از خرده اعتبار تا «وام سنگین بهره» برای تهیدستان (لوموند دیپلماتیک: سپتامبر 2013)

پل لانیو یمونه و فیلیپ مادِر ترجمه ی شهباز نخعي

برگزاری «مجمع جهانی همراهی برای دنیایی منصفانه و بادوام» در قصر برونگنیار پاریس، از ١٧ تا ١٩ سپتامبر ٢٠١٣، فرصتی پدید می آورد برای بررسی یکی از برنامه هایی که سرمایه داری برای پاسخگویی به تناقض هایش اجرا می کند: خرده اعتبار.  اعطای وام و دراختیار گذاشتن اندوخته های ناشی از پس انداز یا بیمه، به محروم ترین افراد امکان می دهد تا برای رهایی از فقر تلاش کنند.  با بهره های سرسام آور (٣٠ درصد درسال، حتی بیشتر) (١)، افراد یا گروه ها می توانند بدون تضمین به پول لازم برای ایجاد یک فعالیت تولیدی یا بازرگانی که بتواند آنان را از خط فقر برهاند دست یابند.  مانند آندهرا پرادش، کهنه فروش در هند، که با خرید یک گاری دستی وضعش بهبود یافت، یا اولان باتور، یک بیوه حومه نشین در مغولستان که توانست با بیش از ٧ برابر کردن تعداد گاوهای خود درکمتراز ده سال و فروش شیر گاوها خانواده اش را اداره کند... نهادهای اعطای خرده اعتبار در روایت حکایت هایی ازاین دست کم نمی آورند.

اینان با انجام کارهایی تسکین دهنده، پذیرش دنیا به صورتی که هست را در میان شمار قابل توجهی از باورندگان، عمدتا درمیان سیاستمداران، کارفرمایان، خیراندیشان و انجمن هایی  که علیه فقر مبارزه می کنند را به دست می آورند.  نظامی که کارآفرینی بنیان آن، بازار پایگاهش و سرمایه داری «منصفانه و بادوام» هدف آن است: باوری که در وجود آقای محمد یونس، بنیانگذار بانک گرامین و برنده جایزه صلح نوبل سال ٢٠٠٦ تجسم یافته است(٢).

 هنگام دریافت جایزه خود در اسلو، ١٠ دسامبر ٢٠٠٦، «بانکدار فقیران» جایگاه وام را تاحد «حقوق بشر» بالابرد و پیش بینی کرد که نسل های آینده دیگر بینوایی را جز در «موزه فقر» نخواهند شناخت و فقیران را به گیاهان «بونزا»یی تشبیه کرد که جامعه مانع از رشد آنها شده است.  «به محض این که فقیران بتوانند نیرو و خلاقیت خود را به کار گیرند، فقر به سرعت حذف خواهد شد.  برای دادن این امکان به همه افراد بشر متحد شویم».

پیشگویی درست ازکار درنیامد.  گروهی به سرپرستی مارک دوونداک، اقتصاد دان، با ماموریت ازسوی وزارت توسعه بین المللی بریتانیا، به بررسی ٢٦٠٠ گزارش و پژوهش درمورد بازخورد اقتصادی و اجتماعی خرده اعتبار، عمدتا برای زنان پرداخت.  کارنامه رضایت بخش نبود.  در بهار ٢٠١٣، پژوهشی دیگر تایید می کند که نه تنها فقیران از وام با بهره سنگین استقبال نمی کنند، بلکه آنهایی که زیربار آن می روند هم وضعشان بهتراز دیگران نیست.  فزون براین، آموزش، سلامت و ظرفیت زنان برای بهبود بخشیدن به زندگی شان پیشرفت چندانی نداشته است.

درعوض، مصرف «فرآورده های فریبنده» - الکل، دخانیات، رستوران و هزینه های خودنمایانه برای جشن ها – درمیان خانوارهای بدهکار کاهش یافته و تلاش برای کار دو برابر شده است (٣).  خرده اعتبار فقیران را از فقر رهایی نمی بخشد، آنها را به اطاعت و تسلیم وامی دارد.  درواقع یک ترمز برای پیشرفت است.  خوداشتغالی در نبود یک شغل معمولی، و دریافت وام برای برقراری تعادل در درآمد غیرمکفی.  به نظر آقای جان هاچ، بنیانگذار یک سازمان غیردولتی پیشرو در وام های خرد، ٩٠ درصد از وام ها خرج مصرف می شوند و نه سرمایه گذاری (٤).

به جای پرداختن به جدل های زحمت افزا و پشتیبانی ازاین استدلال که فقدان سند اثبات، به معنای نبودن اثرنیست، اخلاق مداران برنامه کار خود را ازنو فرمول بندی کرده اند.  از اینرو، بانک جهانی، توسط گروه مشورتی مددرسانی به فقیران از «شمول تامین مالی» حمایت می کند.  ازطریق مبارزه علیه فقر با خود کارآفرینی توسط وام، راه برای گرایش به فرآورده های مالی برای محرومان گشوده می شود.  از اینجا به بعد ارایه سند برای اثبات «معجزه» دشواری کمتری دارد.

ازسال های دهه ١٩٧٠، پیشگامان اعطای پس اندازهای متقابل یا عمومی به صورت وام های خرد نشان می دادند که پرداخت وام به بومیان با بهره ای کمتر از نرخ نزول خواران محلی ممکن است.  ازآن پس درسراسردنیا یک بخش فعالیت رقابتی و انتفاعی برای واسطه های مالی و تدارک بینندگان سرمایه گسترش یافت.  درطول دو دهه اخیر، شمار مشتریان ٢٠ برابر شده – درسال ٢٠١١ حدود ٢٠٠ میلیون – و رقم مجموع وام ها به ٩٠ میلیارد دلار رسیده است.  درمیان هزاران کارگزار وام های خرد که داده های عملکردشان در تارنمای تخصصی میکس مارکت موجود است، ٤٣ درصد از بازده بیش از ١٠ درصد برخوردارند و یک چهارم هم میزان سودشان به مرز ٢٠ درصد درسال می رسد.

منابع تامین اعتبار بیشتر عمومی هستند: بانک آلمانی توسعه نخستین تامین کننده مالی است.  اما تامین کنندگان منابع ارجحیت را به نهادهایی با هدف انتفاعی داده اند تا بتوانند سرمایه های خصوصی که جای کمک های بلاعوض را می گیرند را جلب کنند.  این امر پایه های تعاونی ها، همیاری ها یا انجمن های دارای ساختار اصیل را تضعیف و منطق سرمایه گذاری درعین حال سودآور و فرصت طلبانه را ترغیب می کند.

چنان که تارتوف مولیر وعده می داد: «عشق بدون رسوایی و لذت بدون بیم»، صندوقهای سرمایه گذاری، فرآورده های مالی برای فقیران را مانند امری بدون خطر و خوش حساب عرضه می کنند.  هوف سنکلر موضوع را چنین بیان می کند که برای ماله کشی عیب و نقص ها «صندوق های سرمایه گذاری باید بدانند که آیا نهادهای خرده اعتباری کار خود را درست انجام می دهند، یا این که کافی است فقط آنهایی که سودآورتر هستند را بدون توجه به شیوه های عملکردشان، تامین مالی کنند» (٥).  به این ترتیب، ازحلبی آبادها تا پایتخت های مالی، ازدیاد زنجیره واسطه ها به هزینه وام گیرندگان است که درسال ٢٠١٠، برای آن که وام دهندگان رغبت کنند به آنان کمک نمایند، میزان بهره ای را که با تحمل مشکلات پرداخته اند، از بهره های پرداختی یونان دراین سال بیشتر بوده است.

آگاهی از ماهیت وام های خرد درسال ٢٠٠٧ رخ داد.  انجمن مکزیکی کومپارتاموس («تقسیم کنیم») درسال ١٩٩٠ به مدد عطیه های عمومی تاسیس شد و یک بانک با همین نام برای گردآوری سرمایه از میان سرمایه داران «اخلاق مدار» - ازجمله صندوق های بازنشستگی که از تضمین بانک جهانی برخورداربودند – ایجاد کرد تا این کار را ازراه تولید فرآورده های مالی عنوان داری که توسط بانک سیتی گروپ عرضه شده بود، انجام دهد.  بین سال های ٢٠٠٠ و ٢٠٠٧ به یمن، یا به خاطر، نرخ واقعی بهره ای که برای ٦٠٠ هزار وام گیرنده آن از ١٠٠ درصد تجاوز می کرد، بازده این کار بیش از ٥٠ درصد بود.

ورود ٣٠ درصد از سهام بانک به بورس موجب شد که علاوه بر افزایش ارزش سهام، مبلغ ٤٥٠ میلیون دلار به جیب سهامداران سرازیر شود و کارکنان کومپارتاموس، بانک های مکزیکی و سرمایه گذاران خصوصی نیز ١٥٠ میلیون دلار سود ببرند و ٣٠٠ میلیون دلار نیز نصیب انجمن کومپارتاموس، انجمن امریکایی اکسیون و شرکت مالی بین المللی (گروه بانک جهانی) شود.  حتی هواداران خرده اعتبار هم از میزان روغنی که روی این آش بود شگفت زده شده بودند(٦).

دومین شگفت زدگی درپی بحران های متوالی: بولیوی درسال ٢٠٠٠، مراکش ٢٠٠٧، بوسنی هرزگووین، نیکاراگوئه و پاکستان ٢٠٠٨ و هند درسال های ٢٠٠٥ و ٢٠١٠ پدیدآمد.  هربار، گسترش نجومی فعالیت، کارگزاران آزمند را به سوی خود کشید و این امر بدهی خانوارها را تاحدی افزایش داد که دیگر قادر به بازپرداخت آن نبودند.  این بحران ها کاملا به وضعیت وام های سال ٢٠٠٨ شباهت دارد.  سرمایه گذاری سازمان های بدون قید اخلاقی یا قانونی روی وام های سنگین و گزاف پرداخت شده به افرادی که برای تعدیل درآمدهای ازبنیاد متزلزل یا ناپایدارشان  زیربار آنها رفته بودند.  این شباهت شگفت آور نیست.  نتیجه الزامی باوری است که گسترش فعالیت های مالی خصوصی، رقابتی و مقررات من درآوردی را راه حل به شمار می آورد و نه عامل ایجاد نابرابری ها.

١- این نرخ بهره های نجومی کمتر از میزانی است که نزول خواران غیر رسمی طلب می کنند.

٢- مقاله «خرده وام» یا تجارت بدبختی ، لوموند دیپلماتیک آوریل ٢٠١٢.

https://ir.mondediplo.com/article1806.html

٣-

Maren Duvendack (sous la dir. de), « Systematic review. What is the evidence of the impact of microfinance on the well-being of poor  people ? », Department for International Development, Londres, août 2011 ; Abhijit Banerjee, Esther Duflo, Rachel Glennerster et Cynthia G. Kinnan, « The miracle of microfinance ? Evidence from a randomized evaluation », National Bureau of Economic Research, Working Paper, n° 18950, Cambridge (Etats-Unis), mai 2013.

٤-

Steve Beck et Tim Ogden, « Beware of bad microcredit », Harvard Business Review, Cambridge (Massachusetts), septembre 2007.

٥-

« “All the interests are aligned against the poor” – Interview with H. Sinclair, microfinance “heretic” », 4 octobre 2012, http://governancexborders.com. Cf. Hugh Sinclair, Confessions of a Microfinance Heretic, Berrett-Koehler, San Francisco, 2012.

٦-

Richard Rosenberg, « Réflexion du CGAP sur l’introduction en Bourse de Compartamos : une étude de cas sur les taux d’intérêt et les profits de la microfinance », Note Focus CGAP, n° 42, Washington, DC, juin 2007.

نویسندگان:      Paul Lagneau-Ymonet et Philip Mader

جامعه شناس، به ترتیب در پاریس دافین و انستیتو ماکس پلانک برای مطلعه جامعه (کلن).

 

 

صفحه لوموند دیپلماتیک در انسان شناسی وفرهنگ
http://anthropology.ir/lmd

پرونده «لوموند دیپلماتیک» در انسنا شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/15007

پرونده «تحولات خاور میانه» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/10253