روش فهم دین از دیدگاه آیت الله حیدری چکیدۀ کلّ بحث

در زمینۀ روش فهم دین , سه شیوۀ متفاوت بیانی , عقلی و مقاصدی وجود دارد

مبحث اوّل: «اقسام و روش های سه گانۀ فهم دین»

مبحث دوّم: «مدخلیت یا عدم مدخلیت عنصر زمان و مکان در فهم دین»، هم در حوزۀ احکام و هم در حیطۀ اعتقادات

مبحث سوّم: «چگونگی رابطۀ قرآن و سنت به عنوان دو منبع اصلی برای فهم دین».

در مبحث اول گفته شد:

در زمینۀ «روش فهم دین»، سه شیوۀ متفاوت «بیانی»، «عقلی» و «مقاصدی» وجود دارد.

• «روش بیانی» تلاش می کند تا دین را صرفاً از طریق منظومۀ لفظی آیات و روایات و بررسی ظاهری ادلّۀ دینی بفهمد؛ یعنی نه حکم عقل را در فرایند فهم دین دخالت می دهد و نه مقاصد و روح شریعت را در نظر می گیرد.

• معتقدان به «روش عقلی» هم بر این باورند که «عقل قطعی» باید بر متون نقلی - اعم از اصول و فروع - حاکم باشد. به عبارت دیگر، در این شیوه، عقل در تکوّن و شکل دهی معرفت دینی مدخلیّت بسزا دارد، بر خلاف روش بیانی که برای عقل در فرایند دین فهمی هیچ سهمی قائل نیست!

«ابن رشد» را می توان یکی از برجسته ترین نمایندگان این نظریه دانست.

• «روش مقاصدی» نیز همان روشی است که «شاطبی» در کتاب پنج جلدی خود به نام «الموافقات» طرح و تبیین کرده است. شاطبی معتقد است ابتدا باید دید روح و مقاصد شریعت چیست و سپس بر اساس آن، آموزه های دینی را فهم کرد.

برخی از مطالب شهید مطهری و شهید صدر هم بر پایۀ همین مبنا مطرح شده است.

ÿ”¹ÿ”¹ در مبحث دوّم این مسأله مطرح شد که:

آیا دو عنصر زمان و مکان در فهم آموزه های دینی – اعم از عقیدتی، اخلاقی، تربیتی، فقهی و غیره - دخیل و مؤثرند یا نه؟

به دیگر سخن، آیا شارع مقدس در بیانات و تعالیم خود، شرایط «مختلف» زمانی و مکانی را لحاظ نموده است یا خیر؟

دراین باره اجمالاً باید گفت اگر کسی قائل به مطلق، فرازمانی و فرامکانی بودن بیانات دینی باشد، با کسی که دستورات دین را مقیّد به شرایط زمانی و مکانی خاصّی می داند، فهمش از دین بسیار متفاوت و حتّی در مواردی متعارض خواهد بود!

ÿ”¹ÿ”¹ÿ”¹ و در مبحث سوم که بخش اصلی نظریه را تشکیل می دهد:

پس از بر شمردن رویکردهای مختلف در مواجهه با قرآن و روایات و نسبت سنجی بین این دو منبع اصلی شناخت دین، به تبیین اجمالی دیدگاه برگزیده مبنی بر «محوریت قرآن و مداریّت سنّت» یا «اصل بودن قرآن و فرع بودن سنّت» پرداخته شد.

در پاسخ به این سؤال که در دین شناسی، قرآن اصل است یا روایات و یا هر دو، چهار مبنا و رویکرد مختلف مطرح شدند.

رویکرد اوّل، قرآن را یگانه منبع شناخت دین می داند و سنّت را از اساس نفی می کند (قرآنیون).

در رویکرد دوّم - بر خلاف نگرش اوّل – حجّیت ظواهر قرآن مورد انکار قرار گرفته و به جای آن، روایات به عنوان مرجع اصلی و نهایی برای فهم دین قلمداد شده اند (اخباریون).

ÿ”¸ لازم به ذکر است که اصولیون شیعه هم ذیل همین رویکرد تعریف می شوند؛ با این تفاوت که اگر چه ممکن است در مقام نظر، اولویت در شناخت معارف دینی را از آنِ قرآن بدانند، اما در عمل و در فرایند استنباط و اجتهاد، اساس کار خود را بر پایۀ احادیث بنا نهاده اند؛ یعنی بدون اینکه در ابتدا، مبانی و خطوط کلّی مباحث را از آیات قرآن استخراج و اصطیاد کنند، و نیز پیش از آنکه عرضه بر قرآن را شرط اصلیِ اخد یا طرد روایات بدانند، به نحو حداکثری به آنها عمل نموده اند.

این رجوع محدود و حداقلی به قرآن، یک رجوع «صوری» محسوب می شود که - از جهت عدم اصالت قائل شدن برای قرآن در تکوّن و شکل دهی معرفت دینی – با رویکرد اخباری تفاوت چندانی نمی کند!

در طیّ مباحث، رویکرد اخباریون و حتی روش اصولیون که ارجاع روایات به قرآن را تنها در بحث تعادل و تراجیح - آن هم به عنوان آخرین معیار برای اخذ روایت صحیح - مطرح می کنند، مورد بررسی و نقد قرار گرفت.

رویکرد سوّم که بیشتر به علمای اهل سنّت تعلّق دارد، قرآن و روایات را در عرض هم دانسته، هر دو را اصیل تلقّی کرده و برای عرضۀ احادیث به قرآن - جهت مشخص شدن صحّت یا ضعف آنها - هیچ ضرورتی نمی بینند.

رویکرد چهارم نیز که شیوۀ برگزیدۀ آیت الله حیدری است، «اصالت» را در شناخت معارف دین، از آنِ قرآن می داند و روایات را منبع «فرعی» دین شناسی معرفی می نماید.

✔️ در این منهج، اولین و مهمترین معیار در سنجش صحت و سقم روایات، ارجاع آنها به قرآن کریم - قبل از عمل به آنها - است.

تنها حدیثی معتبر و قابل قبول است که بتوان اصل و ریشۀ آن را در قرآن یافت؛ در غیر این صورت، آن روایت هر چه قدر هم که سندش محکم باشد، طرد می شود.

پروژۀ بزرگ اصلاحیِ نظریه پرداز محترم تحت عنوان «اسلام محوریهٔ القرآن» و ضرورت خروج از «اسلام محوریهٔ الحدیث» که در خلال مباحث بدان اشاره شد، در همین راستا قابل ارزیابی است.

یادآوری : کمال حیدری (زادهٔ ۱۳۳۵ هجری شمسی در کربلا) یکی از علمای اسلامی در رشته های مختلف و از مراجع تقلید شیعه است. وی از مدرسین خارج فقه و اصول و فلسفه و عرفان و تفسیر و عقاید در حوزه علمیه قم می باشد. وی بر مباحث عقیدتی تسلط زیادی دارد .

محمد صالحی