موسیقی عاشیقی زنجان و میراث معنوی

محمد رزاقی

ادبیات و موسیقی عاشیقی از حوزه‌های بکری به شمار می‌رود که نیازمند تحقیقات ارزنده علمی است. در ایران تا به امروز هفت حوزه عاشیقی تثبیت شده است. این حوزه ها عبارتند از: 1. قاراداغ/‌تبریز2.‌اورمیه 3. زنگان4. خراسان 5. قم- ساوا 6. قاشقایی 7.سولدوز .
ادبیات و موسیقی استان زنجان با توجه به داستانها و آهنگ‌های ویژه‌اش جایگاه خاصی را در بین حوزه‌های هفتگانه داخل کشور کسب کرده‌است.
زنجان یکی از مهمترین حوزه‌های موسیقی «عاشیقی» است. این حوزه ها در جنوب غربی دریای خزر به مرکزیت شهر زنجان و از به هم پیوستن خرمدره، ابهر، قیدار، هیدج، تکاب، بیجار، طارم علیا، ماهنشان، ایجرود، تاکستان، قزوین، لوشان و نیک‌بی تشکیل می شود. در این جغرافیا خاندانهای ترک تبار افشار، بیات، آغ قویونلو، بیگدلی، ساریجلو، اوستاجلو و غیره ساکن هستند. (قافقاسیالی:2006، ص 173)
از قدیمی‌ترین عاشیق‌های این دیار می توان به عاشیق شیرین که خالق داستان «شیرین ایله بیرچک خانیم» است اشاره کرد که 400 الی 500 سال قبل زندگی می‌کرده است. از دیگر استادان این صنعت که در رشد این هنر مردمی در این منطقه نقش به سزایی داشته ، عاشیق یوسف جمال است که خالق داستان«طوطی شیرین سخن و یوسف جمال» می باشد. (قافقاسیالی:2006، ص 174)
عاشیق‌های زنجان در اجرای موسیقی خود از 3 آلت موسیقی (ساز، بالابان و قاوال) بهره می جویند. ساز «قوپوز» عاشیق‌ها دارای 20 پرده می‌باشد و از 9 سیم تشکیل می‌گردد. در این آلت موسیقی هفت پرده اصلی و پنج نیم پرده وجود دارد. اولین پرده سیم اول ساز بر اساس اوکتاو «do» تنظیم می شود. پرده های این ساز بر اساس اوکتاو، این چنین است:
1- باش پرده/ اوکتاو/ اول صدای«Re»
2- اورتا پرده / اوکتاو/ اول صدای «Mi be mal»
3- شاه پرده / اوکتاو/ اول صدای«fa»
4- ایاق دیوانی پرده/ اوکتاو/ اول صدای«sol»
5- بایاق پرده/ اوکتاو/ اول صدای«La be mol»
6- آیاق شاه پرده/ اوکتاو / اول صدای «si be mol»
7- بئچه پرده / اوکتاو / اول صدای« do» (قافقاسیالی:2006، ص 35)
بالابان که از چوب درخت توت، گردو یا زردآلو ساخته می‌شود، از سازهای بادی است. طول این ساز 280 الی 320 میلی متر است. این ساز 9 سوراخ - یک سوراخ در قسمت زیرین ساز و هشت سوراخ در قسمت بالای ساز - دارد. وسعت صدای ساز از «sol» اوکتاو تا «do» اوکتاو دوم است. (قافقاسیالی:2006، ص 37)
قاوال که از سازهای ضربی است از کشیدن پوست ماهی/ بز/ تلق بر روی دایره چوبی تشکیل می‌شود. (قافقاسیالی:2006، ص 38) در هنگام اجرای موسیقی، عاشیق در سمت راست، قاوال‌چی در سمت چپ و نوازنده بالابان در میان این دو قرار می گیرد و نحوه استقرار نوازندگان حالت یک هلال ماه می باشد. (قافقاسیالی:2006، ص 176) عاشیق‌ها در زنجان از اعتبار خاصی برخوردار هستند، به طوری که در مراسم ازدواج، یکی از قربانی ها(گوسفند) فقط مخصوص عاشیق‌ها است که زیر پای او قربانی می‌شود. این امر نشانگر اعتباریست که عاشیق‌ها از اعتبار «دده قورقود» گرفته‌اند. (قافقاسیالی:2006، ص 177)
حوزه عاشیقی زنجان دارای بیش از 50 داستان و حکایت می باشد. که از این حکایت‌ها تعدادی مخصوص حوزه زنجان می‌باشد که داستان« تیلیم خان و مهری»، «شیرین ایله بیرچک» از این قسم می باشند. داستان کوراوغلو در این دیار دارای هفت حکایت مجزا می باشد. در حوزه زنجان گوشه‌های(هاوالار) موسیقی عاشیغی با دیگر نواحی ترک نشین تفاوت‌هایی دارد. (قافقاسیالی:2006، ص 179) از این نمونه ها می توان به مثالهای زیر اشاره کرد: 1. شهریاری 2. آغا به‌یی 3.آت اوستو 4. قیز قئیته‌رن 5. ساری تورپاغی و غیره. (قافقاسیالی:2006، ص 180)
زنجان به عنوان قرارگاه اقوام ترکان از جمله «اوغوزها»(Oğuz) و «پئچه‌نک‌ها»(Peçənək)، «بیات‌ها»(Bayat)، «افشار‌ها»(Əfşar)، «قارا پاپاق‌ها»(Qara Papaq) و غیره مطرح است که این اقوام هر کدام با هنرمندان و اوزانها و عاشیق‌ها و سازهای خود در رشد محیط موسیقی این دیار تاثیر به سزایی گذاشته‌اند. در اجرای عاشیق‌های این حوزه در کنار ظرافت قهرمانان ترک، فریاد جوانمردان، صدای نعل اسبان و ضرب شمشیرها، صوفیگری و ایمان «مخدوم قلی» نیز دیده می‌شود. امروزه بیش از 150 عاشیق در شهر زنجان به فعالیت می‌پردازند که از این لحاظ، زنجان مقام اول ایران را دارد. (قافقاسیالی:2006، ص 181)
عاشیق؛ انسانی مقدس، دانشمند و دنیادیده است. عاشیق مونس غم ها و شادی های ملت خود است. سینه عاشیق مملو از گنجینه سخن است. صحبت های عاشیق از اجتماع تفکرات دینی، سیاسی و غیره نشات می‌گیرد. عاشیق با دردهای اجتماع خود همدردی می کند و با شادی های آن شاد می‌شود. در زمان های گذشته، منطقه یا سرزمین هایی که عاشیق نداشته اند یتیم شمرده می‌شدند. در هر یک از بایاتی‌ها که از 28 واج تشکیل شده می‌توان یک حادثه تاریخی یا یک داستان به یاد ماندنی را به طور مختصر و خلاصه بیان کرد. (رزاقی: 2007، ص 1)
ساز عاشیق همواره رو به آسمان است. او الهام خود را از خدای آسمان می‌گیرد. تمامی سروده های عاشیق‌ها 3 ، 5 ، 7 بند (خانه) است .به اعتقاد عاشیق ها فرد بودن این خانه ها بر یگانه بودن خداوند تاکیذ دارد.عاشیق سروده های خود را با آهنگ «دیوانی» شروع می‌کنند در این قسمت عاشیق از پیامبر سخن می‌گوید و برای ملت خود دعای خیر و حیاتی پر از شادی آرزو می‌کند.
در زمان‌های گذشته رسم بر این بود که فردی که می خواست خود را «عاشیق» بنامد، تمام افراد ایل با ریش سفیدان در مجلسی جمع می‌شدند. ریش سفید ایل بدون اطلاع قبلی فرد مذکور زیر یک ظرف چیزی پنهان می‌کرد. فرد مذکور با گفتن نام آن شی لقب «حق عاشیقی» را می‌گرفت. در غیر این صورت تا رسیدن به این مرحله باید به ریاضت نفسانی می‌پرداخت. (رزاقی: 2007، ص 1)
از عاشیق‌های زنجان در طول چندین سده پیش می‌توان به عاشیق نوروز، عاشیق زلفعلی، عاشیق شهریار، عاشیق علی جارچی، عاشیق الله مدد، عاشیق قامت خوشگری، عاشیق سهراب عسگری، عاشیق بؤیوک آقا سلیمانی، عاشیق شمس اله و ... اشاره کرد.
در زمینه عاشیقی این استان، افراد زیادی زحمت کشیده‌اند هر فرد به اندازه توان خود در صنعت موسیقی استان زنجان تاثیر گذاشته است. اما در این میان تاثیر عاشیق عزت اله عزیزی(1298-1385) و عاشیق مسلم عسگری(1317) حائز اهمیت زیادی هستند. (رزاقی: 2007، ص 3)
حوزه عاشیقی زنجان با برگزاری مراسم «عاشیقلار بایرامی/Aşıqlar Bayramı» (عید عاشیق‌ها) در روز 30 فروردین در بین هفت حوزه داخل کشور از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این مراسم از سال 1385 تا کنون 7 بار تشکیل شده است. اساتید برجسته موسیقی عاشیقی دیگر حوزه‌ها در این مراسم برای اجرای برنامه و گرامیداشت روز« ادبیات و صنعت عاشیقی/ عاشیق صنعتی و ادبیاتی گونو» در استان زنجان حضور می یابند. استان زنجان طلایه دار این حرکت در کشور است.
خوشبختانه ، در روز 22 دی ماه سال 1388 موسیقی عاشیقی استان زنجان به شماره پرونده 80 به ثبت ملی رسیده است. این پرونده تحت سرپرستی خانم ناحید سخائیان تهیه و تنظیم شد.
موسیقی عاشیقی  به فراخور استعداد بالقوه در کشور می تواند با مساعدت محققان عرصه موسیقی عاشیقی و سازمانهای ذی صلاح  در سطح جهانی  وارد لیست آثار معنوی دنیا شود.
منابع:
{1} Kafkasyalı, Əli, İran Türkləri Aşıq Mühitləri, Salkımsöğüt Yayınları, Ərzrum 2009.
{2} Rezzaqı, Mohemmed, "Zəngan Aşıq Ədəbiyatı", Somut Olmayan Kültürel Miras: Yaşayan Aşık Sanatı Sempozyumu, Ankara 2007.

 محمد رزاقی، دانشجوی کارشناسی الهیات و معارف اسلامی- تاریخ فرهنگ ملل، دانشگاه پیام نور مرکز زنجان است.
- اگر دیدگاهی درباره گروه صدا و موسیقی در  پایگاه انسان شناسی و فرهنگ دارید و یا مایل به همکاری با این گروه هستید، با مدیر این بخش به آدرس [e-mail]   تماس بگیرید.