نقش شرح صدر در رهبران و مسئولان جامعه

خداوند در توصیف پیامبر ص او را به خلق عظیم ستوده است و در تفسیر آن در آیات قرآنی به موارد بی شماری اشاره کرده که بیانگر و تحلیل کننده علت ستایش به خلق عظیم است زیرا آن حضرت از چنان شرح صدر و آستانه بالای تحمل برخوردار بود که نمی توان حتی در پیامبران اولوالعزم نیز کسی را همانند ایشان سراغ گرفت

درمطلب حاضر اهمیت و ضرورت شرح صدر و تحمل بالا در مسئولان و رهبران جامعه و تأثیرات آن بر مردم و فضای عمومی اجتماع مورد بررسی قرارگرفته که با هم آن را ازنظر می گذرانیم.

● پیامبر (ص) نماد شرح صدر

یکی از صفات اساسی لازم در رهبری جامعه شرح صدر است. رهبر جامعه می بایست آن چنان از آستانه بالای تحمل برخوردار باشد که همه شهروندان و افراد جامعه را همانند فرزندان خویش بداند.

خداوند در توصیف پیامبر(ص) او را به خلق عظیم ستوده است و در تفسیر آن در آیات قرآنی به موارد بی شماری اشاره کرده که بیانگر و تحلیل کننده علت ستایش به خلق عظیم است؛ زیرا آن حضرت از چنان شرح صدر و آستانه بالای تحمل برخوردار بود که نمی توان حتی در پیامبران اولوالعزم نیز کسی را همانند ایشان سراغ گرفت. شدت اذیت و آزارها نسبت به ایشان و اتهامات از سوی دوست نادان و دشمن دانا تا آن اندازه بود که آن حضرت می فرماید: ما اذی نبی مثل ما اذیت؛ هیچ پیامبری چون من اذیت و آزار نشد.دشمنان ایشان را ساحر و مجنون خواندند و دوستان از اطاعت بی چون و چرا از او سرباز زدند و حتی برخی با آن که علم داشتند که ایشان جز براساس وحی سخن نمی گوید و هرآنچه بر زبان می آورد، وحی نازل شده از سوی خداوند است: و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی، با آن همه می گفتند:الرجل لیهجر، این مرد هذیان می گوید.

منافقان نیز به عنوان شهروند امت و جامعه اسلامی با سوء استفاده از شرح صدر آن حضرت (ص) تلاش می کردند تا مقاصد خویش را پیش ببرند. خداوند این صفت آن حضرت (ص) را برخاسته از خلق عظیم ایشان بر می شمارد و در آیه ۶۱ سوره توبه می فرماید:ازایشان کسانی بودند که پیامبر را اذیت می کردند و می گفتند او شنوا و حرف شنوی دارد وهرچه بگوییم باور می کند؛ بگو او گوش شنوای درخیر شماست. این شنوایی به سبب ایمان به خدا و باور به مومنان و از باب رحمت به مردمان است.

آن حضرت (ص) درمیان اهل خانه و خانواده، اهل مهر و محبت بود و از خطاهای فاحش همسران می گذشت به گونه ای که خداوند از ایشان می خواهد برای آسایش خود هم که شده برخی از آن زنان را طلاق دهد و اگر پیامبر آنان را طلاق دهد، خداوند به او زنهایی بهتر می دهد، با این همه این کار را نکرد و نسبت به اذیت و آزارهای ایشان تحمل کرد. (سوره تحریم).

برخی از منافقان تهمت های ناروا درحق ایشان زدند و داستان افک را مطرح ساختند، به گونه ای که دوستان نادان هم به آن دامن زدند، ولی آن حضرت به سبب خلق عظیم وسعه صدر خویش تحمل کرد. (نور، آیه ۱۱).

عده ای از آن دوستان نادان دربرخی از موارد خود را بر سرسفره آن حضرت (ص) وقت و بی وقت دعوت می کردند و ساعت ها درانتظار سفره غذا می نشستند و یا پس از خوردن می ماندند و اجازه استراحت و خواب و آرامش و آسایش را از وی سلب می کردند. ولی آن حضرت (ص) به سبب سعه صدر و آستانه بالای تحمل چیزی نمی گفت به گونه ای که خداوند این مساله را مطرح کرده و از مردم می خواهد که چنین نکنند و از حیا و عفت پیامبر(ص) سوء استفاده نکنند. (احزاب، آیه ۵۳)

با آن که برخی از دشمنان بر سرش خاکروبه و حتی شکمبه می ریختند یا سنگ باران می کردند، آن حضرت(ص) تحمل می کرد و در کمال آرامش با استدلال و منطق نیک و برهان قاطع با ایشان سخن می گفت و هرگز تبسم از لبانش جدا نمی شد.

این گونه است که خداوند در تبیین خلق عظیم و تعلیل و تحلیل آن می فرماید: فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک؛ پس به سبب رحمت الهی، با مردم، مهربانی و خوشخویی می کردی و اگر تندخو و سخت دل بودی مردم از پیرامونت پراکنده می شدند. (آل عمران، آیه۱۵۹) آوردن کلمه لو به این معنا است که پیامبر هرگز دارای صفت تندخویی و سخت دلی نبوده و نخواهد بود.

● آثار اجتماعی شرح صدر

خداوند به صراحت در تبیین نقش و کارکرد سعه صدر و بالا بودن آستانه تحمل در زندگی بویژه برای مدیریت اجتماعی و رهبری جامعه می فرماید که شرح صدر موجب می شود تا کارها با آسانی پیش برود و مسایل سخت خصوصاً امور بغرنج و پیچیده اجتماعی ساده و آسان شود. از این رو حضرت موسی(ع) خواهان شرح صدر می شود تا کارها و مأموریت ها به آسانی انجام گیرد و مشکلات برطرف گردد. (طه، آیات ۴۲تا ۶۲)

البته خداوند در بیان شرح صدری که به پیامبر اسلام داده می فرماید که این شرح صدر آنچنان مهم و اساسی است که مشکلات را به سادگی حل و فصل می کند و هر سختی را به چنان آسانی تبدیل می کند که قابل قیاس نیست. از این رو با آوردن واژه العسر با حرف تعریف و نکره کردن یسر و تکرار آن ها این معنا را گوشزد می کند که مشکلات بیش از آنچه انتظار می رفت با شرح صدر، ساده و آسان می شود. (سوره انشراح) به این معنا که اگر هر مشکلی راه حلی دارد، شرح صدر، بیش از آنچه تصور می شود حلال مشکلات خواهد بود.

بدین معنی که درحالت عادی اگر گره را با دندان نخواهیم بازکنیم می بایست دست کم از دست استفاده کنیم، ولی با شرح صدر این مشکلات با زبان حل می شود و حتی نیاز به کار دست نیست؛ وقتی دل تسلیم خداست (زمر، آیه۲۲)، خداوند کاری می کند تا این دل نرم، دل سخت دیگران را نیز نرم کند. این گونه است که سخن چون از دل برآید لاجرم بر دل نشیند و دلهای سخت و کارهای مشکل را نرم و آسان کند.

از دیگر آثار شرح صدر این است که همه اقشار جامعه از رحمت فراگیر و عمومی رهبران جامعه بهره مند خواهند شد و رهبری چون پدری مهربان حتی فرزند خطاکار را می بخشد و عفو می کند تا اصلاح شود. از این رو خداوند پیامبر(ص) را رحمه للعالمین می شمارد و می فرماید: و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین؛ ما تو را جز رحمت برای جهانیان نفرستادیم. (سوره انبیاء، آیه۷۰۱) این رحمت رحمانی که جلوه رحمت واسعه رحمانی الهی است، چنان فراگیر است که حتی دشمنان حربی را نیز درمی گیرد و اجازه می دهد تا ایشان برای شنیدن سخن حق به منطقه امن جامعه اسلامی درآیند و پس از شنیدن حتی اگراسلام را نپذیرفتند، به مأمن و خانه ایمن خویش بازگردانده شوند. (توبه، آیه۶۱)

این گونه است که پیامبر(ص)، نفس خود و نفس خویش (آل عمران، آیه۱۶) امیرمؤمنان علی(ع) را پدران امت معرفی کرده و می فرماید: انا و علی ابوا هذه الامه. (من و علی پدران این امت هستیم) بنابراین، ازمنظر پدرانه و دلسوزانه نسبت به همه فرزندان حتی منافقان می نگرد و اجازه می دهد تا ایشان آدم شوند و حتی کافرانی را که اذیت می کنند می بخشد تا فرصت بازگشت و توبه یابند و مجازات بسیاری از ایشان را به قیامت واگذار می کند مگر آنکه به سلاح دست برده و جنگ راه اندازند و متعرض ایمان و اسلام دیگران شوند.

رهبر جامعه هم در مدیریت و هم در ابلاغ مطالب و همراه سازی دیگران نیازمند سعه صدر و شرح صدر است، لذا خداوند برای اینکه دیگران در برابر مطالب ابلاغی، واکنش احساسی و تند نشان ندهند، خواهان سعه صدر می شود، زیرا افزایش آستانه تحمل و مدیریت احساسات و عواطف در هنگام مشکلات و سختی ها موجب می شود تا سلاح از دست دشمن بیرون آید و نتواند در برابر بردباری و صبر و تحمل رهبری مقاومت نماید. از این رو خداوند یکی از آثار سعه صدر را رهایی از حرج دانسته است. (اعراف، آیه۲)

اینها تنها گوشه ای از حقیقت و تأثیرات شرح صدر در رهبران امت و جامعه است. بنابراین هر مسئولی در هر مقام و منصب خرد و کلان می بایست آستانه تحمل خویش را افزایش دهد و با تقویت ایمان و اسلام و تسلیم در برابر خداوند، شرح صدر به دست آورد تا بتواند مدیریت جامعه را در سلامت و امنیت و آرامش با کم ترین هزینه ها انجام دهد.

علیرضا شعاعی