فرهنگ رجال و خاندان‌های معاصر عراق

مجید رهبانی

پس از پایان جنگ جهانی اول و شکست امپراتوری عثمانی، منطقة بین‌النهرین تحت قیمومیت بریتانیا درآمد. پیش‌تر موافقت‌نامة محرمانة سایکس ـ پیکو (1916)، سرزمین‌های عراق، سوریه، لبنان و فلسطین را میان فرانسه و بریتانیا تقسیم کرده بود. تقسیم بر مبنای خطوط مرزی مستقیمی که بی‌توجه به ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی و قومی مردمان این سرزمین‌ها و خواسته‌های رهبران سیاسی‌شان رسم شده بود و زمینه‌ساز برآمدن تنش‌ها و بحران‌هایی شد که برخی همچنان ادامه دارد.

فرهنگ رجال و خاندان‌های معاصر عراق. زیر نظر محمدصادق خرازی. تألیف و ترجمه: سیّدعلی موجانی و همکاران. تهران: عظام، 1392. 1398 ص (رحلی). 1350000 ریال.

پس از پایان جنگ جهانی اول و شکست امپراتوری عثمانی، منطقة بین‌النهرین تحت قیمومیت بریتانیا درآمد. پیش‌تر موافقت‌نامة محرمانة سایکس ـ پیکو (1916)، سرزمین‌های عراق، سوریه، لبنان و فلسطین را میان فرانسه و بریتانیا تقسیم کرده بود. تقسیم بر مبنای خطوط مرزی مستقیمی که بی‌توجه به ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی و قومی مردمان این سرزمین‌ها و خواسته‌های رهبران سیاسی‌شان رسم شده بود و زمینه‌ساز برآمدن تنش‌ها و بحران‌هایی شد که برخی همچنان ادامه دارد. در سال 1920، از به هم پیوستن سه ایالتِ بصره، بغداد و موصل، با نظر بریتانیا و تحت سیطرة آن، کشور پادشاهی عراق پدید آمد و فیصل اول از خاندان هاشمی (با هویت حجازی) به سلطنت رسید.

تا سال 1933 و پایان یافتن رسمی قیمومیت بریتانیا، تاریخ عراق دوره‌هایی از سرپیچی عمومی در برابر اشغالگران، اعتراض و قیام مسلحانه را تجربه کرد. شیعیان و کردها در بسیاری از مقاومت‌ها سهم داشتند و تاوان سختی هم بابت آن پرداختند. آخرین پادشاه عراق، فیصل دوم، در 1958 با کودتای «جنبش افسران آزاد» از قدرت فرو افتاد و جمهوری نوپدید عراق،‌ به ریاست سرهنگ عبدالکریم قاسم، افسر ناسیونالیست و چپ‌گرا، بر کشور مستقر شد. در پی کودتای برادران عارف (عبدالسلام و عبدالرحمن) و به قتل رسیدن قاسم در 1963، به تدریج عامل جدیدی که از سال‌ها قبل در منطقة عراق و شام در حال نشو و نما بود، بر روی صحنه ظاهر شد و سرانجام بر رقبای سیاسی‌اش غلبه کرد: حزب عربی سوسیالیستی بعث. شاخة عراقی حزب بعث در 1968 طی کودتایی عبدالرحمن عارف را سرنگون ساخت و حسن‌البکر را در رأس «شورای فرماندهی انقلاب» عراق گماشت. در 1979، صدام حسین او را ناگزیر به استعفا کرد و خود رئیس جمهور عراق شد. در 1980 جنگ علیه ایران را آغاز و ده سال بعد، کویت را اشغال کرد. 35 سال حاکمیت حزب بعث در عراق با حملة «ائتلاف بین‌المللی» به رهبری امریکا در سال 2003 به پایان رسید و دوره‌ای دیگر از بی‌ثباتی، خرابی و کشتار بر عراق حاکم شد که همچنان با شدت بسیار، ادامه یافته است.

                                                                                                                                                                                                                                                         تبدیل شدن عراق به یک کانون بحران، فراتر از نقش مداخله‌گر قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، ریشه‌های عمیق درونی دارد که نمی‌بایست آن‌ها را نادیده گرفت. عراق کشوری چند قومی و جامعه‌ای چند رنگ و نقش است که تا تبدیل به کشور ــ ملّت به مفهوم کلاسیک آن، راه درازی در پیش دارد. «هویت عراقی» ــ که اغلب حاکمان عراق از ده‌ها سال پیش در خلق آن کوشیدند ــ همچنان مفهومی انتزاعی است که از سوی بسیاری از مردمان و اقوام گوناگون و صاحبان مذاهب مختلف، و در غیاب قدرت مرکزی نیرومند در بغداد، به رسمیّت شناخته نمی‌شود. شاید از این روست که روی نمودن معرکه‌های دشوار و خطرهای کشور بر باد ده، امروز بیش از آن‌که همبستگی ملّی و عزم عمومی برای حفظ وحدت و یکپارچگی مُلک و ملت را تقویت کند، به طرح مطالبات بی‌پایان گروهی و فرقه‌ای، اعلان خودمختاری‌های محلی و جداسری و تجزیه پروبال داده است. همان‌گونه که بر طرح جلد کتاب فرهنگ رجال و خاندان‌های معاصر عراق هوشمندانه نقش بسته است، عراق از قطعات موزاییک‌گونه‌ای تشکیل شده است که امروز به نظر می‌رسد سیمان نگهدارنده‌اش روز به روز شکننده‌تر و سست‌تر می‌شود.

                                                                                                                                                                                                                                                         شناخت تحولات عراق، به ویژه در شرایط به‌شدّت ناپایدار کنونی، و کسب آگاهی بیشتر و دقیق‌تر از تاریخ معاصر آن سرزمین، نیازمند شناختن بازیگران عرصة سیاست، جامعه و فرهنگ عراق است. فرهنگ رجال... عراق  برای پاسخگویی به این نیاز تدوین شده است. شخصیّت‌های معرفی شده، کسانی‌اند که از سال 1920 (سال استقلال عراق) تاکنون بر تحولات تاریخی، سیاسی، علمی، فرهنگی و اجتماعی آن کشور تأثیر گذاشته‌اند. با یک برآورد تخمینی، در می‌یابیم که بیش از 9 هزار نفر در این اثر معرفی شده‌اند. شیوة معرفی به این ترتیب است که پس از ذکر نام، تاریخ و محل تولد (و درگذشت)، تحصیلات و تخصص‌ها، «پیشینه» (شامل خلاصة زندگینامه و شرح فعالیت‌ها‌) و «تألیفات» شخص درج شده است. به فراخور اهمیت هر فرد، بخش «پیشینه» مختصر یا مفصّل است. برای نمونه، مدخل مربوط به جواهری، شاعر بزرگ عراقی، در زیر می‌آید:

 

«محمد مهدی الجواهری

(تولد: 1899 م، نجف ـ درگذشت: 1997 م). مطالعة نحو، بلاغت و منطق نزد بزرگان خانوادة دینی و ادبی خود.

پیشینه

شاعر نوگرا که بسیاری از محققان و پژوهشگران به تشریح و نقد شعر و سبک شعری وی پرداخته‌اند،‌ دعوت توسط ملک فیصل اول به عنوان یکی از ملازمان وی در قصر و پس از مدت کوتاهی خروج از قصر پادشاهی، مدرس مقطع متوسطه و استعفا از  کار خود و روی آوردن به روزنامه‌نگاری، چاپ چند روزنامه که به حمایت و پشتیبانی از جنبش ملّی‌گرایانة آزادیخواهان پرداخت، نمایندة مجلس نمایندگان برای چند دوره، وی مخاطبان و طرفداران گسترده‌ای داشت و شاگردانی که در زمینة شیوة شعری وی را الگوی خویش قرار داده بودند، مشارکت در کنفرانس‌های ادبی جهانی، مشارکت در کنفرانس مؤسسان جنبش صلح جهانی در لهستان 1948، مشارکت در کنفرانس ادبای عرب، وی از سوی پادشاهان و رؤسای کشورهای مختلف با دریافت مدال و جوایز مورد تقدیر و تشکر قرار گرفت و از سوی منتقدان و پژوهشگران مراسم یادبود برای وی برگزار شده است.

تألیفات

حبه الادب 1934، بین‌الشعور و العاطفه 1928 و نیز دیوان‌الجواهری 1935.»

 

چنان که در صفحة عنوان کتاب قید شده، مدخل‌های این فرهنگ رجال (رجال به مفهوم کلّی مؤنث و مذکر) شامل تألیف و ترجمه، هر دو است. به نظر می‌رسد که مدخل فوق نیز ترجمه باشد و احتمالاً مترجم ذکر تاریخ‌های وقایع سرگذشت‌نامة شاعر و یا نام همة آثار و نشریاتی که در آن‌ها قلم زد لازم ندیده است. اما در اکثر قریب به اتفاق مدخل‌ها، همة رویدادهای زندگینامه‌ها دارای تاریخ‌اند.

                                                                                                                                                                                                                                                         ویژگی دیگر کتاب، ثبت نام و ارائة توضیح دربارة شیوخ و رؤسای قبایل و طوایف عراق است که امروز به مناسبت وقایع تأسف‌بار کشور همسایه، در اخبار نامشان را می‌شنویم و از گفتار و کردارشان اطلاع می‌یابیم. این اطلاعات گسترده و کمیاب، می‌تواند گره از کار پژوهشگران و سیاستمداران بگشاید. شخصیّت‌های حیّ و حاضری که در کتاب نامشان ثبت شده، طیف وسیعی از لایه‌های مختلف اجتماعی و قومی و دینی و مذهبی و سیاسی گوناگون را شامل می‌شوند.

                                                                                                                                                                                                                                                         گروه پدید‌آورندگان همکار در این اثر، ایرانی و عراقی‌اند. نام هشت نفر از آن‌ها بر روی جلد و صفحة عنوان درج شده و در مقدمة سیدعلی موجانی از شمار بیشتری یاد شده است. ضمن این که در همان‌جا یادآوری شده است که از برخی همکاران عراقی به عمد نامی برده نشده تا مبادا دچار دردسر شوند.

                                                                                                                                                                                                                                                         پدیدآورندگان در کار خود با یک دشواری قدیمی روبه‌رو بوده‌اند: ترتیب الفبایی نام‌های عربی. از آن‌جا که در اسامی عربی معاصر نیز، در موارد بسیار، پس از نام و شهرت، کنیه (نام اولین پسر یا اولین دختر شخص؛ چه داشته باشد یا نه) قید می‌شود، تعیین «نام اشهر» برای همة افراد، به ویژه افراد کمتر مشهور، دشوار است. از این‌رو، قابل درک است که چرا ترتیب نام‌ها در این کتاب بر اساس حرف اول اسم افراد است. در نتیجه نام آیت‌الله سیدعلی حسینی سیستانی (مرجع اعلای شیعیان عراق) را باید در ردیف حرف (ع) جست‌و‌جو کرد و مدخل «علی حسینی سیستانی» را یافت. در فهرست نام‌های ابتدای کتاب، از روش ارجاع نام‌ها استفاده شده است، اما لازم  است که این ارجاع گسترش بیشتری یابد. برای مثال در خصوص آیت‌الله سیستانی، خوب است ارجاعی در حرف (س) به این صورت درج شود: «سیستانی [آیت‌الله]    [ علی حسینی سیستانی». همچنین می‌توان برای محمدمهدی الجواهریِ شاعر، در ردیف (ج) جایی باز کرد. چون شاید بسیاری نام کوچک وی را ندانند. این مشکل در مورد نام‌های بسیاری از عراقیان سرشناس وجود دارد و اگر کسی نام کوچک آن‌ها را نداند، ممکن است نتواند مدخل مربوط به آن‌ها را در این فرهنگ بیابد. چنان‌چه نام‌های اشهر افراد به فهرست نام‌های مندرج در ابتدای کتاب افزوده و به مدخل‌های کنونی ارجاع داده شود، این دشواری رفع خواهد شد.

*

گفتنی است که پیشتر همین ناشر کتاب فرهنگ رجال معاصر بحرین را زیر نظر محمدصادق خرازی و به کوشش سولماز صدقی، محمد فرازمند و سیّدعلی موجانی منتشر کرده بود (چاپ اول: 1390، 231 ص رقعی).

 

 

این  مطلب در چارچوب همکاری رسمی انسان شناسی و فرهنگ با مجله «جهان کتاب» منتشر می شود.