم است کانون‌های رخنه فرقه‌های افراطی مانند وهابیت از منظر رویکرد امنیت ملی مورد مطالعه قرار گیرد و برای مهار شیعه‌هراسی یک نقشه راهبردی منسجم تدوین شود.

سید‌حسین امامی