«پژوهشی در جامعه شناسی مرگ»

مسعود زمانی مقدم

مشخصات کتاب: «پژوهشی در جامعه شناسی مرگ»، مسعود زمانی مقدم، انتشارات جامعه شناسان، چاپ اول 1395، 163 صفحه، قیمت 14 هزار تومان.

مرگ واقعیتی فراگیر است و همه­ ما روزی با آن روبرو خواهیم شد. مرگ از مراحل زندگی ما و در واقع، مرحله­ پایانی زندگی ماست. ازاین‌رو، شاید بتوان گفت که مرگ مهم‌ترین مسئله‌ی زندگی هر انسان محسوب می‌شود و سوژه، مرگ را در بطن خود دارد. «مرگ امری خودمانی است که فاصله‌ای را آشکار می‌کند، فاصله‌ای که ما را از یکدیگر و شاید حتی از خودمان جدا می‌کند». افزون بر این، هرچند مرگ یک امر طبیعی و زیستی است ولی نمی‌توان شناخت آن را به رویکرد زیست‌شناختی محدود کرد. در واقع، همان‌طور که نوربرت الیاس می‌گوید؛ در بررسی و مطالعه­ ی سطوح ادغام یافتگی اجتماعی- انسانی، همبسته‌ها و پیوندهایی وجود دارند که نمی‌توان به‌سادگی آن‌ها را با مقولاتی که برای بررسی سطوح پایین‌تر از ادغام یافتگی مناسب‌اند، درک و دریافت کرد.

بنابراین، مرگ، پدیده‌ای است که برای پرداختن به مسائل پیرامون آن نیاز به طیف گسترده‌ای از علوم و زمینه­ های تخصصی، از جمله جامعه‌شناسی، زیست‌شناسی، پزشکی، روان‌شناسی، تاریخ، انسان‌شناسی، فلسفه، ادبیات، روانکاوی، اسطوره‌شناسی و الهیات است. برای شناخت پدیده ­ی مرگ در جهان انسانی و اجتماعی، لازم است که مرگ و مسائل پیرامون آن را در کلیتش و با استفاده از رشته‌ها، حوزه‌ها و رویکردهای مقتضی بررسی و مطالعه کرد. پرداختن به کلیت پدیده­ی مرگ و شناخت بهتر آن به مطالعه ­ای میان­ رشته ­ای نیاز دارد، مطالعه ­ای که ساده‌گر نباشد و پیچیدگی ­های پدیده­ ی اجتماعی را در نظر بگیرد. در این مورد ادگار مورن می ­نویسد: «اندیشه ساده‌گر پیچیدگی واقعیت را نابود می‌کند، حال آنکه اندیشه پیچیده تا حد ممکن شیوه‌های ساده‌گر اندیشه را در خود ادغام می‌کند، اما در عین‌حال از پذیرش نتیجه‌های مثله کننده، فروکاهنده و تک‌بُعدی­ ساز و در نهایت گمراه‌کننده ساده‌گری‌ای که خود بازتابِ امر واقعی در واقعیت به شمار می‌آورد سرباز می‌زند».

با وجود این، لازم است که رشته‌ای تخصصی به‌عنوان رشته اصلی انتخاب شده و از دیگر رشته‌ها برای تکمیل شناخت استفاده شود. بنابراین، در این پژوهش، با رویکرد جامعه‌شناختی به‌عنوان رویکرد اصلی به مطالعه مسئله‌ی مرگ و پیوند آن با وضعیت دین‌داری دانشجویان پرداخته شده است. افزون بر این، در اثر پیش رو، سعی شده است تا جایی که امکان دارد، در واقعیت دخل و تصرف نشود و داده‌ها که بهترین و مناسب‌ترین منبع اطلاعات هستند همچون زمینه‌ای در نظر گرفته شوند که مخاطبان و خوانندگان پژوهش از آن‌ جهت فهم مسئله‌ی موردنظر استفاده ‌کنند.

همان‌طور که گفته شد، مرگ، پدیده­ای است که همه­ ی انسان­ها با آن مواجه هستند و یکی از دغدغه­ ها و پرسش­های اصلی بشر بوده است. درعین‌حال اندیشه­ های مرتبط با مرگ یا مرگ ­اندیشی در یک زمینه­ ی اجتماعی شکل می­گیرد؛ و سنت­های دینی یکی از منابع اصلی برای پاسخ دادن به مسئله‌ی مرگ و غلبه بر تجربه­ های ناخوشایند مرتبط با آن بوده­اند. درعین‌حال، با اشاعه ­ی نظام­های معنابخش غیر­دینی در جامعه­ی جدید، این پرسش مطرح می­ شود که افراد در نظام­ های معنابخش غیر­دینی چگونه با مسئله‌ی مرگ و دغدغه­ های مرتبط با آن مواجه می­ شوند. این پژوهش در پارادایم تفسیرگرایی و با استراتژی استفهامی و روش کیفی به بررسی وضعیت دین‌داری دانشجویان و نگرش آن‌ها نسبت به مرگ می ­پردازد. داده‌های پژوهش با نمونه­ گیری هدفمند و نظری و از طریق مصاحبه باز و عمیق با هفده دانشجو گردآوری ‌شده و برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعاتِ به‌دست‌آمده، از روش نظریه­ زمینه ­ای استفاده شده است. یافته­ های پژوهش در پانزده مقوله ­ی عمده و در ابعاد شرایطی (وضعیت دین‌داری، نگرش به هستیِ پس از مرگ، خانواده)، تعاملی (دین و علم، مراسم تدفین، منابع مرگ‌اندیشی، مرگ دیگری) و پیامدی (مرگ­ اندیشی، آمادگی برای مرگ، پذیرش مرگ، ترس از مرگ، اثر پس از مرگ، چگونه مردن، خودکشی و اوتانازی، میل به زیستن) صورت‌بندی شده­اند. برآیند و نتایج تحقیق نشان‌دهنده محوری بودن نوع دین‌داری دانشجویان در نگرش آن‌ها نسبت به مرگ است. از این‌رو، مقوله­ ی کانونی، «نگرش دینی/ عرفی نسبت به مرگ» است.

افزون بر این، پژوهش حاضر حاصل بیش از یک سال مطالعه و تحقیق مولف در این زمینه بوده است. با وجود این، مسلماً هیچ پژوهشی ازجمله این پژوهش، نمی‌تواند مدعی باشد که بی‌عیب و نقص است و مسئله و موضوع موردنظرش را به‌طور کامل و جامع موردبررسی قرار داده است.

فهرست مطالب کتاب:

• پیشگفتار 11
• فصل اول: مقدمه 15 / مسئله‌ی مرگ 15 / پژوهشی در دینداری و نگرش به مرگ 18
• فصل دوم: رویکردهای نظری و پیشینه‌ی تجربی 27 / مرگ‌پژوهی 29 / رویکرد فلسفی 30 / رویکرد انسان‌شناختی 33 / رویکرد روان‌شناختی 35 / رویکرد تاریخی 37 / رویکرد جامعه‌شناختی 41 / پیشینه‌ی تجربی 51 / چهارچوب مفهومی 56
• فصل سوم: روش‌شناسی 59 / پژوهش کیفی 59 / نظریه‌ی زمینه‌ای 62 / چهارچوب نمونه‌گیری 66 / روش نمونه‌گیری 66 / نمونه‌گیری هدفمند ترکیبی 67 / نمونه‌گیری شدت 68 / نمونه‌گیری گلوله برفی 69 / نمونه‌گیری فرصت‌گرا یا ظهوریابنده 69 / نمونه‌گیری نظری 70 / فنون گردآوری داده‌ها 72 / رویه‌های تحلیل داده‌ها 75 / کدگذاری باز 75 / کدگذاری اولیه یا سطح اول 76 / کدگذاری سطح دوم یا متمرکز 76 / کدگذاری محوری 77 / کدگذاری گزینشی 78 / اعتبارسنجی 79 / پژوهش در عمل 82
• فصل چهارم: یافته‌ها 85 / وضعیت دین‌داری 85 / نگرش به جهان پس از مرگ 90 / خانواده (اجتماعی شدن اولیه) 94 / دین و علم 97 / منابع مرگ‌اندیشی 99 / مراسم تدفین 102 / مرگ دیگری 105 / مرگ‌اندیشی 110 / آمادگی برای مردن 114 / ترس از مرگ 116 / پذیرش مرگ 119 / اثر پس از مرگ 122 / چگونه مردن 124 / خودکشی و اوتانازی 125 / میل به زیستن 128
• فصل پنجم: نتیجه‌گیری 135 / برآیند پژوهش 135 / خدمات و دستاوردهای علمی پژوهش 145 / پیشنهاد‌های پژوهش 146 / محدودیت‌های پژوهش 147
• فهرست منابع 149 / منابع فارسی 149 / منابع انگلیسی 152
• واژه‌نامه 157 / انگلیسی به فارسی 157 / فارسی به انگلیسی 159
• نمایه 161 / نمایه موضوعی 161 / نمایه اسمی 163