چیستی فرهنگ ایثار و شهادت

«ما راه بازگشت نداریم, محاصره شده ایم اگر نمی توانید به کمکمان بیائید, به بچه ها بگوئید ما را حلال کنند , اگر کاری ندارید, خداحافظ » این ها آخرین کلماتی بود که از پشت بی سیم, از زبان فرمانده شهید شنیده شد

آنجا هنگامه ای به پا بود که تاریخ فقط یک بار آن را دیده بود!

سرزمین شور و شعور، سرزمین نیاز و نماز؛ اشک هزار هزار شمع، بال های سوخته هزار هزار پروانه و یک آسمان لاله پرپر. آنجا زمین بوی بهشت می داد. آنجا خدا بود و کوچه های «اخلاص» ! نامهربانی سال ها بود که رخت بر بسته بود، دل ها مهربان مهربان. آنجا هر روزش عید بود- که در آنجا خدا هرگز معصیت نشد. آنجا منیت ها لجن مال شده بود، شهوت از بی رونقی دق کرده بود، عصیان اسیر سرپنجه های «تسبیح» گشته بود. آنجا همه اهل «دعا» بودند، همه اهل «تکبیر» همه اهل «مسجد» . آنجا هیچ ستاره ای غروب نکرد. آنجا همیشه خورشیدها بر نیزه ها و زیر تانک ها قرآن می خوانند. آنجا قلب زندگی در چاه های «درد» می تپید، و اشک تنها مرهم دیدگان! آنجا هیچ فاصله ای نبود، همه یک رنگ، همه یک جامه، خاکی خاکی!

در آنجا گناه، غریبه ای بود که هیچ گاه پایش به دروازه آن شهر نرسیده بود، گناه دیو سیاه افسانه هایشان بود. آنجا، جای ماندن نبود، خیمه ها همه موقتی بودند. آنجا مردان همه سرود «رضا» می خوانند و تکبیر هلهله می کردند. آنجا سرزمین افسانه ها، اسطوره ها، سرزمین ایثار، سرزمین شاهدان شهید، سرزمین خدا بود. و اینجا...؟

امروز ما در جامعه ای در حال گذار زندگی می کنیم، در نتیجه، بسیاری از ساختارهای موجود در حال تغییرات نسبتاً محسوس است. ساختارهایی از قبیل معیشت، اهداف روابط کاری و نوع مشاغل، ارز ش ها و فرهنگ، محتویات آموزش در اشکال رسمی و غیررسمی و... در حال تحول است.

تحولات مذکور بالا، ناشی از عوامل متعددی است که بخشی از آنها درونی و بخشی از آن نیز بیرونی است. یکی از عمده ترین عوامل تحولات فرهنگی، گسترش ارتباطات و تبادل اطلاعات و همچنین وسایل ارتباط جمعی است و از محصولات آن، فاصله نسل ها است که طبق آن نوجوانان و جوانان، با ارزش ها و هنجارهای سنتی بیگانه شده و از آن فاصله می گیرند (بحران هویت).

به هر حال در شرایط فعلی، شاید بتوان گفت که ما بیش از هر زمان دیگر به دور از شعار و با توجه به واقعیت های جامعه نیاز به ارزشیابی و بازشناسی و نیز برنامه ریزی عملی فرهنگی داریم. بنابراین در ضرورت پرداختن هر چه جدی تر و واقع بینانه تر به بخش فرهنگ که طبعاً دارای ارتباطات عمیقی با سایر حوزه ها مانند اقتصاد، سیاست و امور اجتماعی و... است که نمی توان تردیدی اعمال داشت. فرهنگ دارای ویژگی ها و کارکردهای بسیاری است که وقوف آنها می تواند ما را در انتخاب راهکارهای فرهنگی یاری رساند. فرهنگ از طریق اجتماعی شدن است که منتقل می شود. در نتیجه می بایستی برای اشاعه فرهنگ «ایثار و شهادت» مکانیزم های جامعه پذیری را مطالعه نموده و دانست که انسان ها از طریق نهادها است که با یکدیگر ارتباط برقرار می سازند و این معنا یعنی «ایثار و شهادت» ، نمادی است که حاصل ارزش های فرهنگی است و نماد، علامتی است که می تواند مظهر یک چیز عادی و ارزشی شود.

مفاهیم فرهنگ

فرهنگ مقوله ای است که بسیاری از اندیشمندان، متفکرین و صاحب نظران علوم اجتماعی درباره آن سخن گفته اند. جا دارد ابتدا اهمیت فرهنگ را از زبان امام خمینی(ره) بشنویم: «بی شک بالاترین و والاترین عنصری که موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را نشان می دهد» . (۱) از فرهنگ، تعاریف بسیار زیادی ارائه شده است، به طوری که تأکیدی خاصی که از کاربرد آنها نشأت گرفته است و می توان به چند دسته تقسیم کرد.(۲)

۱- تعریف های تاریخی: که تکیه بر میراث اجتماعی در طول تاریخ جامعه دارد.

۲- تعریف های روان شناختی: که تکیه بر الگو و روش تسهیل سازگاری با محیط و جامعه دارد.

۳- تعریف های ساختاری: که در آن تأکید بر ایجاد شده ها توسط اجتماع بشری دارد.

۴- تعریف های تشریحی: تأکید بر عناصر تشکیل دهنده فرهنگ دارد و...

اما منظور از این تقسیمات، یک نتیجه گیری مهم است و آن این است که «وسعت قلمرو فرهنگ به وسعت حیات اجتماعی است و مهم ترین خصوصیت، این است که امر عرضی نیست. بلکه انسان آن را در ضمن زندگی در بین مردم به خصوص فرا می گیرد. انسان با فرهنگ به دنیا نمی آید، بلکه ضمن رشد در داخل یک فرهنگ خاص، ذخایر اندیشه و میراث های معنوی شکل گرفته و در طول سال های پیشین می آموزد» اگر از تعاریف فرهنگ عبور کنیم، باید به سه ویژگی مهم فرهنگ اشاره کنیم که عبارتنداز:

۱- مشترک بودن؛

۲- اکتسابی بودن؛

۳- قابلیت انتقال؛

با توجه به توانایی خارق العاده انسان در یادگیری، انسان شناسان و جامعه شناسان در مورد دو ویژگی اخیر فرهنگ و نیز این موضوع که یادگیری و انتقال فرهنگ، از طریق اجتماعی شدن و به وسیله نهادها انجام می پذیرد، اتفاق نظر دارند.

در یک تقسیم بندی محتوایی فرهنگ ایثار و شهادت را می توان به صورت زیر تقسیم بندی کرد:(۳)

۱- فعالیت های آموخته شده و مشترک نظیر ایثار کردن و از جان گذشتن؛

۲- افکار و اندیشه ها، نظیر از جان گذشتن در راه خدا و مقابله با کفر، جهاد و...؛

۳- محصولات اجتماعی و مشترک نظیر لباس ها، مقبره ها و گنبدهای شهدا؛

۴- فن آوری، ابزارهایی که محصولات مادی مربوط به شهادت و ایثارگری را می سازد؛

۵- سازمان اجتماعی، نهادهایی نظیر بنیاد شهید و... که در این زمینه فعالیت می کنند؛

۶- ایدئولوژی، نظیر ارزش ها و باورهایی که پشتوانه فرهنگ ایثارگری و شهادت است.

معنا و مفهوم فرهنگ ایثار و شهادت

ایثار در لغت به معنی «برگزیدن، عطاکردن، غرض دیگران بر غرض خویش مقدم داشتن، منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن» (۴) و شهادت یعنی «مجموعه باورها، آگاهی ها، آداب و اعتقادات و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین درجه کمال، یعنی مرگ آگاهانه در راه خدا می شود.» (۵)

ایثار، که یک واژه عام است، در همه مکتب ها و فرهنگ ها وجود دارد، ولی در اسلام مفهوم آن از یک برتری خاصی برخوردار است و هر تلاش، فداکاری، بخشش و جایگزینی را ایثار نمی گویند، بلکه ایثار در اسلام، دارای پیش زمینه ای چون اخلاص در راه خدا بودن دارد. ایثار بیانگر رشد و معرفت انسانی است و این موقعی است که انسان به یک تکامل روحی دسترسی پیدا کند. ایثارگری از آنجایی که حامل پیام هایی همچون: خداخواهی، دین باوری، خدایابی، انسان دوستی و دگرخواهی، شهادت، رشادت، از خودگذشتگی، عزت و عظمت و... است، در بین ما تقدس پیدا کرده و ما از این که افرادی ایثارگر را در بین خودمان داریم، احساس امنیت می کنیم. لازم به تذکر است که صفت ایثارگری در سطح زندگی اجتماعی نیز تبلور پیدا می کند و کارکردهای مثبتی دارد و باعث ایجاد همبستگی های اجتماعی و انسجام جامعه است و مناسب نیست که این وجه آن نادیده گرفته شود. ایثار یک هیجان زودگذر و بروز یک احساس آنی نیست، بلکه استکمال شعوری است که در یک انتخاب تجلی می یابد:

ایثار از خود گذشتن است، برای یافتن مفهومی برتر و والاتر در عرصه عملیاتی، ایثار در زمین است. اما نگاه ایثارگر، به آسمان ها است. براساس ویژگی های فرهنگ، یعنی «عمومی بودن» و «ناآگاهانه بودن آن» ، این تعریف قابل نقد و بررسی است. زمانی رفتار، ویژگی یا عقیده ای جزء فرهنگ مردم محسوب می شود که از حالت عمدی و آگاهانه درآید. اگرچه همه عوامل فرهنگی، ابتدا عمدی و آگاهانه بوده اند. اما زمانی فرهنگ محسوب شده اند که درونی(۶) و ملکه ذهن مردم شده باشند. بعضی از خصلت های یادشده ایثارگری و شهادت در واقع خصلت فرهنگی ندارند و گرچه بسیار ارزشمند هستند، ولی در مقوله فرهنگ قابل طرح نیستند. در ضمن باید بین «ایثارگری و شهادت» و «فرهنگ ایثارگری و شهادت» تفاوت قایل شد. اگر بخواهیم ایثارگری و شهادت را گسترش دهیم به صورت فرهنگی و جامعه شناختی نمی شود. زیرا یکی از عناصر مهم شهادت و ایثارگری، آگاهی، عقلانیت و خدامحوری است و این را نمی شود به صورت رفتارهای خود جوش ترویج کرد. اما اگر قصد داریم ارزش ها، هنجارها، عرف و قوانین و آداب و رسوم مربوط به فرهنگ ایثارگری و شهادت را گسترش دهیم، به نحوی که در مردم اقدام به آنها نهادینه شود، از طریق فرهنگی و جامعه شناختی امکان پذیر است. این تعریف فاقد ویژگی عمومیت است. زمانی ما چیزی را فرهنگ می دانیم که در اکثریتی از مردم یک کشور، شهر یا قوم وجود داشته باشد.

باز عقلانی بودن و آگاهانه بودن ایثارگری و شهادت، از قدرت عمومیت آن می کاهد، علاوه بر این برخی از ویژگی های ذکر شده در این تعریف، قابل سنجش نیست و تازه اگر به سنجش درآیند، از ارزش آنها کاسته می شود. زیرا افراد اجتناب دارند که در این زمینه منویات خود را بروز دهند و کسانی که بروز می دهند، ممکن است برای منافع مختلف دیگری باشد. ویژگی هایی مانند خدامحوربودن، در مسیر کمال حرکت و رضای خدا را به رای خلق ترجیح دادن و... مفاهیمی دیگر که بیان شد که خود نیاز به توضیح و تعریف دارند.

فلسفه وجودی فرهنگ ایثار و شهادت از نظر اسلام

آیین مقدس اسلام؛ آیین توحید، عقل، فطرت، رشد، کمال، صلح، صفا، مهر، محبت و آیین تعلیم و تربیت است.

اسلام عشق و علاقه دارد، قلوب انسان ها را از راه ارتباط با شرک و کفر، بت و بت پرستی و بندگی نسبت به بندگان پاک کند. اسلام دعوتش را با دلیل و برهان و موعظه و حسنه و جلال حسن شروع می کند و از این راه سعی می کند، انسان منحرف از فطرت توحیدی را به صراط مستقیم برگرداند. اسلام، موضع گیری علیه فطرت توحیدی را که به ضرر خود موضع گیران و مزاحم مؤمنان پاکدل است، نمی پسندد و چنانچه ببیند دشمن عالم یا معاند جاهل، در زمینه رشد انسان و انسانیت مانع ایجاد می کند، خود را به خاطر اقامه حق، مجبور به جهاد می بیند و برای او جهاد ابتدایی یا دفاتر فرقی نمی کند. آنچه برای او اهمیت دارد، پاکسازی حیات انسان از آلودگی شرک، کفر، فسق و فجور بت و بت پرستی است. (۱)

اکنون که روشن شد برای چه هدف والایی در اسلام، سخن از جهاد و مبارزه به میان آمده است، ضروری است به بررسی ارزش های ایثار و شهادت در آیین جهاد و مبارزه پرداخته شود. ایثار و از خودگذشتگی امری است دینی، اخلاقی و انسانی و بسیار نیکو و پسندیده که در هر آیین و مذهبی ستوده شده و درباره آن سفارشات زیادی شده است. ایثار در فرهنگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اسلام به عنوان اوج وارستگی مؤمن و نشانه بارز پیوستگی به خدا و مکتب تلقی شده و در قرآن، از آن برای آزمودن صلاحیت رهبری امامت نام برده شده است.

---