چگونه مرگ به سینما, زندگی تازه داد

به بهانه ۵۰ سالگی «مهر هفتم»

اینگمار برگمان، فیلمساز سوئدی در كتاب زندگینامه خود «فانوس خیال» كه در ۱۹۸۷ منتشر شد به شناخته شده‌ترین فیلم خود «مهر هفتم» تنها دو بار اشاره می‌كند.

او فیلم خود را این طور توصیف كرده «یك، فیلم ناموزون كه به دلم نزدیك است، چرا كه در شرایط سخت و در موجی از سرزندگی و شادمانی ساخته شد». برگمان سپس به محدودیت‌های زمانی و بودجه تولید فیلم اشاره می‌كند. با این ارزیابی نه‌چندان مشتاقانه اگر كسی این فیلم را نشناسد به هیچ عنوان حدس نمی‌زند كه «مهر هفتم»، فیلمی كه دقیقا ۵۰ سال پیش اكران شد و جایزه هیات‌داوران جشنواره كن را از آن خود كرد، نقطه عطفی در سینما بود. این فیلم تاریخ سینما را عوض كرد. برگمان مبدع سینمای هنری اروپا نبود كه از این نظر نئورئالیست‌های اروپایی مانند روسلینی و دسیكا پیشگام بودند، اما «مهر هفتم» سینما را به عنوان رسانه‌ای مطرح كرد كه می‌تواند درباره زندگی، مرگ و اضطراب‌های اگزیستانسیالیستی تعمق كند. اگر «دزد دوچرخه» دسیكا صمیمانه و سرگرم‌كننده بود، «مهر هفتم» هیچ یك از این ویژگی‌ها را نداشت: این فیلم نمایش اخلاقی اسكاندیناویایی یاس‌آور سیاه و سفید بود. فیلم كه عنوان آن از كتاب «وحی» گرفته شده، در عصر «مرگ سیاه» روی می‌دهد، زمانی كه هزاران هزار مردم در حال مرگ هستند.

یك شوالیه به نام آنتونیوس بلوك (ماكس فون سیدو) در حالی كه با خستگی از جنگ‌های صلیبی بازگشته با چهره كلاه‌دار و سفید صورت مرگ (بنگت اكروت) روبه‌رو می‌شود كه در پی او آمده است. بلوك برای به تعویق انداختن سرنوشت خود و اینكه به مرگ نمونه‌هایی از خوبی‌های انسانی را نشان دهد، پیشنهاد یك بازی شطرنج را مطرح می‌كند.زمان و مد رایج با «مهر هفتم» مهربان نبود. اینجاست كه حكم برگمان درباره «ناموزون» بودن فیلم مصداق پیدا می‌كند. صحنه‌هایی شامل گروهی از بازیگران سیار، بسیار ضعیف و طولانی است. با این حال اینها شناخته شده‌ترین تصاویر فیلم است، تصاویری كه انگار هیچ‌گاه كهنه نمی‌شوند: بلوك و مرگ كنار یك ساحل، شطرنج بازی می‌كنند و رقص پایانی مرگ با حضور گروه بازیگران روی تپه‌ای ابری و باد رفته، در حالی كه خود مرگ داس به دست جلوتر از بقیه حركت می‌كند. این تصاویر چنان در فرهنگ ما رسوخ كرده كه حتی برای كسانی هم كه «مهر هفتم» را ندیده‌اند، آشناست. تصاویری كه تاكنون انواع و اقسام تقلیدهای شوخی‌آمیز از روی آن شده و تاثیری بسیار بر فیلمسازان نسل‌های بعد داشته است.

برجسته‌ترین آنها وودی آلن است كه در دو فیلم خود «عشق و مرگ» و «ساختار‌شكنی هنری» به «مهر هفتم» ارجاع داده است. آلن به این نكته اشاره می‌كند كه برگمان با «مهر هفتم» بسیار قطعی و بی‌چون و چرا به مرگ می‌پردازد و می‌گوید: «هیچ وقت نمی‌توانم استعاره‌ای به خوبی او بیاورم.» جان بورمن و تری گیلیام هم تاثیر «مهر هفتم» بر آثار خود را مورد تایید قرار می‌دهند. پل ورهوفن فیلمساز هلندی نیز می‌گوید: «با این فیلم پی بردم كه سینما می‌تواند هنر باشد. این فیلم مرا ترغیب كرد كه یك كارگردان شوم. «مهر هفتم» یكی از پرقدرت‌ترین و مهم‌ترین فیلم‌هایی است كه تاكنون ساخته شده است.جدا از حضور كاریزماتیك فون سیدو كه این اولین فیلم از ده‌ها همكاری بعدی او با برگمان بود، «مهر هفتم» در كارنامه این فیلمساز فیلمی استثنایی و منحصر به‌فرد است. اما برگمان می‌دانست برای ساخت چنین فیلمی بخت چندانی ندارد. او فیلمنامه را برای «اسونسك فیلمیندوستری» فرستاد كه آن زمان تقریبا روی تمام فیلم‌های سوئدی سرمایه‌گذاری می‌كرد. فیلمنامه رد شد.

اما در ۱۹۵۵ فیلم «لبخند‌های یك شب تابستانی» بر گمان برنده جایزه هیات‌داوران جشنواره كن شد و خریداران خارجی به خرید آن هجوم آوردند. برگمان در كن، كارل آندرس دیملینگ، رئیس بسیار خوشحال «اسونسك فیلمیندوستری» را دید. او فیلمنامه را به او داد و گفت:‌ «كارل آندرس، یا حالا یا هیچ وقت!» دیملینگ پذیرفت، اما با چند شرط بسیار سخت: فیلم باید در ۳۶ روز فیلمبرداری می‌شد آن هم بسیار ارزان، همان طور كه همه حدس می‌زنند، كار بسیار سختی بود.به خاطر این سختگیری، یكی از معروف‌ترین صحنه‌های تاریخ سینما اصلاً آن طور نیست كه به نظر می‌رسد. رقص مرگ در پایان یك روز فیلمبرداری شد، زمانی كه همه گروه وسایل خود را جمع كرده بودند و بازیگران رفته بودند. بعد وقتی برگمان ابری تاریك را در آسمان دید، به این نتیجه رسید كه برای فیلمبرداری عالی است. او گروهی توریست و چند نفر از اعضای گروه تولید را جمع كرد و از آنها خواست لباس شخصیت‌هایی را بپوشند كه به مرگ محكوم شده‌اند و روی تپه شروع به رقصیدن كنند. هیچ‌كدام از آنها نمی‌دانستند چه كار می‌كنند، اما نتیجه كار یكی از به یادماندنی‌ترین صحنه‌های تاریخ سینما بود.

دیوید گریتن