دانش زیباسازی شهری

لیلا گلزار

در سری یادداشت هایی که از این پس منتشر خواهد شد به معرفی مجموعه کتابهای «دانش زیباسازی شهری» می پردازیم که نشر «معماری قرن» در سال 1392 آن‌ها را در عناوین و موضوعات مختلف زیباسازی شهری  به چاپ رسانده است.

«دانش زیباسازی» حاصل کار مجموعه ای از تخصص ها و گرایش های گوناگون است که هر یک از آنها نیازمند دانش و اطلاعات بسیاری هستند و عملا از توان یک شخص یا مدیر شهری خارج است. تهیه و تدوین  کتابهای «دانش زیباسازی شهری» از این منظر و به منظور آگاهی از دستاوردهای علمی و هنری و راهکارهای نوین و تجربیات موفق علمی و هنری به شیوه ای گزیده و موثر منتشر شده تا اطلاعات مناسبی را در اختیار مسولین و علاقمندان قرار دهد و با بهره مندی از آن‌ها در انتخاب ها و تدابیر خود حتی‌المقدور از لغزش و خطا بدور باشند و از صرف هزینه های نا بجا جلوگیری شود .

پیشگفتار این مجموعه، اولین تجربه زیبایی را به تصاویر دیواره غارها در عصر نخستین منتسب کرده و معتقد است که زیبایی به مرور در زندگی، متجلی شده و به نقوش تزیینی و معماری و هنر راه یافته است. این گفتار همچنین، برای ایران با دستاورد هزاران سال آفرینش زیبایی و زندگی، تدبیر و مسئولیتی بالاتر از حفظ و تداوم این سنتهای دیرینه در جهان پرتراکم امروز ، مصرف گرایی و... قائل نبوده و معنویت و زیبایی را راهکار رفع خستگی جسم و روح در این شرایط معرفی می نماید.

در این یادداشت مروری بر کلیات کتاب اول این مجموعه خواهیم داشت که عنوان آن «زیبایی شناسی  و شهر» است.

زیبایی شناسی و شهر، عنوان کتابی نوشته گروه علمی سید رضا مرتضایی و اعظم عابد ابیانه با مشاوره موسسه چشم انداز است که توسط نشر هنرمعماری قرن در سال 1392 در 53 صفحه به چاپ رسیده است. صفحه‌آرایی و گرافیک کتاب به عهده مجید جمشیدی بوده، طرح جلد با فواد علیجانی است و عکس روی جلد هم اثر وحید محمدی است که به نمای زیبایی از طاقهای آجرکاری ایرانی اختصاص دارد.

سید رضا مرتضایی، دارای مدرک دکترای طراحی صنعتی از دانشگاه برايتون انگلستان و استادیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی است. او علاوه بر این کتاب، کتاب‌های «طراحی محصول»، «رهيافتهايی در طراحی مبلمان شهری و مطالعات طراحی» و «مجموعه مقالات طراحی صنعتی» را نیز دارد. وی در پروژه های  طراحی صنعتی بسیاری در دانشگاههای برایتون، هنر و الزهرا شرکت داشته و در سوابق پژوهشی خود در حوزه طراحی صنعتی و زیباسازی شهری دارای مقالات منتشر شده متعددی در کنفرانسهای بین المللی داخلی و خارجی مانند سخنرانی و ارائه مقاله: طراحی مبلمان شهری از بالا، شهرداری اصفهان، تير و مرداد 1389 و... می باشد.

 اعظم عابد ابیانه نیز کارشناسی ارشد طراحی صنعتی دارد و علاوه بر این کتاب، همکاری در کتب دیگر دانش زیباسازی شهری و همچنین «مطالعات طراحی وسایل بازی کودکان در فضای باز» را برای سازمان زیباسازی شهر تهران در کارنامه خود دارد.

کتاب «زیبایی شناسی  و شهر » شامل دو بخش «زیبایی»، «شهر و زیبایی» و یک «جمع بندی» است.

در مقدمه اثر، شرح داده می شود که تا سال 1965 میلادی ، اغلب مطالعات شهری بر پایه مطالعات کارکردی و بیشتر متمرکز بر جنبه های عملکردی شهر بوده است. در کتاب به مبانی و مفاهیم زیبایی و ارتباط و تاثیر آن بر کیفیت محیط شهری پرداخته شده، اگر چه بحث در خصوص زیبایی شناسی همیشه با اختلاف نظر فراوان همراه بوده و از دید فلسفی، "زیبایی" مفهومی عمیق تر از " زیبایی بصری " یا "زیبایی سیمای شهر "دارد و می تواند نقش بسیار موثری در سرزندگی و شادابی شهر داشته باشد . کتاب همچنین متذکر می‌شود باید در نظر داشت که تبیین یک نظریه کامل و جامع راجع به " زیبایی شناسی شهری " امکان پذیر نیست ، بنابراین نباید ادعای پاسخ قطعی به پرسش چیستی زیبایی داشت، بلکه باید خالق زیباییهای متنوع، به ویژه در طراحی شهرهای امروزی بود .

بخش اول کتاب به پرسش زیبایی و زیبایی شناسی چیست؟ و چرادر جستجو وطلب آن هستیم، می پردازد و به نگرشهای زیبایی و زیبایی شناختی و نگرشهای متفاوت در این زمینه از گذشته های دور تا به امروز از فلاسفه یونان تا منظر اسلام می نگرد. اینکه در ابتدا سنجش دقیقی برای زیبایی لازم  و مد نظر بوده و رفته رفته لذت بردن از تجربه ادراکی زیبایی شناختی هدف بوده و نه کاربرد بیشتر آن. همچنین دو رویکرد درونی و بیرونی نسبت به آن شرح داده شده و کارکردهای زیبایی را از منظرهای مختلفی از جمله روانشناسی و زیبایی برشمرده می شود. کتاب، زیبایی را موجب غنای روحی و خلاقیت و ... در آدمی می داند و در ادامه معیارهای زیبایی را به عملکرد ذهن آدمی و فرهنگ مشترک و سپس به دو جنبه فردی و اجتماعی و غیره بسط داده و عنوان می کند «بسیاری از معیارهای زیبایی شناسی، تابعی از زمان و مکان بوده که نسبت به گذشته سیالتر و پویا تر نیز شده اند و نمی توان آنها را به آسانی تعریف وتعیین کرد.» (ص26(

بخش دوم کتاب تعریف شهر و زیبایی در آن است: «شهر همچون پیکری زنده است که در آن جسم وکالبد در کنار روح و جان در هم می آمیزد تا زندگی و حیات اجتماعی شهروندان را در آن جریان پیدا کند. از این نظر زیبایی، روح یک شهر است.»(ص28) در ادامه با تعارضهای متعدد درون شهری و تجارب نظری و عملی شهرسازی جهان به سه دیدگاه اشاره می‎‌کند:

 الف) صرف زیبایی شناسی شهری

ب) دیدگاه عملکردی

ج) دیدگاه کیفیت محیط زندگی

کتاب به شرح یکایک آنان می پردازد و در همین راستا عناصر اصلی زیبایی شهر را جستجو نموده و تنها به جنبه بصری آن اکتفا نمی‌کند. به عبارت دیگر، آنرا مطابق با خواسته های شهروندان و انبساط خاطر آنان می داند و از معیارهای زیباشناختی در طراحی شهری از جمله فرهنگ و هویت و نیازهای شهروندان و... یاد می‌کند. از نظر کتاب، عناصر و معیارهایی که زیبایی شهر را در مقیاس کوچک به وجود می آورند شامل نماهای شهری، مبلمان (اثاثیه) شهری، فضاهای شهری و اجتماعات محلی منطقه هستند.

کتاب ادامه می‌دهد که جایگاه زیبایی و زیبایی شناختی در ادراک محیط شهری با نحوه ادراک زیبایی در طبیعت و آثار هنری یکسان نبوده و دارای فرایندی متفاوت است. عوامل موثر در ادراک محیط به این شرح معرفی می‌شوند: حواس پنج گانه، نیازهای شهروندی،حس کنجکاوی و رعایت المانهای زیباشناسی یعنی ذوق و سلیقه و زمینه فرهنگی و تجارب عاطفی.

در فصل جمع بندی کتاب آمده که هدف از این پژوهش، ارایه زیبایی و زیباشناسی، معرفی گستره فعالیت آن در حوزه شهری و تعدد نظرات مطرح در این حوزه و نیز بیان ارتباط بین زیبایی و زیبایی شهری برای طراحان و مدیران و... بوده است. کتاب در پایان، پیشنهاداتی برای زیباسازی بهتر شهر مطرح کرده و با این جمله به اتمام می رسد : «در یک کلام زیباسازی فضای شهری، فرایندی است که به مطالعه، صرف هزینه و جمع آوری کارکنان مجرب نیاز دارد .» (ص53)