معضل بنزین در اقتصاد ایران

از زمان مطرح شدن بحث سهمیه بندی بنزین، این سیاست مورد نقد و بررسی مطبوعات و کارشناسان قرار گرفته و در مورد آن قضاوت های مختلفی شده است. اگر بخواهیم در زمینه نتایج این تصمیم به طور دقیق صحبت کنیم، باید بگویم که در دو بخش دو نتیجه متفاوت نمود یافته است.
ابتدا در بخش صوری این تصمیم کاهش قابل توجه مصرف، یکی از مهم ترین نتایج آن بوده است. در نتیجه کاهش مصرف بنزین، بحث بهینه سازی مصرف منابع مالی کشور هم مطرح می شود که در طول چند ماه گذشته در قالب کاهش ارز مورد نیاز برای تامین بنزین مصرفی به خوبی خودنمایی کرده است. کاهش آلودگی هوا، نظم بخشیدن به نظام مصرف و صنایع خودروسازی کشور هم در آستانه آزمونی تازه قرار گرفته اند. به این دلیل که عامل میزان مصرف سوخت، به عنوان یکی از عوامل تاثیر گذار بر قیمت خودرو، خودنمایی کرده و در نتیجه خودروسازان به ساخت خودروهای کم مصرف ترغیب شده اند.
اما در بخش ماهوی باید یک مساله مهم را در نظر گرفت، که تصمیمی که از جانب دولت اتخاذ می شود و مجلس نیز آن را تصویب می کند باید با توجه به زیربناها و عوامل تاثیر گذار یا تاثیر پذیرنده باشد. بنزین به عنوان یک سوخت پایه ای با بسیاری از زمینه ها در ارتباط است که مهم ترین آن حمل و نقل است.
آن چه ما شاهد آن بودیم در طول این مدت سهمیه بندی که در مدت دو، سه روز اول به دلیل شوک وارد شده به مردم، از استفاده از خودروهای شخصی احتراز کردند، این احتراز آنان را در مخمصه بدی از لحاظ حمل و نقل عمومی قرار داد. بدین صورت که سیل جمعیت به مترو و اتوبوس ها حمله ور شد، در حالی که هیچ کدام جوابگوی این همه جمعیت نبودند. این خود معضل بزرگی شد. ناوگان تاکسیرانی را مکلف به گازسوز کردن خودروهای خود کردند در حالی که به دلیل کمبود جایگاه سوخت گاز، صاحبان تاکسی برای پر کردن باک سوخت خود باید ساعت ها در این صف طولا نی می ایستادند تا نوبت آنان شود. اگر مساله ای مانند سرمای شدید که امسال گریبانگیر جامعه شد به وقوع بپیوندد و دولت را در جهت تامین سوخت مصرفی جامعه مجبور به قطع گاز این جایگاه ها کند، این خود مشکل دیگری را به وجود میآورد.
اگر بخواهیم به طور دقیق محاسبه کنیم که سود وزیان این تصمیم کدام بیشتر بوده، باید بگویم که این تصمیم در کفه ترازوی مردم جز ضرر و زیان عایدی نداشته. در حالی که دولت ومجلس در مقام خدمتگزار به مردم همیشه باید منافع مردم را در اولویت تصمیم گیری های خود در نظر داشته باشند. ما اگر خواهان سهمیه بندی بنزین هستیم، در مقام اول در مدت یک یا دو سال ابتدا زیر بناها را تقویت و سامان دهی کنیم آن گاه به تصمیم گیری در این زمینه اقدام کنیم. بنابراین برای توضیح رویکرد صحیح، قبل از هر چیز باید گفت انرژی یکی از محورهایی است که برنامه ریزی برای آن باید دیدگاهی راهبردی داشته باشد و این به خصوص در زمینه انرژی های تجدید ناپذیر که در حکم ثروت های بین نسلی هستند صادق است. وقتی از نفت به عنوان ثروت بین نسلی نام می بریم پس در مدیریت آن نیز باید بپذیریم که دولت صرفا نقش نیابتی ازسوی نسل های جاری و آتی را دارد. با اتخاذ چنین دیدگاهی، کاستن از مصرف در چارچوب برنامه ای راهبردی برای کارآمد ساختن بهره برداری از بنزین ضرورت دارد. در بخش فعالیت های صنعتی، چه در زمینه تولید بنزین و چه تولید خودرو، آنچه اولویت مطلق دارد سیاست گذاری برای بهبود کیفی است. وقتی استاندارد تولید بنزین در کشور در حد ۳۰درصد استانداردهای رایج جهان باشد، هزینه نفت خام در قیمت تمام شده بنزین تا سه برابر حد متعارف جهان می رسد. بنابراین یکی از نخستین کوشش ها برای موفقیت در مدیریت مصرف سوخت، بهبودی و ارتقای استاندارد و تولید درکشور است. با افزایش استاندارد تولید بنزین بار هزینه ای دولت کاهش می یابد. چنان که در این زمینه برآورد شده است اگر سطح بازدهی نفت خام در تولید بنزین به ۷۰ درصد سطح استانداردهای جهان برسد نیاز کشور به بنزین وارداتی برطرف خواهد شد.
به عبارت دیگر به جای تاکید صرف ومکانیکی بر روی کاهش مصرف باوری، کارآمدی مصرف را باید مورد تاکید قرار داد. ذکر مثالی موضوع را روشن می سازد.
به کرات بر نازل بودن قیمت بنزین در ایران در مقایسه با سایر کشورها، به ویژه کشورهای منطقه تاکید می شود. ارقام در این زمینه کاملا روشن است و قیمت بنزین مصرفی در ایران به شدت پایین تر از همسایگان ماست. اما این صرفا یک روی سکه است. آن سوی دیگر سکه این است که به این پرسش پاسخ دهیم که هزینه طی یک مسافت معین (مثلا یک کیلومتر) با خودرو در ایران در مقایسه با سایر کشورها ونیز متوسط های جهانی چقدر است؟ به رغم آن که هزینه بنزین مصرفی در ایران به مراتب کم تر از متوسط جهانی است; اما هزینه طی یک کیلومتر راه در ایران به همان نسبت کم تر نیست. در این جا به یک نکته کلیدی پی می بریم. مجموعه ای از سیاست های ناکارآمد طی سال های متمادی در عمل شرایطی پدید آورده که باعث شده به رغم آن که بنزین به بهایی بسیار کم تر از قیمت جهانی عرضه می شود و یارانه های سنگین برای تامین بنزین مصرفی اختصاص یابد، باز هم شاهد بالا بودن هزینه ها طی مسافت با خودرو در ایران در مقایسه با سایر کشورها باشیم. در این میان، قوه قانونگذاری هم چندان صحیح و موثر عمل نکرده است.
مجلس هفتم در تصویب بودجه سال ۱۳۸۷ در باره سوخت بنزین اجازه عرضه آزاد بنزین و نیز قیمت گذاری آن را به دولت نهم داد.
با توجه به این که انتخابات مجلس هشتم در آخرین روزهای سال برگزار می شود، همین رویداد مهم مانع از آن است که نمایندگان تن به تصمیم گیری های صریح و آشکار بدهند. تا بوده همین بوده و هر گاه حول و حوش انتخابات قرار بوده اتفاق مهمی بیفتد مجلس برای دریافت رای مردم از آن شانه خالی کرده است. این چنین است که امسال هم مجلس مساله مهم تعیین قیمت سوخت را به دولت می سپارد و خودش دخالتی در آن نمی کند. مساله فقط قیمت نیست. از چند ماه از سهمیه بندی و حالا درباره عرضه بنزین آزاد صحبت می شود و قیمت های ۲۵۰ و ۳۵۰ تومانی تا ۷۰۰ تومانی را مطرح می سازند. تصویب هر قیمتی می تواند برای نمایندگان فعلی مجلس دردسرساز شود، خصوصا در سالی که تورم صدای همه را درآورده و گرانی را که همیشه نقل محافل بوده افزایش داده است. البته علت این واگذاری تام و تمام کارها به دولت از آن رو صورت می گیرد که دولت و مجلس حداقل در خیلی حوزه ها همسو و هم رای، هستند و گرایش سیاسی آنها به هم نزدیک است. این نکته را هم باید در نظر داشت که عرضه بنزین آزاد بدون هیچ تردیدی در تورم تاثیر می گذارد. ملت نجیب ایران امروزه با تورم سرسام آوری روبه رو هستند اما آنان همه گونه فشارها را در سطح بالا تحمل کرده اند. این تحمل فشارها دولت و مجلس را بدان سو برده که بدون هیچ دغدغه ای کار خود را انجام دهند. البته بعضی از اقتصاددانان مطرح کرده اند که باید دید که چه کسانی از قیمت بنزین آزاد استفاده می کنند. کسانی که کالا ها یا خدماتی عرضه می کنند که افزایش قیمت بنزین مشمول محصولا ت آنها می شود، می توانند این افزایش را به دیگران منتقل کنند که این امر بستگی به نوع کالا یا خدمات و گستردگی سطح عمومی قیمت ها دارد. فضای عمومی افزایش سطح عمومی قیمت ها قاعدتا در تصمیم گیری برای مسکن می تواند تاثیرگذار باشد. به طور کلی قیمت آزاد بنزین تب افزایش را به تمام سطح جامعه از حمایتی، خدماتی، مصرفی، مسکن و... تاثیر می گذارد. این کار با توجه به تورم ۲۰ درصدی بسیار برای جامعه خطرناک است. مگر این که به صورت شفاف آن هم صرفا جهت ایام تعطیل نوروز با تدابیر ویژه انجام شود. البته به جای این کار بهتر بود سهمیه بنزین سفرهای نوروزی مردم را واقعی تر در نظر می گرفتند یعنی به مقدار نیاز و بدون افزایش قیمت، آن وقت از حواشی و مشکلا ت ناشی از افزایش قیمت بنزین در امان خواهیم بود. اما برای عرضه بنزین با قیمت آزاد باید راهکارهای اساسی اندیشیده شود تا این گام با وارد آوردن کمترین هزینه ها به مردم برداشته شود.

نویسنده : دکتر حسین دلا ور

منبع : روزنامه مردم سالاری