آشنایی با خوشه های صنعتی

● مروری کوتاه برتعریف و مشخصه های خوشه های صنعتی

▪ مقدمه

امروزه توسعه خوشه‌های صنعتی نقش‌ محوری و بارزی در سیاست‌های اقتصادی و صنعتی بسیاری از كشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه ایفا می‌نماید. اگر رویكردهای گذشته تمركز بیشتری بر اقتصاد كلان و همین‌طور بنگاه‌های بزرگ داشته‌اند؛ اینك كسب و كار كوچك و خرد، احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت این واحدها، بهبود ارتباطات شبكه‌ای، تأكید بر حمایت‌های غیرمستقیم،‌ تركیب رقابت و همكاری به منظور تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقاء سطح همكاری واحدهای كوچك و بزرگ و تقویت مثلث همكاری «خوشه‌ها»، «دولت» و «دانشگاه» مورد تأكید و توجه بیشتری قرار می‌گیرد.

هر قدر نگاه به حل مسائل از سطح بین‌المللی، ملی و بخشی به سمت منطقه‌ای و محلی و مبتنی بر قابلیت‌های پویای سیستم‌های اجتماعی شكل‌یافته بر پایه فرآیندهای طبیعی پیش می‌رود، توجه به كسب و كارهای متوسط، كوچك و خرد در قالب شبكه‌های ارتباطی قابل تعریف، ذیل بحث توسعه خوشه‌ای، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شود.

بیش از یك دهه است كه توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه‌ها، به عنوان یك استراتژی نوین مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاستگذاران كشورهای صنعتی و در حال توسعه قرار گرفته است. سازمان‌های بین‌المللی همچون UNIDO نیز طرح‌های متعددی را از طریق توسعه خوشه‌های صنعتی در كشورهای مختلف اجرا و حمایت كرده‌اند. در سال‌های اخیر، بحث توجه به صنایع كوچك و متوسط و توسعه خوشه‌های صنعتی در داخل كشور نیز مورد توجه قرار گرفته است. اما به نظر می‌رسد در سطح سیاستگذاری و پیاده‌سازی الگوی توسعه‌ خوشه‌ای، كشور همچنان نیازمند حركت‌های بنیادی و پایه‌ای است. مطلب حاضر كوششی است با هدف ایجاد ادبیات مشترك در زمینه توسعه خوشه‌های صنعتی و به عنوان گامی در راستای حركت مذكور كه با توجه به ویژگی‌های این بحث در سطح كشور، تنظیم شده است.

شایان یادآوری است كه منظور از «صنعت» در این مطلب، كسب و كار به معنای فراگیر آن است و نه تولید كارخانه‌ای بنابراین خدمات، كشاورزی و . . . را نیز دربر می‌گیرد.

● تعاریف و ادبیات

▪ تعریف خوشه صنعتی (Industrial Cluster)

خوشه صنعتی به مجموعه‌ای از واحدهای كسب و كار (Enterprises) اطلاق می‌شود كه در یك منطقه جغرافیایی و یك گرایش صنعتی متمركز شده و با همكاری و تكمیل فعالیت‌های یكدیگر،‌به تولید و عرضه تعدادی كالا و خدمات می‌پردازند و از چالش‌ها و فرصت‌های مشترك برخوردارند.

عموماً‌ خوشه‌ها تعداد زیادی واحدهای اقتصادی خرد، كوچك و متوسط را دربر می‌گیرند كه از نظر جغرافیایی،‌ این واحدها می‌توانند در سطح روستا، شهر و یا شهرستان پراكنده باشند.

بدین ترتیب، مشخصه‌ خوشه‌های صنعتی؛ تمركز جغرافیایی، همكاری در تكمیل فعالیت‌های یكدیگر،‌تولیدات و خدمات مشترك و همین‌طور چالش‌ها و فرصت‌های مشترك است.

▪ زیرمجموعه‌های یك خوشه صنعتی

یك خوشه صنعتی، نه فقط شامل واحدهای كسب و كار (Enterprises) كه تولیدات و یا خدمات مشخص خوشه را تولید و ارائه می‌كنند، بلكه به علاوه تأمین‌كنندگان مواد اولیه، پیمانكاران فرعی، خریداران، صادركنندگان، تأمین‌كنندگان ماشین‌آلات،‌ نهادهای مختلف پشتیبان، مشاوران، خدمات عمومی، واحدهای مربوط به سیستم حمل و نقل و سایر تأمین‌كنندگان كه تولید در خوشه را به صورت مستقیم و غیرمستقیم تسهیل می‌كنند را نیز دربرمی‌گیرد.

در كنار این‌ها، گروه‌های دیگری از فعالان مثل اتحادیه‌ها، گروه‌های همیار، تعاونی‌ها و NGO ها كه ترغیب‌كننده كسب و كار بخش‌های مختلف خوشه هستند نیز قرار می‌گیرند.

به مجموعه‌های اشاره شده، «ذینفعان خوشه» گفته می‌شود.

▪ یك مثال از خوشه صنعتی

یك مثال خوب از یك خوشه صنعتی، خوشه سفال و سرامیك لالجین در استان همدان است. ذینفعان اصلی این خوشه عبارتند از : تولیدكنندگان اصلی محصولات سفالی و سرامیكی تزئینی،‌ آشپزخانه‌ای و بهداشتی؛ واحدهای تولیدكننده گل؛ واحدهای تأمین‌كننده رنگ و لعاب؛ واحدهای سازنده ماشین‌آلات و تجهیزات و قطعات مربوطه؛ فروشگاه‌های محلی؛ صادركنندگان؛ سیستم توزیع و فروش سنتی توسط كامیون‌داران و به همین ترتیب مركز آموزش سفال و سرامیك؛ اتحادیه صنف تولید سفال و سرامیك؛ اتحادیه تولید و صادركنندگان سفال و سرامیك؛ شهرك صنعتی لالجین و . . .

خوشه‌های صنعتی سفال و سرامیك لالجین، ادوات كشاورزی مازندران، حوله‌بافی چله‌خانه تبریز، قطعات خودروی تبریز،‌ و سنگ اصفهان، مثال‌هایی از خوشه‌های داخل كشور و خوشه‌های كشباف لودهیانا در هند، الكترونیك سیلیكون و سینمایی هالیوود در آمریكا و نساجی بیلا در ایتالیا، نمونه‌هایی از خوشه‌های صنعتی در سایر كشورها هستند.

▪ مواردی كه خوشه نیستند

یك خوشه به معنی بخش صنعتی كه مثلاً در سطح یك استان و یا كشور گسترده شده؛ یك شهرك صنعتی كه در آن صنایع مختلف مستقر و محصولات متعدد و مختلفی تولید می‌شود؛ گروه كوچكی از واحدهای اقتصادی كه در كنار هم جمع شده و در یك كسب و كار به صورت موردی مشاركت می‌كنند، نیست. به همین ترتیب، به یك تعاونی كه به منظور تقویت همكاری بین واحدهای اقتصادی ایجاد می‌شود، یك انجمن، اتحادیه و یا كنسرسیوم، خوشه اطلاق نمی‌گردد.

سیستم‌های پیمانكاری فرعی، شركت‌های مادر و شركت‌های بزرگ دربردارنده واحدهای متعدد و متفاوت نیز خوشه نیستند.

▪ دسته‌بندی‌ها و طبقه‌بندی خوشه‌های صنعتی

دسبته‌بندی‌ها و طبقه‌بندی خوشه‌های صنعتی تقسیم‌بندی‌های مختلفی در مورد خوشه‌های صنعتی وجوددارد. از جمله، خوشه‌ها می‌توان بر اساس نوع تولیدات یا خدماتی كه ارائه می‌دهند، دسته‌بندی نمود. به عنوان مثال، خوشه‌هایی با فعالیت در زمینه تولیدات قطعات خودرو (خوشه قطعات خودرو تبریز)، خدمات مالی (خوشه خدمات مالی لندن)،‌ توریسم (در آفریقای جنوبی)، تولید كاشی و سرامیك (در یزد) و . . . وجود دارند.

در یك تقسیم‌بندی دیگر، خوشه‌ها را بر اساس پویایی،‌ استقرار و پوشش جغرافیایی، به : خوشه‌های «صنایع محلی» (Local) كه فقط بازارهای محلی را پوشش می‌دهند؛‌ خوشه‌های وابسته به منابع طبیعی محلی (Natural Resource-Depend Industries ) كه فعالیتشان به منابع و نهادهای مناطق محل استقرار وابسته است؛ و خوشه‌هایی كه اساساً وابسته به محل استقرار خود، از نظر محیط كسب و كار نیستند و به آن‌ها خوشه‌های «تجاری شده» (Traded Industries) اطلاق شود، بخش‌بندی می‌نمایند.

در یك دسته‌بندی دیگر، خوشه‌ها را می‌توان از نظر میزان توسعه‌یافتگی در منحنی عمرشان به خوشه‌های جنینی، شكل‌یافته، در مرحله توسعه و توسعه‌یافته تقسیم نمود.

دسته‌بندی دیگری نیز با توجه به سطح و نوع تكنولوژی خوشه‌ها وجود دارد كه بر اساس آن،‌ خوشه‌ها به Low Tech.,Medium Tech., High Tech ، سنتی و هنری تقسیم می‌شوند.

تفاوت بین خوشه خود جوش و خوشه ایجادی

معمولاً یك خوشه طبیعی به دلیل دسترسی به مواد اولیه، مهارت و یا وجود تقاضا در بازار، در گذر زمان، شكل گرفته است. این نوع از خوشه‌ها می‌توانند سابقه تاریخی چند ده ساله داشته باشند.

از سوی دیگر، واحدهای اقتصادی مشابهی هم می‌توانند به دلیل سیاست‌های سرمایه‌گذاری خاص و یا حمایت‌های زیرساختی دولتی و . . . در یك منطقه مستقر و توسعه یابند. این واحدها می‌توانند به تدریج منجر به ایجاد یك خوشه شوند كه در این حالت می‌توان از آن‌ها به عنوان خوشه ایجادی یاد كرد.

▪ اهمیت و تأثیر بزرگی و كوچكی خوشه بر موفقیت آن

اندازه و بزرگی خوشه در جذب نیروی كار متخصص، تأمین‌كنندگان و نهادها، تعیین‌كننده بوده و می‌تواند تأثیر مثبتی بر افزایش بهره‌وری واحدهای عضو خوشه داشته باشد. با این حال هنوز اندازه خوشه به عنوان یك مشخصه و معیار اصلی در موفقیت آن شناخته نشده است. موارد متعددی از خوشه‌های فعال در سطح جهانی وجود دارد كه در عین موفقیت، تعداد واحدهای كمی را دربرداشته‌اند. به عنوان مثال، یك خوشه موفق صنعت چوب در اتریش وجود دارد كه واحدهای آن كمتر از یك دوجین می‌باشند.

از سوی دیگر، خوشه‌های موفق نساجی پراتو در ایتالیا و همین‌طور تریپور در هند از نمونه‌هایی هستند كه بیش از ۹۰۰۰ واحد كسب و كار را دربردارند.

● آیا می‌توان خوشه صنعتی را ایجاد كرد؟

خوشه‌های جدید را می‌توان با سیاست‌های حمایتی فعال،‌ ایجاد نمود. اگرچه با توجه به پیچیدگی موجود، تعداد و تنوع زیاد ذینفعان مورد نیاز برای یك خوشه،‌ ایجاد یك خوشه جدید نیازمند زمان، فراهم ساختن بسترهای لازم و تخصیص منابع بسیار زیادی است. مهمتر این‌كه این حالت نیازمند سرمایه‌گذاری زیادی از سوی بخش خصوصی است كه در جریان یك فرآیند پیچیده طبیعی و طی فازهای متعددی امكان‌پذیر خواهد بود. به همین دلیل بسیاری از كشورهای جهان كه درگیر موضوع توسعه خوشه‌ها هستند، ترجیح داده‌اند تا بر ایجاد تحرك و توسعه خوشه‌های موجود تمركز كنند، نه ایجاد خوشه‌های جدید.

اگر در منطقه یا استانی تعداد معدودی خوشه وجود داشته باشد چه كار باید كرد؟

بر اساس اطلاعات موجود، در بیشتر مناطق و حتی در مناطق كمتر توسعه‌یافته كشور،‌ تعداد زیادی خوشه وجود دارد. این خوشه‌ها متشكل از واحدهای صنعتی، صنایع دستی و هنری بوده و واحدهای خرد (با نیروی انسانی كمتر از ۱۰ نفر) زیادی را شامل می‌شوند.

در عین حال در این مناطق، نقاطی وجود دارند كه در آن‌ها تجمع تعدادی از واحدهای كسب و كار كوچك موجب می‌شود كه در صورت ارتقاء سطح، شكل خوشه‌ای پیدا نمایند. با ورود واحدهای توسعه‌یافته‌تر و فعال‌تر به این تجمع‌ها و فعال شدن خوشه، می‌توان انتظار داشت كه تجمیع خوشه شكل جدی‌تری به خود گرفته و اقتصاد مناطق مورد نظر پویاتر شود. البته باید در نظر داشت كه كمك به شكل‌گیری و توسعه خوشه‌ها، یكی از مسیرها و ابزارهای قابل به كارگیری برای توسعه است. از سوی دیگر، آن‌گاه كه تعدادی خوشه در یك منطقه وجود داشته باشد، برای ورود و توسعه خوشه‌ها كه نیازمند تخصیص منابع است، اولویت‌بندی خوشه‌ها اهمیت می‌یابد. این اولویت‌بندی معمولاً بر اساس میزان اثربخشی آن‌ها بر مشخصه‌های اقتصادی، صنعتی و اجتماعی منطقه صورت می‌گیرد. بدین ترتیب می‌توان بر مبنای تأثیر خوشه بر شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و صنعتی منطقه، توسعه خوشه‌های اثربخش‌تر را در اولویت قرار داد.

● اهمیت توسعه خوشه‌ای برای سیاستگذاران

اگرچه بخش دولتی مسئول مستقیم توزیع منابع توسعه در درون خوشه‌ها نیست، اما توسعه خوشه‌های صنعتی به دلیل متعددی برای سیاستگذاران اهمیت دارد، از جمله این كه :

۱) خوشه‌های صنعتی می‌توانند موتور محركه اقتصاد ملی و منطقه‌ای باشند. چرا كه در نتیجه توسعه خوشه‌ها، بنگاه‌های دورن خوشه با بازدهی بیشتر و استفاده تخصصی‌تر از امكانات و اولویت‌های موجود كار می‌كنند و بازه زمانی واكنش آن‌ها نسبت به بازار بسیار كمتر از حالتی خواهد بود كه به صورت انفرادی كار می‌كنند. از سوی دیگر، بنگاه‌ها و مراكز تحقیقاتی مرتبط به سطح جدید و بالاتری از توان نوآوری می‌رسند.

۲) امر توسعه بنگاه‌های بخش خصوصی در قالب توسعه خوشه‌ای، به دلیل افزایش همكاری و انجام فعالیت‌های مشاركتی، دارای بازدهی بیشتری است. همچنین هزینه مداخله دولت در سطح تك‌تك واحدها بسیار زیاد و راندمان آن بسیار پایین است. به علاوه در صورت موفقیت فرآیند توسعه یك خوشه، این فرآیند الگوی مناسبی برای تسری و تعمیم به سایر مناطق و خوشه‌ها خواهد بود.

وجه بارز موارد فوق‌الذكر، تمركز بخش سیاستگذاری بر توانمندسازی به جای مداخله مستقیم و در نتیجه، پایایی و پایداری توسعه حاصل از این روش است.

انتخاب صحیح خوشه‌ها، با توجه به حجم اثرگذارای آن‌ها بر اقتصاد منطقه‌ای و ملی،‌ می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر موفقیت سیاستگذاران در این عرصه داشته باشد.

منبع : سازمان صنایع كوچك و شهرك‌های صنعتی ایران