گیاه قوم شناسی

خاور رستمی نژادان

گیاه قوم شناسی در یک تعریف کلی مطالعه ی رابطه ی بین انسان و گیاهان است. این رابطه از زمان آغاز فرهنگ و تمدن انسانی وجود داشته است. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که انسان های نئاندرتال از گیاهان استفاده می کردند. سابقه ی گیاه قوم شناسی به زمان یونان باستان باز می گردد  و کتاب هایی راجع به استفاده های گیاهان در این دوره تألیف می شد.در قرن نوزدهم توجه به گیاهان و استفاده ی آنها در کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته و گردآوری اطلاعات  آنها در قالب فولکلور، و نه به صورت علمی گسترش پیدا کرد. گیاه قوم شناسی به صورت یک رشته ی علمی در دوره های بعدی شکل می گیرد؛ در سال  1986 واژه ی گیاه قوم شناسی را  یک باستان شناس به نام جان هارش برگر(Jan Hrshberger) برای ارجاع به روش مطالعه ی یک فرهنگ گیاهی که در کلرادوی آمریکا کشف شده بود وضع کرد.
گیاه قوم شناسی به تدریج برای مطالعه ی رابطه ی بین انسان و گیاهان در فرهنگ های جدید و قدیم به ویژه با تأکید بر توسعه ی پایدار گسترش پیدا کرد.
تحولاتی که در این رشته وجود داشته است این رشته را به عنوان یک رشته ی جامع شکل داده است: گیاه قوم شناسی به عنوان یک رشته ی علمی و دنشگاهی قبل از هر چیز ریشه در در مطالعه ی گیاهان دارد. و گیاه شناسی به نوبه ی خود برخاسته از علاقه به مطالعه و یافتن گیاهان برای درمان انواع بیماری ها است. بنابراین می توان گفت  پزشکی و گیاه شناسی دو جزء جدایی ناپذیر این رشته هستند. گیاه قوم شناسی اولیه صرفأ یک جریان دانشگاهی بود که به اهمیت اقتصادی گیاهان ا و کاربرد آنها برای استفاده های به روزتر و جدیدتر مانند علم پزشکی نوین محودد می شد و دغدغه ی کمتری نسبت به فرهنگ های بومی، چگونگی مالکیت منابع زیستیی و اداره ی آنها  داشت. روش های آن کمی و توصیفی بود و داده های آن شامل فهرست بندی گیاهان و چگونگی استفاده از آنها بود که گیاه قوم شناسان از طریق کار میدانی و با تکیه بر رؤسای قبایل، رهبران مذهبی و پزشکان محلی جمع آوری می کردند. در این مرحله به جنبه های شناختی فرهنگ که که  می توانست از مطالعه ی بین انسان و گیاهان حاصل شود توجه نمی شد و این مسئله بدین جهت بود که رشته ی گیاه قوم شناسی هنوز با رشته و داده های مردم شناسی فاصله داشت.
طی تحولاتی که با گذشت زمان ایجاد شد این نقص ها را در رشته ی گیاه قوم شناسی بر طرف ساخت: به کارگیری روش های همه جانبه  مشاهد  همچون مشاهده ی مشارکت آمیز، مشاهده، به کار گیری فرضیات در تحقیق، و تلفیق رویکردهای کمی و کیفی و توصیفی و تحلیلی از جمله ی این تحولات بود. به تدریج این رشته نه تنها در حوزه ی فرهنگ های بومی به یک دید همه جانبه و کلی نگر متمایل شد، بلکه دامنه ی خود را به مرزهای فرابومی نیز کشاند و با تأکید بر جامعه ی انسانی و فرهنگ آن به طورکلی به سمت کاملتر شدن سوق یافت و جایگاه خاصی به ویژه در انسان شناسی به خود اختصاص داد.
امروز گیاه قوم شناسی تمام جنبه های رابطه ی بین انسان و گیاهان را در نظر می گیرد وتنها مطالعه ی استفاده ی انسانها از گیاهان نیست و از لحاظ روش و داده ها پلی بین علم مربوط به گیاهان و انسان شناسی به به شمار می رود. ویژگی مهم این علم چند رشته ایی بودن آن است. و داده های آن از علوم مختلف از جمله گیاه شناسی، کشاورزی، انسان شناسی، شیمی، پزشکی، زبان شناسی، تاریخ و باستان شناسی به دست می آید. بخشی از این قضیه بدین خاطر است که استفاده از گیاهان محدود به استفاده های غذایی یا دارویی آنها نیست. موارد مختلفی از استفاده های گیاهان شامل موارد زیر است: تهیه ی لباس، سم، کود، غذای دام، وسیله ی دفاعی، ساختن پناهگاه، وسیله و ابزار شکار، و استفاده های تزئینی، تفننی،  تفریحی، آیینی، جادویی و مذهبی. بنابراین علاوه بر نوع استفاده از گیاهان جنبه های مختلفی از رابطه ایی که انسان با گیاهان برقرار می کند وجود دارد که شناخت و مطالعه ی آنها جنبه های ژرف و عمیقی از ویژگی های فرهنگ و نوع انسان را نشان می دهد. مثلا مطالعه ی شیوه های نامگذاری و طبقه بندی گیاهان در جوامع مختلف. و یا اینکه مردم چه ارزش و جایگاهی برای انواع گیاهان در فرهنگ خود قائل هستند. چه گیاهانی را انسانها پرورش می دهند و این گیاهان اهلی در مقابل گیاهان وحشی چه تفاوتی از نظر فرهنکی برای آنان دارند. و چرخه ی حیات و فصل ها درفرهنگ های مختلف چگونه مشخص می شود. و یا رابطه ی عاطفی که انسان با گیاهان دارد چه معانی و ویژگی هایی دارد.
مطالعات گیاه قوم شناسی  کاربردها و اهمیت خاصی دارد. که می توان به مهمترین آنها به صورت زیر اشاره کرد:
- موضوع علم گیاه قوم شناسی به طور ویژه گیاهان هستند و گیاهان بخش مهمی از زندگی اقتصادی و فرهنگی انسان را تشکیل می دهند و همچنیین بخش مهمی از اکوسیستم هستند. و مطالعات این رشته  می توان نقس مهمی در حفظ تنوع زیستی و فرهنگی داشته باشد.
- این مطالعات باعث کسترش سلانمت، پزشکی نوین، امنیت غذایی و از بین رفتن فقر در کشورهای در حال توسعه می شود.
-گیاه قوم شناسی اطلاعات ارزشمندی را درباره ی نحوه ی تطبیق انسان با محیط و چگونگی حفظ بقا را به دست می دهد.
- موجب حفظ فرهنگ های قومی و بومی و غنی تر شدن آنها می شود.
- باعث ایجاد توسعه در کشورهای در حال توسعه است،  چون توریسم را در این کشورها گسترش می دهد.
- موجب ایفای نقش فعال تر فرهنگ و عوامل بومی در حل مسائل محلی می شود، مانند مشارکت مردم در درمان بیماری ها و...
- داده های گیاه قوم شناسی اطلاعات ارزشمندی را درباره ی نحوه ی رابطه ی فرهنگ ها در گذشته را در اختیار ما می گذارد. مثلا با توجه به نام گذاری و اسامی مشترک بعضی از گیاهان درجوامع هند و اروپایی و شواهد دیگر محققان به این نتیجه رسیده اند که این جوامع دارای ریشه ی مشترک قومی بوده اند و از یک خانواده ی  قومی و زبانی  هستد.
- کاربرد گیاه قوم شناسی در باستان شناسی اهمیت خاصی دارد.  گیاه قوم شناسی باستان شناختی(Archaeoethnobotany)  با استفاده از بقایا و فسیل های گیاهی، گیاهان پیش از تارخ و نحوه ی استفاده از آنها مشخص می کند. همچنیین شرایط اقلیمی و اکولوژیکی، رژیم غذایی انسان ها در گذشته، اولین گیاهان اهلی شدهف تحولات کشاورزی  را مورد مطالعه قرار می دهد.
- گیاه قوم شناسی یک بستر و زمینه ی مهم  برای بحث و مطالعه درباره ی  بحث ریشه دار  رابطه ی بین انسان ( فرهنگ)  با طبیعت است. بحث درباره ی اینکه رابطه ی بین طبیعت و فرهنگ در چه جهتی است. آیا طبیعت و فرهنگ قابل تفکیک از یکدیگر هستند یا خیر.
و یا اینکه دلایل اولیه و اصلی که انسان را به طبیعت جلب می کند آیا دلایل اقتصادی و مادی هستند یا مفاهیم و ساختارهای فرهنگی گیاه قوم شناسی با  نظریه ی کارکرد گرایی در انسان شناسی نسبت به نظریه های دیگر در این رشته تطابق بیشتری دارد.چراکه بخش مهمی از حوزها یی که رابطه ی انسان و گیاه  را به خود اختصاص داده است رابطه ی مادی و اقتصادی است. فیده ی غذایی و مادی و حرفه ای از گیاهان هم شامل مواردی است که در فرهنگ به طور محسوس و عینی قابل دریافت است و هم موارد دیگری که با اساطیرف مذهب و.. همپوشانی پیدا می کند را شامل می شود.بنابراین از این دیدگاه می توان گفت که اساطیر و اموری که در ظاهر ممکن است بی پایه و اساس جلوه کنند و یا به ساختارهای ذهن و یا ساختارهای فرهنگ مرتبط شوند، صرفاً وسیله و ابزاری معطوف به کاربرد و فایده های گیاهان برای انسان هستند.
امروز  یکی از نکاتی که درباره ی گیاه قوم شناسی مطرح است  یک بحث روش شناسی و اخلاقی است. این مسئله  مربوط به دانش سرّی پزشکی اقوام بومی است. و حول این محور است که  آیا این دانش سری باید مکتوب شود و به منظور استفاده در جهت بهبو شرایط پزشکی و بهداشت و ... مورد مطالعه قرار گیرد و یا آنکه باید همچنان غیر مکتوب باقی بماند. مسئله ی دیگر مربوط به چگونگی گردآوری داده ها است. و این بحث را پیش روی انسان شناسی  به طور کلی و گیاه قوم شناسی به طور خاص قرار می دهد که  آیا متخصصان م محققان این رشته از نظر اخلاقی و انسانی مجازند با اطلاع رسان ها و افراد بومی به سان اشیاء و صرفاً  برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز خود استفاده کنند.
گذشته از چنیین مسائل و مشکلاتی که در گیاه قوم شناسی مانند هر علم دیگری  می تواند وجود داشته باشد. گیاه قوم شناسی تأثیرات زیادی  در مسائل مربوط به جوامعه امروزی دارد و تغییرات عمده ایی را در خط مشی های سیاسی و فرهنگی ایجاد می کند. گیاه قوم شناسی با تأکید بر هویت های محلی وقومی در مقابل جهانی سازی یا جهانی شدن قرار می گیرد. جهانی شدن به معنای یکسان سازی و از بین بردن تفاوت ها و هویت های محلی است. گیاه قوم شناسی با رویکردی که به اهمیت و جایگاه و لزوم هویت های قومی و محلی و حفظ آنها تأکید می کند، در واقع در مقابل جهانی شدن قرار می گیرد و آنرا با چالش های جدی مواجه می کند. علاوه براین گیاه قوم شناسی سیاست و امرسیاسی را تحت تأثیر خود قرار می دهد.چگونگی سیاست گذاری در زمینه های پزشکی و درمانی، فرهنگی، تنظیم فضاهای سبز شهری،سیاست های حفظ جنگل ها ومحیط زیست، مالکیت منابع  و.. مواردی هستند که گیاه قوم شناسی  از طریق آنها در ارتباط با منابع سیاسی  قرار می گیرد و موجب می شود این رشته بیش از بیش به حوزه ی کاربردی ( انسان شناسی کاربردی) نزدیک شود. یکی دیگر از مسائلی که گیاه قوم شناسی در ارتباط با آن است مسئله ی جنسیت است.  در این رشتته از بدو شکل گیری یک تفکیک جنسیتی وجود دارد.  در جوامع اولیه  زنان بیش از افراد دیگر با گیاهان در ارتباط بودند و گیاهان را جمع آوری و کشت می کردند،  پرورش می دادند و برای درمان، پخت و پز و... استفاده می کردند. قشر بندی جنسیت و بحث جنسیت را تحت تأثیر قرار دهد و به حل مسائل و روشن شدن موضوعات آن کمک کند. مسائلی از جمله اینکه آیا می توان زن را مساوی طبیعت م مرد را مساوی فرهنگ قرار داد.  و یا اینکه هرکدام از دوجنس چه نقش هایی را دارند و یا باید داشته باشند و... .
در مجموع گیاه قوم شناسی یک رشته ی بسیار غنی است که امروز به سرعت در حال گسترش و رشد است. این رشته می تواند سهم عمده ایی در انسان شناسی و گسترش این رشتته داشته باشد. بخصوص اینکه باعث پیوند این رشته را با حوزه های کاربردی و علوم زیستی و سایر علوم و استفاده ی متقابل تمام این رشته ها از نتایج و دست آوردهای یکدیگر شود.
منابع:

1-
doi: 10.2993/0278-0771(2005)25[151:BR]2.0.CO;2
2-
Journal of Ethnobiology 25(1):151-154. 2005
doi: 10.2993/0278-0771(2005)25[151:BR]2.0.CO;2
3-http://www.eplantscience.com/botanical_biotechnology_biology_chemistry/deep_search.php
4-
http://www.wworldencyclopedia.org/entry/Info:Main_Page
5-
http://en.wikiversity.org/wiki/Ethnobotany#Human_.28cooked-meat.29_predatorism
6-
http//www.rbgkew.org.uk/peopleplants
7-
PEOPLE AND PLANTS WORKING PAPER 11, MARCH 2003
THE PURPOSES AND TEACHING OF APPLIED ETHNOBOTANY
A.C. HAMILTON, PEI SHENGJI, J. KESSY, ASHIQ A. KHAN, S. LAGOS-WITTE & Z.K. SHINWARIPublished in 2003 by WWF
Edited by Martin Walters
Design: Ivette Fabbri
Layout: Martina Höft
© WWF 2003
Recommendedhttp://en.wikipedia.org/wiki/Ethnology
8-
http://en.wikipedia.org/wiki/Ethnology
9-
http://www.fortlewis.edu/anthro/ethnobotany/baca/members.htm
10-
http://www.accessexcellence.org/RC/Ethnobotany/page4.php
11-
Chapter for Ethnobotanist of Distant Pasts: Papers in honour of Gordon Hillman
Edited by Andy Fairbairn and Ehud Weiss.
Agriculture and the Development of Complex Societies: An Archaeobotanical Agenda
Dorian Q Fuller
Chris J. Stevens
Institute of Archaeology, University College London
12-
 Emerging Synergies Between Information Technology and Applied Ethnobotanical Research
Michael B. Thomas
13-
International Education Journal, 2007, 8(1), 64-70. ISSN 1443-1475 © 2007 Shannon Research Press. http://iej.com.au
14-
The Ethnobotany of Europe,
Past and Present
Manuel Pardo-de-Santayana,
Andrea Pieroni and Rajindra K. Puri
15-
http://www.fortlewis.edu/anthro/ethnobotany/baca/members.htm
16-
A GUIDE TO
RESEARCH
ETHICS
CENTER UNIVERSITY OF MINNESOTA
FOR BIOETHICS
2003
17-
Hays, Terence E., "The Sweet Potato and Oceania: An Essay in Ethnobotany / Book Review" (1979). Faculty Publications. Paper 95.
http://digitalcommons.ric.edu/facultypublications/95
18- THEMATIC MEETING II.12 SCIENCE AND OTHER SYSTEMS OF KNOWLEDGE
What relationship between scientific and traditional systems of
knowledge? Some introductory remarks
Douglas Nakashima
Coastal Regions and Small Islands Unit, UNESCO, Paris, France
19-
 What is Ethnobotany? http://www.wwfpak.org/tvcentre.php
20-
http://anthropology.ir
21-
Ortner, Sherry B. 1974. Is female to male as nature is to culture? In M. Z. Rosaldo and L. Lamphere (eds),
Woman, culture, and society.
Stanford, CA: Stanford University Press, pp. 68-87.