روایتی نو از جنبش و انقلاب جنگل

ناصر عظیمی

کتاب «روایتی نو از جنبش و انقلاب جنگل» که تحولات نهضت جنگل را با نگاهی متفاوت بررسی می کند در بهمن ماه 1394 توسط نشر ژرف انتشار یافته است. برای آشنایی با ساختار این کتاب، فصل نخست آن در اینجا ارائه شده است:

فصل اول

طرح موضوع و فرضیه های اصلی

 

طرح موضوع

    جنبش و انقلاب جنگل از بهار سال 1294 تا آبان 1300 خورشیدی نزدیک به هفت سال در گیلان جریان داشت و تقریباً تمام عرصه های زندگی اقتصادی، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی این دیار را به نحوی تحت الشعاع خود قرار داد و در مقاطعی از فرایند تحولات خود یعنی زمانی که در بهار سال 1299 خورشیدی به انقلاب تبدیل شد و هدف خود را حمله به پایتخت و فتح آن در دستور کار قرارداد، در مقیاسی ملی نظرها را به خود معطوف کرد.

نطفه ی این جنبش از هنگامی بسته شد که تصور شکست انقلابِ مشروطیت به اذهان انقلابیون مشروطه خواه را یافته بود . بنابراین ایده ی این جنبش در اساس برای بازگرداندن انقلاب مشروطیت به مسیری بود که تصور می شد از آن منحرف شده است. در این انقلاب برای نخستین بار تمام گروه های اجتماعی که بعدها در صحنه ی سیاسی ایران ایفاگر نقشی شدند، نقش آفرینی کردند. از این منظر این نخستین جنبشی بود که جلوه ای آغازین از شکل گیری گروه های نقش آفرین در صحنه اجتماعی مدرن ایران بود. گروه هایی که هر کدام آمال و آرزوهای خود را برای هدایت جامعه ای که  به تازگی سر از قرون وسطای خود بیرون آورده و در تلاش برای ایجاد جامعه ای مدرن بود. 

انقلاب جنگل پس از این که قدرت را در گیلان به دست گرفت و برای نخستین بار حکومت جمهوری در ایران و خاورمیانه شکل داد، در درون خود به سرعت دچار انشقاق شد و هر چند به مدت حدود هفده ماه دوام آورد لیکن در پایان آبان ماه 1300 خورشید سقوط کرد. پرسش های اساسی در این کتاب این است که این جنبش چگونه، در کجا و در چه شرایط اقتصادی و اجتماعی در گیلان شکل گرفت؟ به هنگام شکل گیری آغازین این جنبش، جناح بندی های آن از کدام عامل اجتماعی تاثیر می پذیرفتند؟جغرافیای تشکیلات جنگلیان چه تاثیری در رویکردهای اجتماعی و سیاسی آن داشت؟ هنگامی که این جنبش به انقلاب تبدیل شد، تئوری شکل دهنده ی اصلی راهنمای آن چه بود و چگونه عمل می کرد؟ آیا این تئوری در فضای فکری و فرهنگی و اقتصادی – اجتماعی ایران امکان پیش بردن اهداف جنبش و تحقق اهداف آن را داشت؟ وسرانجام آیا اهدافی که این انقلاب  در خرداد 1299 خورشیدی در برنامه خود گنجانده بود، امکان پیروزی آن میسر بود؟ پاسخ به این پرسش ها اساس این کتاب را تشکیل می دهد.

برخی مفاهیم اصلی

در نوشته ی حاضر برخی اصطلاحات  به گونه ای بکار گرفته شده اند که لازم است  توضیح فشرده ای در باره ی آن ها داده شود. توضیح این اصطلاحات می تواند به درک بهتر کتاب کمک نماید:

جنبش جنگل:

در اين بررسي، واژه‌ي «جنبش جنگل« براي دوره ای از این تحولات که از بهار سال 1294 تا خرداد1299خورشيدي يعني زماني كه انقلاب جنگل پيروز شد و دولت انقلابیِ جمهوری شوروی گیلان روی کار آمد، بکار رفته است. این دوره، پنج سال طول کشید و در آن تغییر و تحولات و فراز و فرودهای بسیار اتفاق افتاد و جنبش جنگل تا مرز تلاشی و نابودی پیش رفت اما دوباره برخاست و به راه خود تا پیروزی ادامه داد.

انقلاب جنگل:

 واژه ی «انقلاب جنگل» به دوره ای تعلق دارد که جنبش جنگل به پیروزی بر قدرت حکومت مرکزی و نیروهای نظامی انگلیس در گیلان دست یافت و دولتی با نام جمهوری شوروی گیلان روی کار آورد که نه فقط در ایران بلکه در تمام خاورمیانه ی آن زمان پدیده ی سیاسی نوینی محسوب می شد. این دوره دقیقاً از 14 خرداد 1299 تا پایان آبان 1300 خورشیدی طول کشید و با کشته شدن کوچک خان رهبر جنبش جنگل به پایان رسید.

   پیداست در این بررسی هرجا از اين واژه ها استفاده شده به دوره اي مشخص از اين تحولات اشاره دارد که در بالا به لحاظ زمانی تعریف و تحدید شده است.

دوره بندی سه گانه جنبش و انقلاب جنگل

در این بررسی جنبش و انقلاب جنگل به سه دوره ی زمانی مشخص تقسیم شده است:

 دوره ی اول از ابتداي جنبش در بهار 1294 خورشیدی تا راهپيمايي بزرگ جنگلي ها در فروردين 1298خورشيدي را در بر می گیرد. مرکزیت تشکیلات جنبش جنگل در این دوره در دو روستایِ فومناتِ آن روز یعنی «کسما» و «گوراب زرمیخ» تمرکز یافته بود. در این دوره دو شخصیت اصلی برتشکیلات این جنبش رهبری خود را اعمال می کردند که یکی کوچک خان و دیگری حاج احمد کسمایی بود.

دوره ی دوم از راهپیمایی جنگلی ها در بهار سال 1298 خورشیدی از کسما و گوراب زرمیخ به سوی شرق گیلان و بازگشت آنان به ناحیه ی آلیان در  بین شهر فومن و ماسوله شروع شد و تا پیروزی انقلاب جنگل ادامه یافت.  در این  دوره مركزيت تشکیلات جنبش جنگل به روستاهای «زیده» و «کیش دره» در ناحیه ی آلیان منتقل شد. این ناحیه از فومناتِ آن روز در انزوا ترين جغرافياي سرزمين گيلان درجنوب غربي فومنات  قرار داشت. در این انتقال ضمن آن كه مركزيت جغرافيايي اين جنبش از کسما و گوراب زرمیخ به زيده وکیش دره در ناحيه ي آليان منتقل شد، پي آمدهاي سياسي – اجتماعي آن نيز به ميزان زيادي از اين انتقال متاثر بود. در این دوره که تا آغاز انقلاب جنگل درخرداد1299خورشيدي ادامه يافت، دو شخصیت، همانند دوره ی نخست بر تشکیلات جنگل حاکم بودند که یکی کوچک خان بود و دیگری حسن خان آلیانی که در این زمان ریاست ایل آلیان را نیز به عهده داشت.

 دوره ی سوم با پیروزی انقلاب جنگل شروع و تا خاتمه ی کار جنگل در آبان و حتا اوایل آذر سال 1300خورشدی تداوم یافت. در این دوره با برآمدن نيروهاي سیاسی جديدی که تا آن زمان در ایران سابقه ی فعالیت نداشتند و نقش آفريني موثر آن ها در تحولات انقلاب جنگل، فضای سياسي كاملاً نويني در گیلان شكل گرفت كه در نوع خود درتاريخ ايران نه سابقه داشت و نه تكرار شد. از طریق همین دوره از انقلاب جنگل بود که برای نخستین بار فرهنگ سیاسی جدیدی از دروازه انقلاب جنگل به سراسر ایران راه یافت و در آن سال ها نقش آفرینی کرد. از این رو در بررسی حاضر، این دوره از تاریخ جنبش و انقلاب جنگل با تفصیل بیشتری مورد بررسی قرار گرفته است.

 فرضیه های اصلی

فرضیه ها به طور عموم به صورت گزارهای خبری طرح می شوند تا چراغ راهنمایی برای یک پژوهش باشند. بدون داشتن فرضیه، یک پژوهش ممکن است تبدیل به جمع آوری  انبوهی از داده ها و اطلاعات شود که هم پژوهشگر و هم خواننده را به کژراهه هدایت کند و دست آخر نتایج ملموسی به دست ندهد. از این رو گفته اند که فرضیه ها راهنمای عمل پژوهشگران اند.

  در همین حال اما همیشه این خطر نیز وجود دارد که فرضیه ها، پژوهشگر را در قالب های صلب و سخت به راهی از پیش تعیین شده هدایت کند و این زمانی است که نتیجه ی پژوهش از قبل تعیین شده باشد و پژوهشگر که نه، در واقع مبلغ، کوشش کند برای رسیدن به هدف از پیش تعیین شده، شواهد مورد نیاز فروض خود را به صورت گزینشی انتخاب کند. در این صورت پژوهشگر دیگر به کشف حقیقت، تعهدی ندارد بلکه کوشش او برای این است که تنها مبلّغ ایده ی معینی باشد. بنابراین ضروری ست تا بین تحقیق و تبلیغ تفاوت قائل شد. با آگاهی از این دامگاه برای هر پژوهشی، در زیر فرضیه های اصلی این پژوهش ارائه می شوند:

1 . در دوره ی نخست جنبش جنگل که مرکزیت تشکیلات این جنبش در روستاهای «کسما» و «گوراب زرمیخ» استقرار داشت، روند اعتلای روزافزونِ فرهنگِ مدرنِ مشروطه خواهی در تشکیلات جنگلیان به مرکزیت گوراب زرمیخ  و رهبری کوچک خان، به اختلاف و جدایی درون این تشکیلات دامن زد و سرانجام زمینه ی جدایی حاج احمد کسمایی که در سویه ی سنتی آن ایستاده بود را فراهم کرد.

2 . در دوره ی دوم جنبش جنگل که تشکیلات این جنبش به آلیان محل استقرار ایل آلیان انتقال یافت، اقتدار کوچک خان بر تشکیلات جنگل به دلیل دوری از پایگاه اجتماعی اصلی خود در شهر های در حال توسعه ی رشت و انزلی در مقابل رقیب آن که ریاست ایل آلیان را هم به عهده داشت به نحو روزافزونی کاهش یافت و این تحول نقش مهمی در سوگیری جنبش و انقلاب در دوره ی دوم و سوم جنگل پدید آورد.

3 . دوره ی سوم که انقلاب جنگل نامیده شده و حدود هفده ماه طول کشید، با ورود ارتش رزم دیده ی سرخ که راهنمای عمل آن تئوری لنینیِ انقلاب بود، بدون توجه به نفوذ و رهبری کاریزماتیک کوچک خان در انقلاب دموکراتیک ملی جنگل و به ویژه بدون توجه به زمینه های اقتصادی و اجتماعی گیلان و ایران و عمل کردن تنها بر مبنای تئوری لنینیِ تحول انقلابی و اصرار بر «سویتی» کردن ایران از یک طرف و منافع و اهداف انقلاب جهانی سوسیالیستی(هم در پروسه ی صدور انقلاب به شرق و هم  زمانی که سیاستِ در پیش گرفتن انقلاب سوسیالیستی در یک کشور مد نظر قرار گرفت) از طرف دیگر، مهمترین عامل تعین کننده ی سوگیری تحولاتِ انقلاب جنگل را رقم زد.

4. در دوره ی سوم یعنی در دوره ی انقلاب جنگل، تندروی و افراطی گری از جانب دست کم بخشی از بلشویک ها به افراطی گری در تشکیلات جنگلیان دامن زد و زمینه ی رشد عناصر افراطی درون تشکیلات جنگل را برای مقابله با طرف مقابل، زودتر و آسان تر به عناصر تعیین کننده در رهبری این تشکیلات بالا کشید و کمک کرد تا  عناصر میانه رو و معتدلی چون کوچک خان به حاشیه رانده شوند.

5 . و سرانجام این که در دوره های دوم و سوم جنبش و انقلاب جنگل که مرکز تشکیلات جنگلیان از کسما و گوراب زرمیخ به ناحیه ی آلیان یعنی قلمرو ایلی حسن خان آلیانی در قعر جنگل های فومنات انتقال یافت، به دلیل کوتاه شدن دست یاران و همرزمان مشروطه خواه کوچک خان از این تشکیلات در اثر مساعی حسن خان آلیانی و قدرت یابی سنت های ایلی در این تشکیلات، به پایگاه اجتماعی کوچک خان در این تشکیلات ضربه ی سنگینی وارد شد و در نتیجه در مقابل تقویتِ  روزافزون تفکر سنتی و روستایی - ایلی بر این تشکیلات، از نفوذ و اعتبار کوچک خان و تفکر مشروطه خواهی او به طور مستمر در تشکیلات جنگلیان کاسته شد.