زلزله چند ضلعی نامنتظم

وجه اجتماعی زلزله معمولاً بیش از دیگر وجوه مورد توجه برنامه ریزان و دست اندركان قرار گرفته است و در بارهٔ چگونگی گردآوری كمكهای مردمی و گسیل داشتن آن به مناطق زلزله زده و سرنوشت كودكان بی سرپرست و نقش و سهم نهادهای ذی ربط برای امدادرسانی تجربیات و مقررات تدوین شده مشخصی وجود دارد

ارادهٔ انسانها در وقوع زلزله نقشی ندارد، اما تدبیر همه جانبه نگر آنها پیش، حین و پس از وقوع زلزله می تواند در كاهش رنجها و آسیبها و سرعت بخشیدن به بازگشت اوضاع به شرایط طبیعی بسیار مؤثر باشد. نگاه و تربیت دینی كه پدیده های طبیعی را از نشانه هایی خدا و فرصتی برای كاربست خرد و اندیشه و پارسائی می داند انسان را از دایرهٔ محدودنگری و سطحی نگری بیرون می آورد و به او كلان نگری می آموزد.

در پرتو چنین نگاهی موارد زیر را به عنوان مهمترین وجوه زلزله می توان برشمرد و ضرورت بازنگری در اساسنامه، شرح وظایف و تركیب اعضای ستادهای حوادث غیرمترقبه را بر اساس آن به مسؤولان گوشزد كرد: وجه علمی ( زمین شناسی و دیگر علوم وابسته)، وجه معرفتی، وجه عاطفی و روانی، وجه شرعی و آداب و آیین دینی، وجه سیاسی داخلی، وجه سیاسی خارجی، وجه ارتباطی و اطلاع رسانی، وجه حقوقی، وجه اجتماعی، وجه اقتصادی و بازرگانی، وجه تاریخی، وجه مرتبط با محیط زیست، وجه مرتبط با فرهنگ عمومی، وجه عمرانی و حمل و نقل جاده ای، وجه بهداشتی و درمانی و وجه مدیریتی.

و یریكم آیاته فأیَ آیات الله تنكرون ـ أفلم یسیروا فی الارض فینظروا كیف كان عاقبه الذین من قبلهم كانوا اكثر منهم و اشد قوه و آثاراً فی الارض فما أغنی عنهم ماكانوا یكسبون (غافر ۸۱ و ۸۲)

و ( خداوند) نشانه های خویش را به شما می نمایاند، پس كدام نشانه های خدا را انكار می كنید؟ آیا در زمین سیر نمی كنند تا سرانجام پیشینیان را بنگرند كه شمارشان بیشتر از ایشان بود و توانمندی و آثار آنها در زمین بیشتر، پس آن چه به دست آورده بودند آنها را به كار نیامد.

زلزلهٔ بم در كنار ویرانیهای بزرگی كه از خود باقی گذاشت، زمینه ساز مباحث زیادی در جامعه شد.

زلزله خیز بودن ایران و انتظار همراه با نگرانی و اضطراب وقوع زلزله در تهران سبب شده است بحث از این پدیده رنگ كهنگی به خود نگیرد و به ویژه با توجه به زلزله اخیر بلده و مرزن آباد, بحث زلزله همچنان یك مساله روز باشد. مباحث مطرح شده، گوناگونی وجوه و ابعاد حوادثی از این دست را نشان می دهد و با صدایی رسا ما را به ضرورت خروج از یك سویه نگری و گرایش به همه جانبه نگری در حوادثی مشابه فرامی خواند. زلزله، مستقل از ارادهٔ انسانها به وقوع می پیوندد و ظاهراٌ هیچ راهی برای بازدارندگی نسبت به آن وجود ندارد، اما این امكان برای انسانها وجود دارد كه پیش و پس از زلزله با توان و تدبیر خود از آفات آن بكاهند و حتی از این تهدید، فرصتی برای كمال مادی و معنوی جامعه بشریت بسازند. قرآن پدیده ها و حوادث طبیعی را از نشانه های خدا برای خردمندان و متفكران و پارسایان و اهل یقین می داند: یونس، ۶؛ زمر،۴۲؛ بقره، ۱۶۴؛ رعد، ۳و۴؛ نحل ۱۱تا ۱۳ و ۶۷؛ روم، ۲۰ تا ۲۵؛ جاثیه ۳ تا ۵؛ انعام ۹۷ تا ۹۹. به عنوان مثال:

ألم تر أن الله أنزل من السماء ماءاً فسلكه ینابیع فی الارض ثم یخرج به زرعاً مختلفاً ألوانه ثم یهیج فتراه مصفرا ثم یجعله حطاماً إن فی ذلك لذكری لاولی الالباب. ( زمر، ۲۱ )

آیا ندیدی كه خداوند از آسمان آب فرو فرستاد و آن را در چمشه ها در زمین جاری ساخت، سپس با آن گیاهانی با رنگهای گوناگون بیرون می آورد ثم (این گیاهان) خشك می شود پس آن را زرد می بینی سپس خداوند آن را خاشاك قرار می دهد، براستی در این امر یادآوری (و تذكری) برای صاحبان خرد است.

انسان مؤمن دین باور و تربیت یافته قرآن و مكتب پیامبر و اهل بیت علیهم السلام در مواجهه با پدیده های طبیعی، خرد و دانائی و اندیشه خویش را به كار می گیرد تا راه به سوی خالق بپوید. انسان مؤمن با دركی درست از عالم هستی چه آن گاه كه در جهانِ شاداب و سرسبز, تنوع رنگ گیاهان را می بیند و چه آن گاه كه رنگ زرد خشكی و ویرانی بر آن افشانده می شود نگاه خود را به جهان اطراف در پرتو باور خود به خالق هستی معنی می بخشد و هیچ آن و صحنه ای را مستقل از اراده حضرت حق در نظر نمی گیرد.

مؤمن بهار و خزان دنیا را از ناحیه خدا می داند, پس نه زیبایی بهار او را از خدا غافل می كند و نه بی رنگی خزان او را از زانو در می آورد. چنین نگاهی به حوادث طبیعی از جمله زلزله دركی عمیق و جامع به آدمی می دهد و او را از محدودنگری رهایی می بخشد. همه جانبه نگری امری بایسته و اجتناب ناپذیر برای تبیین درست و مواجههٔ شایسته با هر پدیده ای است و امروزه كمتر حادثه ای است كه بتوان تنها از منظری خاص بدان نگریست و دركی مناسب از آن ارائه داد. درك مناسب و شایسته در گرو تعدد نگاهها و زاویه های بررسی است و مطالعات چندرشته ای و میان رشته ای نیز در چنین فضایی و بر اساس چنین دركی صورت بسته است. اما به نظر می رسد همه جانبه نگری و جامع نگری نیز تنها در پرتو دین و آموزه های دینی به دست می آید. نگاه جامع و همه جانبه نگر لاجرم باید نگاهی از بالا باشد. كسی می تواند همه ابعاد یك پدیده را ببیند كه خود در افق هم سطح با آن پدیده نیایستاده باشد.

خرد و دانائی و فناوری می تواند تا حدی این توانائی را به انسان بدهد ولی تنها خرد و دانائی مبتنی بر, متصل به و سیراب از آموزه های وحیانی است است كه آدمی را در اتصال با مبد أ هستی قرار می دهد و امكان نگاهی فرادست را به او می دهد. بنابراین اگر بخواهیم نسبت به پدیده هایی مانند زلزله دركی درست و همه جانبه داشته باشیم باید از پوسته نگاه محدود مادی و محسوس برون آییم و این حادثه و حوادث مشابه را ـ آنگونه كه قرآن به ما می آموزد ـ از نشانه های خدا و فرصتی برای كاربست خرد و اندیشه بدانیم. تدابیر ما برای كاهش آفات و آسیبهای زلزله و حوادث مشابه, متناسب با درك ما از چیستی و ابعاد این حوادث است. اگر زلزله را تنها یك كنش و واكنش درون زمین و ویرانیهای ناشی از آن و اشك و آه زلزله زدگان بدانیم تدابیر ما محدود به این جنبه ها خواهد بود و اگر ابعاد دیگری نیز برای آن در نظر بگیریم ناگزیر برای آنها نیز باید چاره اندیشی كنیم.

در نگاهی مقدماتی، به نظر می رسد برای تدبیر شایستهٔ پدیدهٔ زلزله باید وجوه و ابعاد زیر را در نظر گرفت و هر نوع برنامه ریزی و مدیریت را با توجه به این ابعاد سامان داد:

۱. وجه علمی (زمین شناسی) ـ رایج ترین و انكارناپذیرترین وجه زلزله، وجه طبیعی آن و وقوع آن بر اساس محاسبات زمین شناسی و جغرافیایی و اقلیمی و آب و هوایی است كه مؤسسات علمی ویژه ژئوفیزیك و زلزله شناسی متولی آن هستند و شكی نیست كه دستاوردهای مطالعات و تحقیقات و اظهارنظرهای كارشناسی آنها پیش، حین و پس از وقوع زلزله افزون بر بهره های علمی نقش مؤثری در مدیریت بحران و شكل دادن به افكار عمومی دارد.

۲. وجه معرفتی ـ نگاه متعارف به زلزله، نگاه به این پدیده به عنوان یك بلای طبیعی است. در اینگونه موارد همواره پرسشهایی بنیادی در ذهن مردم خلجان می كند؛ مانند: وقوع این ویرانی ها و ویرانگری ها و كشته شدن كودكان و كهنسالان چگونه با رأفت و رحمت خداوند سازگار است؟ آیا زلزله نتیجهٔ اعمال زشت انسانها و مجازات آنهاست؟ در این صورت مجازاتِ یكسان انسانهایی كه گناهانی متفاوت دارند و یا گناهكار نیستند چه توجیهی دارد؟ آیا زلزله میدان آزمایش انسانهاست؟ در این صورت آیا روشهای مناسبت تری برای آزمایش انسانها وجود ندارد؟ آیا دعای مردم یا دعای انسانهای وارسته و پرهیزكار می تواند از وقوع چنین حوادثی جلوگیری نماید؟ وقوع زلزله به عنوان مجازات با آموزه هایی كه گفته می شود عذاب امت پیامبر را نفی می كند چگونه سازگار است؟ زلزله خشم طبیعت است یا قهر خدا یا تجلی رفتار انسانها؟

پاسخ عالمانه و منطقی به اینگونه پرسشها می تواند فراتر از توجیه معرفتی چند و چون وقوع یك زلزله، درك درستی را از نظام هستی و جایگاه خدا و انسان در آن بر پایهٔ اندیشهٔ اسلامی القاء نماید. شاید مردم در شرایط طبیعی انگیزهٔ كمتری برای كنجكاوی و تلاش برای درك پاسخ این پرسشها داشته باشند ، ولی فضای متأثر از زلزله فرصتی مناسب برای پرداختن به این گونه مباحث فراهم می آورد. روشن است كه بهترین شكل امدادرسانی صاحبان اندیشه در شرایط زلزله تلاش برای پاسخگویی به اینگونه پرسشهاست.

۳. وجه عاطفی و روانی ـ در شرایط زلزله چه خانواده های عزادار و چه دیگر همشهریان و هموطنان و ابنای بشر بسان افراد طوفان زده بیش از دیگر شرایط به یاد خدا هستند و به تضرع و استغاثه روی می آورند. قرآن در موارد متعددی به این موضوع اشاره كرده است. (یونس, ۱۲؛ روم , ۳۳؛ زمر ۸ و ۴۹ و دیگر موارد). به عنوان نمونه:

و اذا مس الانسان الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما فلما كشفنا عنه ضره مر كان لم یدعنا الی ضر مسه كذلك زین للمسرفین ماكانوا یعملون(یونس, ۱۲)

و هنگامی كه به انسان زیان و سختی رسد ما فرا می خواند، چه به پهلو باشد و چه نشسته و چه ایستاده، پس هنگامی كه سختی و زیان را از او دور كردیم، به راه خود می رود چنان كه گوئی ما را هرگز برای سختی كه به او رسیده بود نخوانده است، اینگونه برای مسرفان آنچه انجام می دهند آراسته می شود.

و إذا أنعمنا علی الإنسان أعرض و نئا بجانبه و اذا مسه الشر فذو دعاء عریض (فصلت, ۵۱)

و آنگاه كه به انسان نعمت دادیم روی برگردانید و دور شد و آن گاه كه بدو شر رسید, پس دارای دعای گسترده ( و یا بر زبان آورده شده ) است.

روح لطیف شدهٔ انسانها و روحیهٔ برانگیختهٔ شدهٔ انسانها برای تعاون و نوعدوستی در چنین شرایطی نمونه هایی به یاد ماندنی از ایثار و از خودگذشتگی به نمایش می گذارد. شناخت دقیق این روحیه و عوامل اثرگذار بر آن و جهت دادن به آن می تواند ضمن كمك مؤثر به مدیریت اوضاع به هم ریخته و بحران ناشی از زلزله و تسلی دادن به حادثه دیدگان، انسانها را به لزوم توجه همیشگی به مبدأ هستی و زوال پذیری دنیای مادی و انس با دعا و دوام و پایایی روحیهٔ نوعدوستی، ایثار و عاطفه سوق دهد. روحانیان، روانشناسان و روانكاوان توان انجام چنین وظیفهٔ سنگینی را دارند.

۴. وجه شرعی و آداب و آیین دینی ـ یكی دیگر از وجوه مبتلابه در شرایط زلزله، بروز پاره ای پرسشها در بارهٔ پاره ای مسائل شرعی است كه یا ویژهٔ شرایط بحرانی زلزله است و یا احكام شرعی شناخته شده ای است كه دوام و بقای آن در شرایط زلزله محل تردید قرار می گیرد. برخی از این احكام شرعی نیازمند آموزش عمومی است و انجام برخی دیگر نیازمند فراهم آوردن و پیش بینی های لازم پیش از وقوع زلزله. به عنوان مثال وجوب خواندن نماز آیات و غسل میت و كفن و دفن كشته ها نیازمند آموزش عمومی است ولی شاید تیمم بدل از غسل اموات كار آسانی نباشد و تنها روحانیان و افراد آموزش دیده توان انجام آن را داشته باشند و لذا پیش بینی های لازم در این زمینه باید به عمل آمده باشد.

نمونه هایی از پرسشهای فقهی نیز كه معمولاً در این شرایط برای مردم و امدادرسانان پیش می آید و در آموزشهای عمومی و یا اختصاص امدادرسانان باید مورد نظر قرار گیرد چنین است: جواز یا عدم جواز تماس با نامحرمان برای نجات آسیب دیدگان، حكم اشیای یافته شدهٔ مجهول المالك، وظیفهٔ زنانی كه امكان فراهم آوردن پوشش مناسب را در حین وقوع زلزله نمی یابند و مثلاً برای حفظ جان خود بدون پوشش مناسب از منزل خارج شده اند، تكلیف نمازهای یومیهٔ آسیب دیدگان یا خانوادهٔ آنها كه مشغول نجات اعضای خانوادهٔ خود هستند، جواز یا عدم جواز تصرف در اموال مردم برای امدادرسانی و نمونه های دیگر.

دكتر محسن الویری (خندان)

---