هدف از زندگی

هدف از زندگی چست و از کجا بفهمیم که هدف را درست تشخیص داده ایم

هدف از زندگی چست و از کجا بفهمیم که هدف را درست تشخیص داده‏ایم؟

در پاسخ به این پرسش، ابتدا باید به چند نکته زیر توجه کرد:

▪ معنای هدف

هدف، یعنی «برای هر کار و فرمان و هر راهی، نقطه‏ای است که به آن ختم می‏شود». ژرف نگری در این نکته، ما را از خطاهای بسیاری ایمنی می‏سازد. در طول تاریخ بشر، خطاکنندگان به معنای صحیح «هدف»، نیندیشیده و یا آن را درنیافته‏اند. از این رو، به غلط آن چه را که لازمه زندگی و یا از اجزای حیات دنیایی بشر بوده و در مواردی ایده‏آل برای بخشی از زندگی به حساب آمده است، هدف برای تمام حیات، تلقی کرده و بر این اساس، دچار زیان در زندگی یا شکست‏های روحی شده‏اند.

در این باره می‏توان به کسانی اشاره کرد که بهره‏مندی از لذّت‏ها و شهوت‏ها را هدف دانسته‏اند! به هر حال، این تصوّر نادرست است؛ زیرا آن چه جزء زندگی است، نمی‏تواند هدف آن باشد. برای چنین افرادی، پس از پایان زندگی (حیات دنیوی)، رسیدن به هدف، هیچ تصویری ندارد؛ به طور مثال، کسانی که رسیدن به مدارج عالی علمی را هدف زندگی خود دانسته‏اند، علاوه بر آن که ممکن است در رسیدن به این مطلوب، ناکام شوند و به دلیل احساس شکست، دید منفی و مأیوسانه‏ای نسبت به زندگی بیابند، در صورت موفقیت نیز پس از پایان زندگی دنیوی، نیل به هدف برای آنان معنا نخواهد داشت. بنابراین، باید «زندگی» و «هدف از آن»، از یکدیگر متمایز شوند و آن چه داخل در محدوده زندگی است، هدف زندگی تلقی نشود. به هر صورت، هنگام پرداختن به پرسش از هدف زندگی، باید مافوق حیات طبیعی قرار گیریم؛ تا سراغ آن را در حیات طبیعی و شئون آن نگیریم۱.

● درستی هدف

روشن است که عالمان و اندیشمندان، هدف‏های متفاوتی برای زندگی ترسیم و ارائه کرده‏اند؛ امّا این بدان معنا نیست که همه این نظرها و هدف‏ها صحیح بوده و به دیگران درست شناسانده شده است. ضدیّت و یا تناقض بسیاری از این هدف‏ها، نشان‌گر صحت این مدعاست؛ به عنوان مثال، بیماری نیاز فوری به دارویی خاص دارد و شما می‏دانید که این دارو، تنها در یک داروخانه عرضه می‏شود؛ ولی آن جا را نمی‏شناسید. اکنون درمی‏یابید که دانستن نام و یافتن نشانی آن جا، تا چه حد ضروری و جدی است؛ یعنی، همان قدر که دانستن این مشخصات مهم است، یافتن خیابان و نحوه رفتن به آنجا نیز اهمیت دارد. بدون شک اگر نام و نشانی و چگونگی رفتن به داروخانه به صورت اشتباه در اختیار شما قرار گیرد، لطمه‏ای جانسوز و جبران‏ناپذیر برای بیمار در پی خواهد داشت.

در اولین قدم کاوش برای یافتن هدف زندگی و راه رسیدن به آن، پای ما به زنگ خطری برخورد می‏کند که برای هوشیاری و دقت بیشتر، سودمند خواهد بود. این زنگ، به ما چنین می‏گوید: «تنها یک بار این راه را خواهی رفت و یک بار زندگی را تجربه خواهی کرد»! این اخطار و هشدار مهم و جدّی، ما را بر آن می‏دارد که با دقّتی متناسب با اهمیت موضوع و موشکافی بسیار، به کاوش بپردازیم و ضریب اطمینان بالایی برای یافته خود، دست و پا کنیم.

بنابراین، شناخت هدف زندگی، کار آسانی نیست؛ تا در توان ما یا امثال ما - که خود برای اولین و آخرین بار از این راه می‏گذریم - بگنجد. گویی باید دستی از آستین غیب برآید و با انگشت اشاره‏ای، هدف و سمت و سوی آن را به ما بنمایاند.

خوشبختانه باید بگوییم که این دست، برآمده و در تعیین هدف و چگونگی رسیدن به آن، کاری کارستان کرده است. خداوند بلندمرتبه، در حالی که به همه جهان هستی احاطه دارد، رمز و راز آن را از آغاز تا انجام می‏داند و هدف زندگی و راه رسیدن به آن را به خوبی و پله پله به ما می‏آموزد.

او در آیات قرآن، این حقیقت را بازگفته که همه جهان هستی و به ویژه انسان، به عالم بالا باز خواهند گشت و فرجام تمامی امور و پایان زندگی، به سوی خداوند و از آنِ اوست: «وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَه الْأُمُور؛۲ و فرجام کارها به سوی او است» و «إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُور؛۳ همه کارها به سوی خدا بازگردانده می‏شود».

بر این اساس، هدف، فرجام و آرمانی که اسلام برای بشر تصویر کرده، فقط «خدا»ست و این هدفی است که ورای آن، هدف برتری تصورپذیر نیست. آدمی، به سوی خداوند در حرکت است و در واقع تمامی، جهان به سوی آن، در سیلان و جریانند و ما چه بخواهیم و چه نخواهیم و چه بدانیم و چه ندانیم، رو به سوی آن هدف در حرکت هستیم. این هدف، ماورای زندگی و عالم مادی، بلکه محیط بر عوالم بالاتر و برتر است. بنابراین، هدف از زیستن آدمی در این دنیا، حرکت، صعود و بازگشت به سوی خداوند است.

خداوند، چگونگی رسیدن به این هدف و کیفیت این بازگشت را روشن ساخته و رسالت تبیین آن را بر دوش پیامبران نهاده است. در واقع، در پرتو پیروی از ایشان و عمل به هدایت‏ها و تعالیم آنان، آدمی می‏تواند به حقیقت انسانیت و قرب حضرت حق دست یازد؛ «پس ای خردمندانی که ایمان آورده‏اید! از خدا بترسید؛ به راستی که خدا به سوی شما، تذکاری فرو فرستاده است؛ پیامبری که آیات روشن‌گر خدا را بر شما تلاوت می‏کند؛ تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند، از تاریکی‏ها به سوی روشنایی بیرون برد».۴

«ای پیامبر! ما تو را [ به سِمت‏] گواه و بشارت‌گر و هشداردهنده، فرستادیم و دعوت‏کننده به سوی خدا به فرمان او و چراغی تابناک».۵

این عبارات، بیان‌گر این حقیقت است که بعثت پیامبران، برای دعوت به سوی حضرت حق است و آنان همچون چراغی تابناک، روشن‌گر راه آدمی در رسیدن به مقصود و هدف زندگی‏اند.

قرآن کریم، ایمان و عمل صالح را دو رکن اساسی و دو ره‌توشه مهم، برای رسیدن به هدف حقیقی و اصلی انسان در زندگی می‏داند؛ «به ‏راستی انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم؛ سپس او را به پست‏ترین [ مراتب‏] پستی بازگردانیدیم؛ مگر کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند که پاداشی بی‏منّت خواهند داشت».۶

«در حقیقت، انسان، دستخوش زیان است؛ مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند».۷

بنابراین، بر اساس آیات قرآن، امور زیر روشن می‏شوند:

الف) هدف برین زندگی، خارج از چند روزه زندگی این دنیا قرار دارد و در سرانجام آن است؛ نه در متن آن.

ب) هدف زندگی، رسیدن و بازگشت به حقیقت اصلی، یعنی خداوند متعال است.

ج) خداوند، چگونگی و کیفیت رسیدن به این هدف را به وسیله پیامبران الهی، برای ما روشن ساخته است. او در کنار عقل - که حجت درونی است و در راه رسیدن به هدف زندگی، ما را به کلیاتی رهنمون می‏کند - انبیا و کتاب‏های آسمانی را به منظور راهنمایی و معرفی جزئیات این راه، فرستاده است.

د) ایمان و عمل صالح، دو رکن اصلی و مهم، برای نیل به هدف حقیقی زندگی می‌باشند.

از همه این مطالب روشن می‏شود که هدف زندگی برای دانشجو، کارگر، کارمند، پزشک، عارف، هنرمند، معلم، زن، مرد و در یک کلمه «انسان»، یکسان است و البته هر کس به اندازه ایمان و عمل صالح خود، می‏تواند به هدف حقیقی زندگی دست یابد.

با این نگاه به هدف زندگی، تلاش در جهت ایمان و عمل صالح، هر چند سخت، ولی بسیار لذت‌بخش است. رو به سوی خدا آوردن، بسیار آرام بخش و آمیخته با انس و لطف است و نرسیدن به این وصال، بسیار جانسوز است؛ چنان که مولوی در این باره چنین سوده است:

بشنو از نی چون حکایت می‏کند

و زجدایی‏ها شکایت می‏کند

کز نیستان تا مرا ببریده‏اند

در نفیرم مرد و زن نالیده‏اند

امید آن که خداوند همه انسان‏های حقیقت‏جو را در شناخت هدف زندگی و رسیدن به آن، یاری دهد و ما را از اهل معرفت و نوشندگان شراب وصل گرداند. برای آشنایی با این مباحث کتاب‌های زیر مفید می‌باشند:

۱) انسان از آغاز تا انجام، علامه طباطبایی، ترجمه صادق لاریجانی، انتشارات الزهراء، تهران.

۲) مقالات، محمد، شجاعی، انتشارات سروش، تهران، ج ۱.

۳) فلسفه و هدف زندگی، محمد تقی جعفری.

۴) زندگی ایده‏آل و ایده‏آل زندگی، محمد تقی جعفری.

۵) انسان از دیدگاه اسلام، عبداللّه نصری.

۶) فلسفه و هدف زندگی، زین العابدین قربانی.

۷) هدف زندگی، مرتضی مطهری.

پی‌نوشت‌ها:

۱. عبداللّه نصری، تکاپوگر اندیشه‏ها (زندگی، آثار و اندیشه‏های استاد محمدتقی جعفری)، ص ۲۲۰.

۲. لقمان، آیه ۲۲.

۳. آل عمران، آیه ۱۰۹.

۴. طلاق، آیه ۱۰ – ۱۱.

۵. احزاب، آیه ۴۵.

۶. تین، آیه ۴ – ۶.

م.ج، فیزیک مشهد