نقدی بر مفهوم و نحوه مطالعه سرمایه اجتماعی

● چکیده

سرمایه اجتماعی از جمله مفاهیمی است که در سال‌های اخیر وارد حیطه علم اقتصاد شده است. هدف از مطرح شدن آن در حوزه علم اقتصاد، نشان دادن اهمیت مسائل اجتماعی و فرهنگی است. با وجود مطالعات تجربی و گسترده در این حوزه هنوز ابهاماتی در مفهوم و نحوه مطالعه آن وجود دارد. این ابهامات باعث شده است تا شاخص‌سازی و مطالعات تجربی در مورد تأثیر سرمایه اجتماعی با مشکلاتی روبه‌رو شود. هدف از تحقیق حاضر، روشن کردن مفهوم و نحوه مطالعه سرمایه‌ اجتماعی است و برای رسیدن به این هدف، این موضوع از سه منظر مورد بررسی قرار می‌گیرد:

۱. بررسی جامع بودن تعاریف سرمایه اجتماعی

۲. نحوه جهت‌گیری مطالعات تجربی در مورد سرمایه‌ اجتماعی نسبت به مسئله ساخت‌ اجتماعی

۳. نقش مطالعات در حوزه سرمایه اجتماعی در آشتی دادن افکار اقتصاددانان نئوکلاسیک و نهادگرایان.

در نهایت در این پژوهش نتیجه‌گیری می‌شود که تعاریف مربوط به سرمایه‌ اجتماعی جامع نیستند، مفهوم سرمایه‌ اجتماعی هویت انتزاعی پیدا کرده و ساخت اجتماعی جوامع را در نظر نگرفته است و همچنین مطرح شدن این مفهوم نتوانسته است افکار اقتصاددانان نئوکلاسیک و نهادگرایان را به‌هم نزدیک کند.

کلید واژه: سرمایه اجتماعی، ساخت اجتماعی، اقتصاد نهادگرا، اقتصاد نئوکلاسیک، اجتماع.

● مقدمه

اقتصاددانان کلاسیک، تنها سه عامل، نیروی کار، زمین و سرمایه‌ مادی، را به‌عنوان عامل تولید می‌دانستند. هر چند اقتصاددانانی چون آدام اسمیت، کارل مارکس و تورستاین ویلن به اهمیت مسائل اجتماعی و فرهنگی در تولید اقتصاد اشاره‌ای کرده بودند، اما همواره آن سه عامل نقشی غالب در تحلیل‌های اقتصادی دارند. در دههٔ ۱۹۶۰ گری بکر و شولتز مفهوم سرمایه انسانی، یعنی میزان مهارت‌ها و آموزش‌های جذب شده توسط نیروی کار، را وارد تحلیل‌های اقتصادی کردند (Akcay ۲۰۰۳:۱۲۳-۳۴). در سال‌های اخیر کلمن مفهومی به‌نام سرمایه اجتماعی را وارد تحلیل‌های اقتصادی کرده که به معنی تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی بر عملکرد اقتصادی است (Coleman ۱۹۸۵:۹۵-۱۲۱). از زمانی‌که کلمن سرمایه اجتماعی را وارد تحلیل‌های اقتصادی کرده تاکنون مطالعات تجربی گسترده‌ای در مورد تأثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه و رشد اقتصادی انجام شده است. در اکثر مطالعات در این حوزه مفهوم، تعریف و هویت سرمایه اجتماعی به‌طور روشن و واضح بیان نشده است. این مسائل باعث شده، ابهاماتی در مطالعات تجربی و فهم سرمایه اجتماعی به‌وجود آید. هدف از این پژوهش، روشن کردن مفهوم و رسالت سرمایه اجتماعی است و در آن ابهامات موجود در مورد سرمایه اجتماعی، در سه قسمت بررسی می‌شود:

- بررسی جامع یا غیرجامع بودن تعریف سرمایه اجتماعی.

- انتزاعی شدن مفهوم سرمایه اجتماعی و نادیده گرفتن ساخت اجتماعی.

- بررسی تغییر فاصله فکری اقتصاددانان مکتب نهادگرایان با نئوکلاسیک‌ها، با مطرح شدن مفهوم سرمایه اجتماعی در حوزه اقتصاد.

در سطور بعدی به ترتیب به این سه قسمت می‌پردازیم.

الف - بررسی جامع یا غیرجامع بودن تعریف سرمایه اجتماعی

اصطلاح سرمایه اجتماعی ترکیبی از دو واژه سرمایه و اجتماعی است. سرمایه در ادبیات اقتصادی به سهم مثبتی که عوامل در فعالیت‌های تولیدی دارند اطلاق می‌شود (Wikipedia). علی‌رغم کاربردهای فراوان واژه اجتماع هنوز تعریف دقیقی از آن ارائه نشده است اما نباید آن را با انبوهه و توه انبوه یکسان در نظر گرفت. اجتماع را می‌توان از نظر تداوم، روابط پیچیده اجتماعی و تقسیمات درونی از انبوهه و توده جدا کرد (رابرتسون ۱۳۷۴: ۳۹۴، ۴۰۴). آبرل پیش‌شرط‌های لازم را در تشکیل جامعه چنین بیان می‌کند:

۱. تمهید مناسبات درست با محیط و همچنین به‌وجود آمدن تعادل از نظر جنسی

۲. تفکیک نقش‌ها و تفویض آنان

۳. ایجاد یک نظام ارتباطی

۴. انتظام شیوه‌های تجلی عواطف

۵. وجود یک نظام در جامعه‌پذیری افراد

۶. تعبیه شیوه‌های مؤثر در کنترل اشکال رفتاری مخل نظم. بنابراین اجتماع را می‌توان تجمعی از افراد دانست که با هم در ارتباط هستند و دارای رفتار و سلوک‌های معین می‌باشند (با تومور ۱۳۷۰: ۱۰۶-۱۰۲)، ترکیب دو واژه سرمایه و اجتماعی به این معنی است که سرمایه به‌صورت یک امر اجتماعی می‌باشد یا در نتیجه تجمعی از افراد که با هم در ارتباط هستند و رفتار و سلوک‌های معینی دارند به‌وجود می‌آید یا سهم مثبتی است که جمعی از افراد مرتبط با هم و با رفتارها و سلوک‌های معین، در فعالیت‌های تولیدی دارند. ترکیب سرمایه مادی و سرمایه انسانی را می‌توان به این‌صورت تحلیل کرد: سهم مثبتی که اشیاء مادی و ویژگی‌های انسانی در فعالیت‌های تولیدی دارند.

بنابراین در سرمایه مادی و انسانی عواملی که سهم مثبتی در تولید دارند به ترتیب از خصلت مادی و انسانی برخوردار هستند در حالی‌که در سرمایه اجتماعی، عاملی که سهم مثبتی در تولید دارد دارای خصلت جمعی است. برطبق چنین تحلیلی از سرمایه اجتماعی عواملی که بر فعالیت‌های تولیدی تأثیر دارند باید به شکل روابط میان افراد باشند تا مشمول تعریف سرمایه اجتماعی شوند. در یک محیط فرضی که تنها یک نفر وجود دارد، می‌توان تشکیل سرمایه مادی و انسانی را تجسم کرد ولی تجسم سرمایه اجتماعی غیرممکن است، زیرا هیچ ارتباط جمعی صورت نگرفته و روابطه‌ای به‌وجود نیامده است. براساس تحلیل فوق دستورات دینی و اخلاقی را زمانی می‌توان در قالب تعریف سرمایه اجتماعی قرارداد که صرفاً منجر به تقویت روحیات فردی - الهی نشود. اگر در توصیه‌های اخلاقی دینی کار را فقط برای افزایش عظمت خدا توصیه کنند نمی‌توان این روحیه را در تعریف سرمایه اجتماعی قرار داد ولی اگر طبق بیانات لوتر تقسیم کار به حرفه‌های مختلف به‌مثابه عشق به همنوع باشد (وبر ۱۳۸۲: ۳۳ ـ ۱۲۲). در قالب تعریف سرمایه اجتماعی قرار می‌گیرد.

ماکس وبر معتقد است سرمایه‌داری که فقط در غرب، آن هم در ادوار نسبتاً متأخر ظهور پیدا کرده مشخصه‌ای اخلاقی است که در واقع مستلزم یک انضباط شخصی غیرمعمول می‌باشد. انباشت بی‌وقفه ثروت به خاطر نفس این عمل و نه به خاطر منافعی مادی که می‌تواند به بار آورد، جوهرهٔ روح سرمایه‌داری جدید را تشکیل داد. به عقیده وبر روح سرمایه‌داری جدید با ظهور مذهب پروتستانتیسم و کالوینیسم و با تغییر بینش، نسبت به کار و تبدیل آن به شغل به‌مثابه تکلیف در ریاضت‌کشی این جهانی ایجاد شده است. از نظر او مفهوم شغل به‌مثابه تکلیف در عهد باستان یا در الهیات کاتولیکی وجود نداشته است؛ این مفهوم را جنبش اصلاح کلیسا عرضه کرد و اساساً حاکی از این عقیده است که عالی‌ترین شکل تعهد اخلاقی انجام وظیفه در امور دنیوی است (وبر ۱۳۸۲: ۶ ـ ۴). اخلاق پروتستانی، اگرچه تأثیری مثبت بر فعالیت‌های تولیدی داشت و اعطاء عنوان سرمایه برای آن لازم است ولی اطلاق سرمایه اجتماعی برای آن مناسب نیست چون یک فرد جدا از محیط اجتماعی‌اش می‌تواند روحیه شغل به‌مثابه تکلیف را در خود تقویت کند و به انباشت سرمایه بپردازد. شاید عنوان سرمایه اخلاقی برای نشان دادن تأثیر این موارد بر فعالیت‌های تولیدی مفید باشد. روحیه کاری مثبت رابینسون کروزو در جزیره مشهورش، نمی‌تواند تحت عنوان سرمایه اجتماعی باشد، اگرچه سهمی در فعالیت تولیدی او دارد و شاید عنوانی دیگر از سرمایه را به خود بگیرد. پس تمامی عوامل غیرمادی، غیرانسانی، غیرمالی و غیرطبیعی که در فعالیت‌های تولیدی نقشی دارند در قالب مفهوم سرمایه اجتماعی قرار نمی‌گیرند. شرط لازم اطلاق سرمایه اجتماعی به هر عامل، ماهیت جمعی و اجتماعی بودن آن و نیز شرط کافی، نقش مثبت آن در فعالیت‌های تولیدی است.

از نتایج تحلیلی واژه ترکیبی سرمایه اجتماعی برای مشخص کردن جامع و غیرجامع بودن تعاریف متعارف سرمایه اجتماعی استفاده می‌شود. برای جامع بودن یک تعریف یا تبیین. دو شرط لازم است: نخست اینکه جامع افراد باشد و دوم مانع اغیار. جامع افراد بودن؛ یعنی، تعریف یا معیاری که ارائه می‌شود نباید آنقدر بسته باشد که به‌دلیل محدودیت‌های نسنجیده راه را برای افرادی که تحت پوشش آن معرف می‌باشند، مسدود کند. یعنی به‌دلیل حد و حصرهای زیادی که در تعریف جا داده شده افراد مشمول نتوانند وارد شوند و به‌اصطلاح تونرو نباشد. مانع اغیار بودن یعنی مجموعه‌ای از آزادی‌های بی‌جا به‌وجود آید و افرادی که مشمول این تعریف نیتسند نیز بتوانند وارد حیطه این تعریف شوند. این دو ویژگی باید در هر تعریفی رعایت شود (فطورچی ۱۳۸۳). در تعاریف متداول سرمایه اجتماعی نیز باید این شروط رعایت شوند تا تعاریف جامع و کاملی حاصل گردند. معیار مناسب برای تشخیص افراد و اغیار روش تحلیلی اصطلاح سرمایه اجتماعی است. در این قسمت چندین تعریف از سرمایه اجتماعی از پژوهشگرانی که در این زمینه مطالعه کرده‌اند، ارائه می‌شود و سپس جامع بودن یا نبودن آنها مورد بحث قرار می‌گیرد.

کلمن سرمایه اجتماعی را این‌گونه تعریف می‌کند:

... سازمان اجتماعی سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهد که راه رسیدن به اهدافی را هموار می‌کند، اهدافی که در غیاب آن دست‌نیافتنی‌ هستند یا تنها با هزینه‌ای بالاتر می‌توان به آنها رسید (Coleman ۱۹۹۰:۳۰۴).

پاتنم و همکارانش سرمایه اجتماعی را چنین بیان کرده‌اند:

... سرمایه اجتماعی ... ویژگی‌هائی از سازمان اجتماعی است، از قبیل اعتماد، هنجارها و شبکه، که می‌توانند کارآئی جامعه را بهبود بخشند (Putnam ۱۹۹۳: ۱۶۷).

هر دو تعریف بر اثرات سودمند متصور سرمایه اجتماعی بر انبوهه‌های اجتماعی تأکید می‌کنند. بر طبق این تعاریف، سرمایه اجتماعی نوعی اثر برونی گروهی مثبت است. تعریف کلمن به این نکته اشاره می‌کند که این اثر برونی از طریق سازمان اجتماعی به‌وجود می‌آید، اما تعریف پاتنم بر شکل‌های غیررسمی ویژه‌ای از سازمان اجتماعی مانند اعتماد، هنجارها و شبکه‌ها تأکید می‌گذارد. سرانجام، فوکویاما، در تعریف خود از سرمایه اجتماعی معتقد است که فقط باید ارزش‌ها و هنجارهای مشترک مشخصی را به‌عنوان سرمایه اجتماعی دانست. او می‌نویسد:

سرمایه اجتماعی را می‌توان صرفاً به‌عنوان وجود مجموعه مشخصی از قواعد و هنجارهای غیررسمی مشترک میان اعضاء یک گروه که همکاری میان آنها را امکان‌پذیر می‌سازد، تعریف کرد. قواعد و هنجارهای مشترک به تنهائی سرمایه اجتماعی ایجاد نمی‌کنند. زیرا ممکن است ارزش‌ها ارزش‌های نادرستی باشند.. هنجارهائی که سرمایه اجتماعی ایجاد می‌کنند... باید واقعاً دربرگیرنده فضایلی نظیر راستگوئی، انجام تعهدات، و عمل متقابل باشند (Fukuyama ۱۹۹۷:۳۷۸-۳۷۹).

گروه علاقه‌مندان سرمایه اجتماعی در نشست سالانه خود سرمایه اجتماعی را چنین تعریف کرده است:

همان‌طور که منشاء سرمایه مالی، سرمایه انسانی و سرمایه مادی به ترتیب بازارهای مالی، تحصیلات و افزایش مهارت‌ها و کالاهای مادی است که در فرآیند تولید استفاده می‌شوند. منشاء سرمایه اجتماعی، جامعه و روابط اجتماعی می‌باشد.

- روابط اجتماعی به‌صورت مجموعه رفتار و سلوک‌های افراد، در جهت ارتباط با گروه‌ها و اشخاص دیگر به خاطر کنش‌هائی که دارند تعریف می‌شود - زمانی این روابط اجتماعی عنوان سرمایه اجتماعی به خود می‌گیرند که در قالب رفتارهای احساس همدلی تعهد که به‌صورت پایدار و مکرر منافع بالقوه را تضمین کنند، حاصل شوند (Social Capital Interest Group ۲۰۰۰:۵۸۰).

تعاریف دیگری سرمایه اجتماعی را نه از نظر نتایج بلکه از نظر روابط یا وابستگی متقابل بین افراد توصیف می‌کنند.

پاتنم در مطالعات پژوهشی متأخرتر سرمایه اجتماعی را چنین تعریف می‌کند:

ارتباط بین افراد - شبکه اجتماعی و هنجارهای عمل متقابل و قابل اعتماد بودن - که از آنها ناشی می‌شود (Putnam ۲۰۰۰:۱۹).

بوردیو سرمایه اجتماعی را چنین تعریف می‌کند:

مجموع منابع واقعی و بالقوه‌ای که در ارتباط با اعضاء گروه می‌باشد و برای اعضاء گروه یک سرمایه تصاحب شده جمعی ایجاد می‌کند (Akcay ۲۰۰۳:۱۲۳-۱۳۴).

سه نکته اساسی از این تعاریف به‌دست می‌آید:

۱. سرمایه اجتماعی اثرات برونی مثبتی برای اعضاء گروه ایجاد می‌کند.

۲. این اثرات از طریق ارزش‌ها، اعتماد و هنجارهای مشترک که در نهایت بر رفتارها تأثیر می‌گذارد، نمایان می‌شوند.

۳. ارزش‌ها، اعتماد و هنجارهای مشترک به‌صورت غیررسمی توسط ارتباطات و شبکه اجتماعی به‌وجود می‌آیند.

مهدی آذری