سنت و میراث زرین کوب

به مناسبت نهمین سالروز درگذشت دکتر عبدالحسین زرین کوب

«عبدالحسین زرین‌کوب» از نسل‌های نخستین دانش‌آموختگان زبان و ادبیات فارسی سرزمین ماست که از توانمندترین شاگردان مدرسی آخرین نسل ادبا و مشاهیر ادب فارسی چون بدیع‌الزمان فروزانفر، جلال‌الدین‌ همایی و ملک‌الشعرای بهار بود. ایشان از بازماندگان ادبیات کلاسیک ایرانی بود که با تاسیس دانشگاه تهران، دانش وسیع خویش در ادبیات، تاریخ، عرفان، تصوف، معارف و حکمت ایرانی‌ـ اسلامی را (که برپایه‌های محکم و متفن‌ نظری بسیار استوار بود) به طالبان جوان حکمت شرقی، منتقل نمودند. این نسل جوان، دغدغه شناخت ادبیات و عرفان دیرپای ایرانی و سودای پاسبانی، ترویج و گسترش آن را در سر داشتند؛ به خصوص در دوره‌ای که ادبیات مدرن و حکمت نوین جهانی به تاز‌گی در ایران وزیدن آغاز کرده بود.

سخنان او، در انجمن علمی استادان زبان فارسی در بهمن‌ماه ۵۶ گواه این مدعاست. عنوان این سخنرانی (ادبیات و مسئله پدران و فرزندان) برگرفته از داستان «پدران و فرزندان» اثر ایوان تورگنیف (نویسنده سرشناس روس) بود که به نقد ساختار آموزش زبان و ادبیات فارسی در نظام آموزش عالی ایران می‌پرداخت:

«بدون شک قسمت عمده‌ای از ادبیات گذشته ما امروز دیگر نمی‌تواند به آنچه مطلوب جوان امروزی است پاسخ بدهد. از این رو عصیان و دلزد‌گی او نسبت به درس هم طبیعی است و هم یک ضرورت. در حقیقت توالی تز و آنتی‌تز را مخصوصا در ادوار بحران مقابل هم می‌گذارد و یک سنتز تازه را الزام می‌کند.» ۱

با این دغدغه و شناخت و جامعیت گسترده، همقطاران و هم‌نسلان ادب‌آموخته‌اش، بیگانه بودند و متأسفانه امروز نیز برخی از دانش‌آموختگانش همچنان بیگانه‌اند.

زرین‌کوب را باید دایره‌المعارف حکمت و معرفت ایرانی‌ـ اسلامی و شرقی‌ـ جهانی دانست و این سخن گزافه و مهمل و از سر احساس و اغراق نیست.

او از یک سو هم با شیوه متعارف معرفت‌جویی و حکمت‌اندوزی جویندگان زبان ادب فارسی و ادبیات کلاسیک و ساختار و محتوا و مضامین بسیط آن (اعم از متون و صنایع ادبی و علم عروض و قافیه و معانی و بیان و تاریخ ادب فارسی) آشنا بود و هم از سوی دیگر با تاریخ ایران، جهان، عرفان و نیز زبان و ادبیات باستان و ادبیات مدرن غرب. نماد این دانش وسیع، شاهکار بزرگ زرین‌کوب یعنی «نقد ادبی» است. مقدمه تحلیلی‌ـ تاریخی و فلسفی و در عین حال فاضلانه (متقابل به معنای ادب و دانش ادبی) زرین‌کوب بر ترجمه فنی شعر ارسطو - علیرغم آنکه دانش‌‌آموخته رسمی و مدرس فلسفه نبود - چهره زرین‌کوب فیلسوف را در برابر دید‌گان خواننده به تصویر می‌کشد؛ گویی زرین‌کوبی که ما به شکل متعارف و در دنیای ادبیات و تاریخ می‌شناسیم نیست و فیلسوفی هم‌روزگار ماست.

و این خود مایه حیرت خوانندگان جستجوگرش بود چنانکه «تاریخ در ترازو» به قول دکتر عبدالکریم سروش در حقیقت «فلسفه تاریخ است». و جالب اینجاست که زرین‌کوب خود چنین ادعایی ندارد و آن را جز مقدمه‌ای بر تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری نمی‌داند. آشنایی و دانش زرین‌کوب از اندیشه سیاسی غرب و اندیشه سیاسی اسلام آنجا رخ می‌نماید که در «از تاریخ در ترازو» به تبیین و تشریح مدینه فاضله و مفهوم عدالت در نظام و ساخت سیاسی و اجتماعی یونان قدیم به‌ویژه در اندیشه افلاطون می‌پردازد و از پایه‌گذار اندیشه سیاسی اسلام یعنی فارابی و نیز یوتوپیای تامس‌ مور، آتلانسین نو فرانسین بیکن، شهر آفتاب کامپلانا، مفهوم جامعه بی‌دولت در اندیشه ویلیام گادوین و پرودن و نیچه سخن می‌راند. زرین‌کوب به‌رغم مشغله‌های فراوان فکری و پژوهشی و قلمی و اجتناب از کار غیرتخصصی در حوزه ادبیات داستانی معاصر ایران و جهان نیز دنیایی حرف و سخن و نقد و نظر دارد. در حوزه ادبیات داستانی نقد بر دون‌کیشوت ترجمه محمد قاضی، سفر‌نامه گالیور اثر سوییفیت ترجمه منوچهر امیری، زنبق‌دره بالزاک ترجمه به‌آذین و نیز اشارات تحلیلی کوتاه‌اش بر آثاری چون کوهستان سحرآمیز توماس مور‌، گذری به هند اثر ادوارد ام. فارستر، وضع انسانی آندره مالرو (نویسنده و روشنفکر نامدار و صاحب‌ منصب سیاسی فرانسوی)، جمیله اثر ایتماتف، ناخدای کشتی اثر رابینسون کروزوئه و قصه‌های اساطیر تاریخی شرق چون داستان‌های هزار و یک شب و قصه‌های تمثیلی عرفانی چون عقل سرخ سهروردی گویای اطلاعات وسیع زرین‌کوب است این گستره متنوع و گوناگونی که ذکرش رفت در کنار مقایسه سگ ولگرد با قصه کوتاه چخوف و مقایسه عقل سرخ سهروردی با قصر فرانتس کافکا و نیز تعاریف علمی که از داستان پهلوانی (شوالری) داستان شبانی (پاستوران) و داستان حادثه (پیکارسک) و تفاوت کیفی و متحوایی آنان ارائه می‌دهد، همگی از انسانی دانشمند و بسیط حکایت دارد. اما نثر زرین‌کوب هم روان و یکدست است و هم سخت و فاضلانه و ادیبانه و نخبه‌گرایانه. در حقیقت، شیوه نگارش و نوع نثر زرین‌کوب در نوشته‌ها و آثارش به تناسب موضوع تفاوت دارد. در کتب تاریخی چون: بامداد اسلام، کارنامه اسلام، دو قرن سکوت، نثر روان و متعارف و روایتگر است. در کتب فکری که تم‌مایه فلسفی و تجریدی دارند چون: «تاریخ در ترازو»، نثر او از فضای ادبی و تاریخی و اختصاصات ادبیانه خارج شده، شیوه تحلیلی و مدرن نظری و فلسفی به خود می‌گیرد. و در کتب ادبی و عرفانی و تاریخی‌ـ ادبی (تاریخ ادب) چون: پله‌پله تا ملاقات خدا‌، ارزش میراث صفویه، از کوچه رندان‌، به شیوه همان نثری نمود می‌یابد که به نامش می‌شناسیم.

اطلاعات و دانش زرین‌کوب از عرفان مصطلح و مضبوط و کلاسیک اسلامی و تصوف دشمن‌خیز ایرانی نیز وسیع و پردامنه است. والبته عشق راستین و نسبت عاطفی‌اش بیش از همه در شناخت و وجود جلال‌الدین رومی به اوج می‌رسد و «پله‌پله تا ملاقات خدا» نماد این عشق و احساس پاک و لطیف انسانی است. «پله پله تا ملاقات خدا» روایتی تحلیلی از زندگانی رازآمیز مولانا، با لحنی عرفانی همراه با چاشنی رمانتیک است. این اثر معناگرا به همراه دیگر آثار مولوی‌پژوهشی زرین‌کوب یعنی سر نی، بحر در کوزه (که پاره‌بزرگی از حیات فکری و مطالعاتی زرین‌کوب به حوزه مولوی‌پژوهشی اختصاص داد) ادای دینی است تمام به جلال‌الدین رومی و مقام ‌گران روحانی و معنوی این عارف پرسوز و گداز و پاک‌باخته. دینی که هیچ‌گاه زرین‌کوب در زندگانی خویش در صدد ادای آن به رند شیراز (حافظ) بر نیامد و همیشه با تردید در باب حافظ و کیفیت و کمیت شأن معنوی و مقام اجتماعی او سخن می‌گفت. تنها کتاب موجز و مختصر او در باب حافظ «از کوچه رندان» است که بیشتر بر ابهامات شخصیت و مسلک و مرام معنوی و مقام و موقعیت اجتماعی و تاریخی او افزود.

و فرجام آنکه زرین‌کوب به تاریخ حسی نوستالژیک داشت، به آن عشق می‌ورزید و با آن زندگی می‌کرد آنگونه که خود بر مدخل «تاریخ در ترازو» می‌نویسد: «تاریخ چه فایده‌ای دارد؟ اولین بار که این سوال در خاطر من راه یافت هنوز شاگرد مدرسه بودم اما جوابی که معلم ما به این سوال داد فقط این نکته را به من آموخت که برای چنین سوالی نباید جواب روشنی توقع داشته باشم. فایده تاریخ این است که دانستن آن مایه قبولی در امتحان می‌شود و این جوابی بود که معلم ما می‌پنداشت نزدیک‌ترین و عملی‌ترین فایده تاریخ را نشان می‌دهد... آنچه من در این سوال می‌جستم فایده عملی تاریخ بود...»۲

و شاید پاسخ امرسون به سوال خبرنگاری که از او پرسیده بود: «تاریخ چیست؟» و او اینچنین اندیشمندانه و کوتاه پاسخ داده بود: «چه چیز تاریخ نیست؟!» آویزه گوش زرین‌کوب در نگاه و احتمام ویژه به تاریخ بود.

مجید وثوقی‌املشی

پی‌نوشت:

۱ - از چیز‌های دیگر، دکتر عبدالحسین زرین‌کوب، ص ۲۶۲

۲ - تاریخ در ترازو، عبدالحسین زرین‌کوبن، ص۱