خاطرات کودکی،یادگاری های روزهای گذشته

جام جم:  يك دست لباس خاكستري، كفش‌هاي ساده سياه و كوله‌پشتي، پر از خاطره‌هاي رنگي بازمانده‌ از روزهاي مدرسه‌اند. لابه‌لاي لباس‌هاي تاريخ مصرف گذشته هر خانه‌اي، بخشي از خاطره روزهاي دور و نزديك مدرسه در تار و پود لباس‌هايي جا مانده خوب كه نگاه مي‌كني، انگار دستي ماهرانه همه آنها را شبيه هم دوخته است.

حالا از آن روزهاي دور جز خاطره‌اي نمانده و شايد آن لباس‌هاي خاكستري همين روزها دور ريخته شوند اما جايي نزديك‌تر از دنياي خاطره‌ها اين لباس‌ها، هنوز مهمان مدرسه‌اند و پشت نيمكت‌هاي فرسوده و كلاس‌هايي كه رنگي به بي‌رنگي آنها نيست، دانش‌آموزاني نشسته‌اند كه تاريخ مصرف لباس‌هايشان گذشته است.

به مدرسه كه مي‌رسي، ديوار‌هاي زمخت و نيمكت‌هاي بدقواره، چشم‌انداز كلاس‌هايي را ترسيم مي‌كنند كه دانش‌آموزان بي‌شمار نسل اندر نسل خاطره‌ روزهاي كودكي و نوجواني‌شان را در آنها جا گذاشته‌اند و رفته‌اند. مدرسه همان مدرسه است با همان ديوارهاي آجري كه هرازگاه رنگي بر فرسودگي‌هايشان مي‌نشيند اما دانش‌آموزان، ديگر همان دخترهاي ساكت و همان پسرهاي آرام سال‌هاي دور نيستند. آنها نارضايتي‌ها و دلبستگي‌هايشان را با صداي بلند فكر مي‌كنند و وقتي از لباس‌هاي ملول و كلاس‌هاي افسرده مي‌پرسي، ابروهايشان را در هم مي‌كشند و مي‌گويند لباس‌هايشان را دوست ندارند.

تحقيقات هم همين را مي‌گويد. اين لباس‌هاي افسرده براي آنها جذابيتي ندارد. مريم زماني، دبير يكي از مدارس تهران و مدرس دانشگاه كه تحقيقي را در ارتباط با كيفيت لباس‌هاي مدارس انجام داده، رضايتمندي دانش‌آموزان از لباس فرم مدارس را بسيار پايين اعلام مي‌كند. به گفته او آنها از رنگ، جنس و طراحي لباس‌هايشان رضايت ندارند و مي‌گويند اگر اجبار نبود، هيچ‌وقت اين لباس‌ها را نمي‌پوشيدند.

بسياري از مدارس دخترانه و پسرانه تهران سال‌هاست براي تهيه لباس‌ فرم دانش‌آموزان از رنگ‌هاي قهوه‌اي، سرمه‌اي، خاكستري يا سبز سدري استفاده مي‌كنند، حال آن كه به گفته زماني نتايج تحقيق نشان داده اين رنگ‌ها در رده‌بندي علاقه‌مندي دانش‌آموزان بويژه در مقاطع راهنمايي و دبستان كمترين امتياز را كسب كرده‌اند.

رنگ‌ها و دنياي خلاقيت

اگرچه ممكن است براي بسياري از مديران و برنامه‌ريزان توجه به رنگ در طراحي لباس‌هاي مدارس، ايده‌اي لوكس و تشريفاتي به نظر برسد اما رنگ از فاكتورهاي بسيار موثر در ايجاد خلاقيت ذهني و پرورش آن است. حتما اين تجربه را داشته‌ايد كه در فضاي باز مانند پارك‌ها و جنگل‌ها ذهن بازتري داريد، بهتر فكر مي‌كنيد و بهتر مي‌نويسيد و تماشاي گستره رنگ‌ها در غروب آفتاب برايتان خوشايند و آرامش‌بخش است، اما تاكنون فكر كرده‌ايد چرا؟ علم روان‌شناسي به اين پرسش پاسخ مي‌دهد. مهرانه شكري، روان‌شناس مي‌گويد: اين احساس آرامش يا پويايي ارتباط مستقيمي ‌است كه از ديدن رنگ‌ها براي انسان حاصل مي‌شود. وضعيت رواني افراد تا اندازه زيادي مرتبط با دريافت‌هاي بصري آنهاست. به گفته او برخي رنگ‌ها مانند سبز، زرد و نارنجي ذهن را فعال مي‌كند و خلاقيت را بالا مي‌برد، اما رنگ‌هاي تيره ضد‌خلاقيتند، مثلا رنگي مانند خاكستري- كه در طراحي لباس‌هاي مدارس متداول است- خنثي است و اساسا خلاقيت را صفر مي‌كند. چنان‌كه شكري مي‌گويد، مديران مدارس توجه ندارند كه از برخي رنگ‌ها در برخي مقاطع سني نبايد استفاده كرد. او رنگ سرمه‌اي را براي مقطع راهنمايي مناسب نمي‌داند چرا كه اين رنگ حس خستگي چشم را افزايش مي‌دهد و دانش‌آموزان براي خروج از اين تنگنا ممكن است رفتارهاي خشونت‌آميز از خود نشان دهند.

در مدارس ژاپن كه يكي از بهترين سيستم‌هاي آموزشي جهان بر آنها حاكم است لباس‌هاي مدارس بويژه در مقاطع ابتدايي و راهنمايي -كه زيربناي خلاقيت افراد در اين سنين شكل مي‌گيرد- با رنگ‌هاي روشن طراحي مي‌شوند. بيشتر مدارس ژاپن رنگ سفيد را براي فرم مدارس انتخاب و آن را با رنگ‌هاي ديگر تركيب مي‌كنند تا جايي كه رنگ سفيد در اين كشور به رنگ دانايي معروف شده است. آنها به جنس لباس‌ مدارس توجه ويژه‌اي دارند و اين لباس‌ها را با پارچه‌هاي نخي و كتاني مي‌دوزند چرا كه معتقدند بدن با اين پارچه‌هاي طبيعي ارتباط بهتري برقرار مي‌كند و زماني كه بدن در آسايش است، روح در آرامش خواهد بود و دانايي افزايش مي‌يابد.

زماني هم مي‌گويد: ما كت و شلوارهاي سرمه‌اي با جنس‌هاي نامرغوب و سنگين را براي پسربچه‌هاي 7 ساله انتخاب مي‌كنيم و در سني كه آنها بايد بيشترين پويايي و تحرك را داشته باشند، ظاهري براي آنها طراحي مي‌كنيم كه مناسب مردان 40 ساله است. در چنين شرايطي چطور مي‌توانيم انتظار داشته باشيم در لباس‌هايشان احساس راحتي كنند و آنها را دوست داشته باشند؟

كارشناسان حوزه تعليم و تربيت تاكيد مي‌كنند رنگ شاد براي مانتوي مدارس مي تواند به ايجاد نشاط در دانش‌آموزان بينجامد و انرژي آنها را دو‌چندان كندزماني معتقد است با وجود تحولاتي كه در سال‌هاي اخير در ارتباط با طراحي لباس مدارس در تهران و برخي شهرهاي بزرگ كشور رخ داده، اما مديران مدارس و مجموع سياستگذاران حوزه آموزش هنوز اهميت اين مساله را درك نكرده‌اند. او به نكات متعددي كه در طراحي لباس مدارس ناديده گرفته شده است اشاره مي‌كند و مي‌گويد: «يكي از مهم‌ترين آنها بي‌توجهي به شرايط آب و هوايي و اقليمي‌ كشور است. در بسياري از كشورهاي جهان دانش‌آموزان لباس‌هاي فرم تابستاني و زمستاني دارند، در حالي كه علي‌رغم چهار فصل بودن و نيز شرايط آب و هوايي متفاوت كشور در شمال و جنوب، دانش‌آموزان تنها يك دست لباس دارند كه در هر شرايطي همان را مي‌پوشند.»

فرزانه شاكوپا، طراح لباس و مدرس دانشگاه هم با زماني هم‌عقيده است. از ديدگاه او طراحي لباس فرم براي مدارس يكي از پيچيده‌ترين زيرشاخه‌هاي رشته طراحي لباس است، چرا كه قرار است كساني آن را بپوشند كه در سن رشد هستند، پوست حساسي دارند، در دوران بلوغ سخت‌سليقه مي‌شوند و به هر رنگ و طرحي ايراد مي‌گيرند و بويژه اين‌كه درست زماني قرار است اين لباس‌ها را بپوشند كه بيشترين اهميت را به ظاهرشان مي‌دهند. او تاكيد مي‌كند كه دختران بويژه در دوران راهنمايي و دبيرستان به لباسي كه مي‌پوشند اهميت زيادي مي‌دهند و پوششي كه طبق سليقه آنها نباشد، از اعتماد به نفس‌شان مي‌كاهد.

ايده‌هايي نو اما ...

وضعيت نه‌چندان اميدواركننده لباس‌هاي مدارس در ايران در حالي است كه سابقه طراحي نخستين فرم مدارس در كشور به اواخر سال‌هاي دهه 20 بازمي‌گردد. نخستين لباس فرم دانش‌آموزي براي مدارس ابتدايي پسرانه طراحي شد و مدارس دخترانه به دليل شرايط مذهبي حاكم بر جامعه لباس فرم نداشتند، اما بتدريج از دهه 30 به بعد براي آنها نيز سارافون يا بلوز و دامن‌هايي طراحي شد و هم دختران و هم پسران نه‌تنها در دوران تحصيل در مدارس كه حتي زماني كه وارد دانشسرا مي‌شدند هم از لباس‌هاي مخصوص استفاده مي‌كردند.

اسناد موجود در آموزش و پرورش نشان مي‌دهد پس از پيروزي انقلاب اسلامي‌ و به دنبال تحولات اساسي در كشور لباس‌هاي گشاد براي مدارس دخترانه طراحي شد و نخستين بار در زمان حضور شهيد رجايي در وزارت آموزش و پرورش دستورالعملي به همراه يك نمونه الگوي مانتو به مدارس كشور ابلاغ و براساس آن مقرر شد فرم مدارس مطابق همان الگو و صرفا با استفاده از 3 رنگ قهوه‌اي، خاكستري و سرمه‌اي طراحي شود؛ سنتي كه هنوز هم ادامه دارد. با اين همه حالا از آن روزها سال‌ها گذشته و زنگ مدارس كه مي‌خورد، دانش‌آموزاني در خيابان‌هاي دور و نزديك پايتخت به چشم مي‌خورند كه لباس‌هايشان نه خاكستري و سرمه‌اي كه زرد و سبز و صورتي است. سرخط اين تحولات به مدارس غيرانتفاعي تهران مي‌رسد، آنها كه آرام آرام تابوي استفاده از رنگ‌هاي تيره را در مدارس ابتدايي شكستند و سياست‌هاي جديد را بتدريج به ديگر پايه‌هاي آموزشي تسري دادند.

چنان‌كه شاكوپا مي‌گويد مديران در مدارس غيرانتفاعي بويژه در تهران جسارت بيشتري براي استفاده از رنگ‌هاي شاد و طراحي‌هاي جديد لباس مدارس داشته‌اند. با اين همه به نظر مي‌رسد فراتر از سليقه مديران امكانات مالي بيشتر و حمايت خانواده‌ها از اصلي‌ترين عواملي است كه موجب شده لباس‌هايي براي دانش‌آموزان اين مدارس طراحي شود كه جنس و طراحي بهتري دارند. با چنين ديدگاهي است كه برخي تحليلگران از تحولاتي قابل تامل در طراحي لباس‌هاي مدارس در دهه اخير خبر مي‌دهند، اما منتقدان مي‌گويند اين تحولات محدود به مدارس غيرانتفاعي است و تنها اقليتي از دانش‌آموزان كل كشور را شامل مي‌شود و توجه به اين اقليت نبايد ما را درباره وضعيت اكثريت دانش‌آموزان كشور به اشتباه بيندازد.

به اعتقاد آنها اگرچه شرايط اجتماعي پايتخت و برخي شهرهاي بزرگ اين امكان را به مديران داده تا از رنگ‌هاي شاد و تركيب پارچه‌هاي چهارخانه و راه راه و حتي پارچه‌هاي جين نخي براي فرم مدارس استفاده كنند، اما در شهرهاي كوچك و شهرستان‌ها هنوز اين عرف است كه حرف اول را مي‌زند، اگر مديران هم بخواهند، خانواده‌ها نمي‌خواهند و شايد شكستن ديوارهاي بلند افسردگي در مدارس و رهايي دانش‌آموزان از لباس‌هاي سرد و ملول جز با نگاهي فراگير و دستورالعمل‌هايي كه از سوي وزارت آموزش‌و‌پرورش ابلاغ شده و لازم‌الاجرا تلقي مي‌شود، ممكن نباشد.