انتظار از قرآن در تفاسیر قرن اخیر

در پیشینه تلاشهای تفسیری مفسّران قرآن نیز هر چند به صراحت هرمنوتیك مورد توجه و عطف نظر قرار نگرفته , امّا محتوای آن مورد عنایت و اذعان مفسران بوده است , چه این كه بسیاری از آنان تصریر داشته اند كه كار تفسیر, پیش از پردازش به اصل متن , نیازمند مجموعه ای از شناختها نسبت به لغت, مفاهیم حقیقی و مجازی , نكات ادبی و بیانی , شناخت سبب نزول , توجه به مخاطبان و پرسشها, اصول و مبانی تفسیری و می باشد

پیشرفت دانش بشری در ابعاد مختلف علوم, ریزنگریها و ژرفكاوهایی را دنبال داشته است. بسیاری از رخدادهای و فرایندها كه در گذشت تاریخ, فاقد فلسفه و دلیل می نمود و و بسیط و بریده از قبل بعد شناخته می شد, در نتیجه این ریزنگریها و جستارها , قابل تحلیل و پیش بینی و امر قانونمند شناخته شده است . كار تفسیر متون دینی, كه قرنها تداوم داشته است, در شمار آن دسته از فرایندها بشمار میآید. مفسران در طول قرنها, به تفسیرهای مختلفی درباره قرآن پرداخته اند و خود شاهد بوده اند كه در موارد بسیاری , فهم آنان با پیشینیانشان متفاوت بوده است, چنانكه ملاكها و معیارهای روشهای آنان نیز یكسان نبوده است. مشاهده تفاوت برداشتها و تفسیرها كمتر سبب می شد كه مفسران به راز آن بپردازند و آن را تابع ضوابطی شناخته شده معرفی كنند. تا این كه محققانی همّت خویش را در این زمینه مصروف داشتند و ((علم التفسیر)) را به عنوان موضوعی مستقل مورد تحقیق و توجه قرار دادن. ((هرمنوتیك)) تعبیری است معادل ((علم التفسیر)) و در ترجمه آن عباراتی چون ((دانش فهم متون )) , دانش تفسیر و یا تاویل )) آورده اند. در تعریف ((علم التفسیر)) و ((هرمنوتیك)) گفته اند :

▪ یك : عبارات است از تفسیر به معنای وسیع كلمه, یعنی روشن ساختن مفهوم ناروشن و زدودن ابهام از چهره معانی و مفاهیم, هر چند در یك لغت صورت گیرد, مثلاً متنهی عربی با الفاظ عربی توضیر داده شود و یا متنی فارسی به لغات و فرهنگ فارسی تفسیر گردد.

▪ دو : عبارت است از ترجمه; یعنی نقل و توضیح یك مفهوم از زبانی به زبانی دیگر.

▪ سه : هرمنوتیك عبارت است از شرح یك واژه یا عبارت. به تعبیر دیگر, اصطلار یادشده متضمن یكی از این سه معنا است : ((بیان, ترجمه و شرر ))

۱) برخی ((هرمنوتیك)) و نخستین مراحل طرر آن را در زمینه نسخه شناسی و شناسایی نسخ اصلی برای اصلاح اشتباهاتی دانسته اند كه به طور معمول در استنساخها روی می داده است .

۲) البته این كار و هدف ساده , به مرور ژرفای بیشتری یافته و چگونگی تفسیر متون را مورد توجه قرار داده است . صاحبنظران بر این باورند كه پژوهش درباره تفسیر متون دینی مسیحی و سایر متون فلسفی و ادبی به وسیله شایرماخر (۱۷۶۸ـ ۱۸۳۴ م) صورت گرفت, او حركت جدیدی را آغاز كرد; زیرا اعتقاد داشت كه آنچه نویسنده و مفسر متون دینی و ادبی و فلسفی می نویسد , تعبیری است از شخصیت , باورها و اطلاعات خود او.

۳) وی اعلام داشت : ((دانش عمومی تفسیر , هنر فهمیدنunderstanding) ) .))۴ این دانش با جهت گیری و فهم و تعریف جدید آن به وسیله دانشمندان چندی دنبال شد, از آن جمله ((كارل بارت )) و ((بولتمان)) در زمینه تفسیر كتب مقدّس , ((هایدگر)) در زمینه تفسیر متون فلسفی و ... ۵ اصول علم تفسیر ((هرمنوتیك)) صاحب نظران این رشته, پنج اصل را در كار تفسیر متون كهن برشمرده اند.

۱) پیش فهمها یا اطلاعات پیشین مفسّر.

۲) علایق و انتظارات مفسّر از متن مورد تفسیر .

۳) تلاش مفسّر برای شناسایی فضای تاریخی شكل گیری متن (مانند : مخاطبان, شرایط و...)

۴) شناخت مركز معنایی متن و تفسیر مجموعه پیامها و معارف بر محور آن.

۵) ترجمه متن در افق تاریخی مفسّر.۶

در این پیش فهمه او انتظارات مفسّر تا چه اندازه بر فرایند صحیح تفسیر تاثیر می گذارد, اختلاف نظر است, برخی برای آن تاثیر اساسی و بنیادی قایلند و در ورای این برداشتها متّكی به پیش فهمها و انتظارات , معنای مستقلی را باور نداردند و همه جیات معنایی و مفهومی متون را در قالب تفسیرها و نگرشها جستجو می كنند و گروهی برای پیش فهمها و انتظارات مفسّر, اجمالاً سهمی را قائلند ونه تمام سهم را. آن مقدار كه برای این پژوهش ضروری می نماید, پذیرش تاثیر اجمالی اطلاعات و انتظارات مفسر بر روند تفسیر است . این تاثیر اجمالی , چیزی است كه محققان به گونه ارتكازی بدان اذعان دارند و در عمل آن را به كار می گیرند, چه این كه ((در كثیری از تحقیقات اصولیشان, خصوصاً در بحث اجتهاد و تقلید , صراحتاً به توقف فهم فقهی بر پاره ای از معلومات بیرون متن تصریر می كنند.))۷ در پیشینه تلاشهای تفسیری مفسّران قرآن نیز هر چند به صراحت ((هرمنوتیك)) مورد توجه و عطف نظر قرار نگرفته , امّا محتوای آن مورد عنایت و اذعان مفسران بوده است , چه این كه بسیاری از آنان تصریر داشته اند كه كار تفسیر, پیش از پردازش به اصل متن , نیازمند مجموعه ای از شناختها نسبت به لغت, مفاهیم حقیقی و مجازی , نكات ادبی و بیانی , شناخت سبب نزول , توجه به مخاطبان و پرسشها, اصول و مبانی تفسیری و ... می باشد, این مقدار از نظر و نگاه به پیش فهمها, هر چند از ریزنگریهای دانش ((هرمنوتیك)) و زاویه نگاهای جدید آن فاصله دارد ولی نردبانی برای رسیدن به منتهی شدن به این مرحله, می توانست است قرار گیرد. پیش فرضها و انتظارات مفسران از قرآن هر مفسر خواسته یا نخواسته , آگاهانه و یا ناآگاهانه, قبل از پرداختن به تفسیر, باورهای خاصی را در رابطه با موضوع متن مورد تفسیر داشته است, و از دریچه همان باورها به انتظار دریافت معارفی آشنا و همخوان با اطلاعات پیشین خود نشسته است, مفسران همواره تلاش دارند كه واقعیت را دریابند و دست كم ادّعا دارند كه می خواهند آنچه هست را بشناسند و باورها و انتظارات خود را بر متن مورد تفسیر تحمیل نكنند, فارغ از این كه , این آرمان با این كه مقدّس و ارزشمند است, امّا دستیابی به آن كارآسانی نیست. اطلاعات پیشین , باورها و انتظارات مفسّر به منزله عینكی است در برابر چشمان او كه همه چیز را به رنگ همان می بیند! بنابراین تعیین و تشخیص همه پیش فهمها و پیش فرضهای یك مفسّر كاری میسّر نیست ولی می توان برخی از اصول آن را مفاهیمی چون ((خاتمیت شریعت اسلام و رسالت رسول اكرم (ص) , جامعیت احكام قرآن, جهانی بودن دعوت اسلام , در تضاد نبودن كتاب شریعت با نظام تكوین و ...)) دانست. كسی كه قرآن را جامع همه نیازهای عبادی یا نیازهای معرفتی و تربیتی و یا نیازهای دنیوی و اخروی بداند, با همین انتظار به تفسیر قرآن می پردازد و این انتظار باعث می شود كه او واژه ها و تعابیر قرآنه را فقط ناظر به ابعاد عبادی و رابطه انسان با پروردگار بداند و بفهمد یا علاوه بر آن قرآن را بیانگر رابطه خلق با خلق و یا فراتر از آن بیانگر رابطه انسان با جهان و همه نیازها و بایدها و نبایدهای اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و ... بشناسد و تلاش كند كه به هر شكل مستقیم یا غیر مستقیم , به صراحت یا به كنایه ـ این مفاهیم مورد انظار را از قرآن استخراج كند. باورهای مفسّر در زمینه قلمرو دخالت و نظارت دین, هدف وحی و انبیا, رابطه دین و عقل , مناسبات دین و علم, از جمله پیش فهمهایی است كه به شكلی عمیق بر فهم تفسیری وی اثر می گذارد.

اكنون در جهت مطالعه عینی این تاثیر و تاثّر در فرایند تفسیری مفسّران قرن چهارده , چند مكتب تفسیری عمده و به نام را مورد بررسی قرار می دهیم و در این شماره به دلیل فراهم بودن موضوعات مورد نظر به دو تفسیر می پردازیم :

۱) فی ظلال القرآن, نوشته سید قطب (سید بن قطب بن ابراهیم بن حسین شاذلی).

۲) المیزان فی تفسیر القرآن, نوشته سید محمد حسین طباطبایی. تفسیر فی ضلال القرآن و شخصیت نویسنده آن چنانكه گفته شد, شخصیت علمی , فرهنگی و بیش های اجتماعی و آگاهیها و آرمانهای مفسر بر نوع انتظارهای وی و برداشتهای او از قرآن تاثیر می گذارد . از این رو شایسته است كه قبل از شنیدن انتظارات سید قطب از زبان خود او, شناختی اجمالی از وی به دست دهیم. سید قطب در ۹ اكتبر ۱۹۰۶ میلادی در یكی از روستاهای استان ((اسیوط)) مصر در خانواده ای مذهبی تولد یافت. جدّ ششم او فقیر عبداللّه برای ادای مناسك حج از هند عازم مكه شد كه پس ادای مراسم در مصر استقرار یافت. پدر سیّد قطب فردی متدین و مورد توجه و احترام مردم و مردی روشنفكر بود و عضویت حزب وطنی را داشت .

در حالی كه مدارس دولتی رواج نداشت, او فرزندش سید قطب را بدان مدرسه ها روانه كرد. سید قطب بیش از ده سال نداشت كه تمام قرآن را حفظ كرده بود. او برای ادامه تحصیل و مدارس ثانویه وارد قاهره شد و مدرك تحصیلی((دارالعلم)) را كسب نمود و در همانجا بود كه با ((عباس محمود عقاد)) پیشتاز ادبیات نوین مصر آشنا گردید. سید در این مرحله با فرهنگ غرب به ویژه انگلستان آشنا شد. او با آگاهیهای علمی دینی خود, گام در میدان اصلاحات اجتماعی و سیاسی نهاد و آثاری فرهنگی ـ دینی چندی از خود بر جای نهاد, كه تفسیر فی ظلال نمونه مهم و بارز آن است. وی در نتیجه تلاشهای سیاسی و اقدامات اصلار طلبانه در ۵۵ سالگی روز دوشنبه ۷ جمادی الثانی ۱۳۸۶ ه۰۳۹;.ق در زندان قاهره با دو تن از همفكرانش به شهادت رسید. انتظار از دین, در نگاه ((فی ضلال)) یكی از پیش فرضهای مهم مفسران متون دینی, تعریفی است كه آنان از دین می شناسند و انتظاراتی است كه از آن دارند. سید قطب در مقدمه تفسیر خود , گویی به این نكته سخت واقف است و می داند كه اهل دقّت در جستجوی دیدگاه او درباره دین و وحی و قرآن هستند و دیدگاه او را بر فضای فهم و تفسیر او موئثر می دانند , از این رو خود به نقش دین در ساختن زندگی معنوی و مادی انسانها پرداخته و آرامش و بركت و پاكی را در سایه قرآن و حاكم ساختن آن در تمام عرصه های زندگی معرفی كرده است.۸ او در تبیین دیدگاه خود نسبت به قلمرو دخالت و حضور دین, در كتاب ((خصائص التصور الاسلامی و مقوماته)) (ویژگیهای ایدئولوژی اسلامی) می نویسد : ((دین , مجموعه نظامداری است كه خداوند برای تمام عرصه های زندگی بشر تنظیم كرده است, راهی است كه تمام فعالیتهای زندگی باید در آن قرار گیرد.)) سید قطب, قرآن را دارای جهان بینی و ایدئولوژی كامل و پاسخگوی همه نیازهای تكاملی جامعه بشری می دانست و معارف اسلام را در مقوله های ذیل جستجو می كرد.

۱. ر.ك : القس فهیم عزیز, علم التفسیر.

۲. فرهنگ جامعه شناسی , ترجمه حسن پریان ۱۷۶/.

۳. ر.ك: علم التفسیر ۱۱۵.

۴. همان ۹۸/.

۵. همان.

۶. لاریجانی , صادق, نقد و نظر شماره سوم و چهارم ۴۵/.

۷. همان ۴۹/.

۸. سیّد قطب, فی ضلال القرآن, (بیروت, دارالشّروق) ۱۵/۱.

۹. سیّد قطب, آینده در قلمرو اسلام, ترجمه سیّد علی خامنه ای , ۱-۳.

۱۰. سیّد قطب, فی ضلال القرآن, ۳۰/۱.

۱۱. سیّد قطب, ویژگیهای ایدئولوژی اسلامی ۱۱۴/.

۱۲. سیّد قطب, فی ضلال القرآن, ۲۱۲۱/۴.

۱۳. همان, ۸۴۲/۲.

۱۴. همان,

۱۵. همان, ۱۴۲۲/۳.

۱۶. همان, ۱۷۱۶/۳.

۱۷. همان, ۸۰۷/۲.

۱۸. همان, ۹۰۲/۲.

۱۹. همان, ۱۷۳۴/۳.

۲۰. همان, ۲۰۰۶/۴.

۲۱. سیّد قطب, خصایص التصویر الاسلامی و مقومّاته ۱۶/.

۲۲. سیّد قطب , فی ضلال القرآن, ۱۲۲۶/۳.

۲۳. همان, ۳۷۳۰/۶.

۲۴. فهدالرومی , اتّجاهات التفسیر فی القرآن الرّابع عشر, ۲۴۹/۱.

۲۵. همان, ۲۴۸/۱.

۲۶. همان, ۲۵۰/۱.

۲۷. طباطبایی, محمد حسین اسلام و احتیاجات واقعی هر عصر ۷۷/.

۲۸. همان ۸۰/.

۲۹. طباطبایی, محمد حسین , روابط اجتماعی در اسلام ۱۱/.

۳۰. همان ۱۴/.

۳۱. طباطبایی, محمد حسین اسلام و احتیاجات واقعی هر عصر ۳۵/.

۳۲. همان ۴۳/.

۳۳. طباطبایی, محمد حسین ,المیزان , ۱۱۸/۴.

۳۴. همان, ۱۲۱/۴.

۳۵. همان , ۳۲۴/۱۴.

۳۶. همان , ۷۳/۱.

پژوهشهای قرآنی شماره۸ – ۷ص ۵۶_ ۷۵

---