تکنو اتوپیانیسم

می خواستم بنویسم طبیعت انسانی و ذات و جوهره اش به تعالی و پیشرفت گرایش دارد, اما تردیدی دامن گستر مانع می شد به شدت مایل بودم که بنویسم این میل به تعالی باعث رشد و توسعه اقتصادی, صنعتی و فناورانه شده است, اما حتی در صورت بروز این اتفاق نیز نمی توان پیامدهای ناگوار آن را نادیده گرفت

می‌خواستم بنویسم طبیعت انسانی و ذات و جوهره‌اش به تعالی و پیشرفت گرایش دارد، اما تردیدی دامن گستر مانع می‌شد. به شدت مایل بودم که بنویسم این میل به تعالی باعث رشد و توسعه اقتصادی، صنعتی و فناورانه شده است، اما حتی در صورت بروز این اتفاق نیز نمی‌توان پیامدهای ناگوار آن را نادیده گرفت. البته به اندازه نئولادیت‌ها هم نباید بدبین بود و توسعه را به طور کلی نفی کرد .

به هر حال ما تا به حال دو گزارش درباره تکنورئالیسم و نئولادیسم منتشر کرده‌ایم و برای آنکه این پرونده را ببندیم احتیاج است که آخرین حلقه این سه گانه را نیز از نظر بگذرانیم. به همین دلیل در این گزارش به آرمان گرایی فناوری یا تکنواتوپیانیسم می‌پردازیم.

واژه تکنواتوپیا (آرمان شهر فناوری) معرف یک ایدئولوژی است که بر پایه خوش‌بینی نسبت به فناوری بنا شده است. طبق این ایدئولوژی، علوم و فناوری‌های پیشرفته با خود، تکنواتوپیا را به همراه دارند؛ یعنی یک اجتماع در آینده که شرایط ایده‌آل زندگی را برای تمامی شهروندانش فراهم کرده است.

● تکنو اتوپیانیسم در قرن ۱۹

کارل مارکس معتقد بود که دانش و دموکراسی در حرکت از محدوده اجبار به آزادی (اختیار) مانند دو دست عمل می‌کنند.

مارکس بحث می‌کند که پیشرفت علوم و دانش به مشروعیت بخشی نقش پادشاهان و قدرت کلیسای کاتولیک کمک کرده است.

در قرن ۱۹ سوسیالیست‌ها، فمینیست‌ها و جمهوری‌خواهان از جمله طرفداران استدلال و علم بوده‌اند.

تکنواتوپیانیسم و خردگرایی همواره طی ۲۰۰ سال گذشته با اندیشه‌های دموکراتیک، انقلابی و آرمان‌گرایان چپ همراه بوده است.

افراد افراط‌گرایی چون جوزف پریستلی (Joseph Priestley)، با تاکید بر مطالعات علمی، دیگران را به آزادی از استبداد نیز تشویق می‌کردند.

در اوایل قرن ۱۹، رابرت اوون، شارل فوریه و هانری دو سن سیمون با آراء خود در مورد تحولات فنی و علمی آینده بشریت به کمک خرد، الهام بخش طرفداران نظریه اجتماع گرایی شدند.

افراط گرایان نیز از نظریه تکامل داروینی برای اعتبار بخشی به ایده پیشرفت اجتماعی بهره‌برداری می‌کردند.

آرمان شهر سوسیالیست ادوارد بلامی که اواخر قرن ۱۹ در اثرش تحت عنوان «نگاهی به عقب» (Looking Backward) مطرح شد، الهام‌بخش هزاران کانون سوسیالیستی در آمریکا و سایر گروه‌های سیاسی ملی شد. این آرمان شهر همان قدر فناورانه بود که تصورات ذهنی بلامی بودند.

به عقیده بلامی و سوسیالیست‌های اصلاح طلب، سوسیالیسم پیامد دردناک توسعه صنعتی بود.

مارکس و انگلس نیز مشکلات و درگیری‌های بیش‌تری را مطرح کردند اما به پایان اجتناب ناپذیر آن خوش‌بین بودند.

مارکسیست‌ها معتقد بودند که پیشرفت فناوری زمینه را نه تنها برای ایجاد اجتماعی نو با روابط مالکیت متفاوت فراهم می‌کند بلکه امکان ظهور و تولد گونه جدیدی از بشر را ایجاد می‌کند که ارتباطی متفاوت با طبیعت و نوع خود برقرار کرده است.

علاوه بر اینها ایدئولوژی‌های دیگری که طی قرن ۱۹ بر جوامع مسلط بودند، بر توسعه اقتصادی، صنعتی سازی و تشویق و ترغیب به پیشرفت علوم، استدلال و منطق تاکید داشتند .

چنین وضعیتی که در آن پیشرفت اجتماعی و علمی سرلوحه اهداف و عملکردها بود، ترغیب به بهسازی نژادی نیز دنبال می‌شد. پیامد آن مطالعاتی بود که در باب خانواده انجام گرفت و در تعداد زیادی از ایالات آمریکا برنامه عقیم‌سازی اجباری در مورد افرادی که ویژگی‌های منفی ژنتیکی داشتند، اعمال شد.

پس از آشویتس نیز خوش‌بینی راجع به علوم به بدبینی گرایید و امید به همگامی پیشرفت علمی با پیشرفت اجتماعی را تا حدودی به یاس تبدیل کرد.

● تکنواتوپیانیسم در قرن ۲۰

تکنواتوپیانیسم در قرن ۲۰ چهره عوض کرد. آنچه در حال حاضر تحت عنوان تکنواتوپیانیسم از آن نام برده می‌شود، بیش‌تر شبیه جنبشی است که در دهه ۱۹۹۰، به دنبال طرح فرهنگ دات کام، به ویژه در سواحل غربی آمریکا، آغاز شد.

این مباحث به شکلی موثر و گسترده در مجله Wired مطرح می‌شد و به همین دلیل این نشریه برای سال‌های متمادی به اثر مقدس طرفداران‌اش تبدیل شده بود.

طرفداران تکنواتوپیانیسم اظهار می‌داشتند که از فناوری‌های دیجیتال، به‌ویژه اینترنت، آزادی‌های فردی را افزایش می‌دهند.

این اتفاق با رهاسازی افراد از قید و بندها و دردسر دولت‌های بزرگ بوروکراتیک میسر می‌شود.

ارتباطات دیجیتال امکان فرار از شهرنشینی و زندگی مدرن را برای افراد فراهم می‌کند و کارگران متخصص امکان کار مستقل را می‌یابند.

بنابر ادعای طرفداران تکنواتوپیا، این نظریه افراد را از جناح‌بندی‌های سیاسی و شاخه‌های چپ و راست رها می‌کند. البته اگر چه در ابتدا این نظریه آزاداندیشان جناح راست را به خود جلب کرد، اما اغلب طرفدارانش از قوانین و مقررات دولتی گریزانند و به برتری نظام آزاد تجاری باور دارند.

کوین کلی و جرج گیلدر از صاحب‌نظران بلامنازع تکنواتوپیانیسم هستند.

کوین کلی از سردبیران نشریه Wired بوده که کتاب‌های متعددی نیز منتشر کرده است.

به دنبال این جریانات و در طی دهه ۱۹۹۰ جنبش تکنواتوپیانیسم بیش از پیش شکوفا شد. طرفداران این تفکر به ویژه افرادی بودند که در شرکت‌ها و موسسات اینترنتی به کار گماشته شده بودند و یا خود از صاحبان سهام فناوری‌های پیشرفته بودند.

البته در اواخر دهه ۱۹۹۰ و در طی دهه اول قرن ۲۰۰۰، ایده تکنورئالیسم و Techno – Progressivism (پیشرفت گرایی فناورانه) بیش از تکنواتوپیانیسم قوت گرفت و طرفداران پیشرفت‌های فناورانه به عنوان نقادان و جایگزین هواخواهان تکنواتوپیا مطرح شدند.

● اصول تکنواتوپیانیسم

برنارد جندرون (Bernard Gendron)، استاد فسلفه دانشگاه ویسکانسین میلواکی، ۴ اصل اساسی را برای آرمانگرایی فناورانه مطرح می‌کند:

۱) ما در حال گذار از مرحله تحول پساصنعتی در فناوری هستیم؛

۲) در عصر پساصنعتی، رشد فناورانه پایدار خواهد شد؛

۳) در عصر پساصنعتی، رشد فناورانه به کمبود منابع مالی منجر می‌شود؛

۴) ریشه کن کردن محدودیت منابع مالی به حذف تمامی مشکلات عمده اجتماعی منجر خواهد شد.

البته انتقاداتی هم به تفکر اتوپیانیسم وارد است. منتقدان معتقدند که تعریف تکنواتوپیا به عنوان شرایطی که در آن رشد اجتماعی با رشد علمی همراه است، شکلی از پوزیتیویسم (مثبت‌اندیشی) و علم‌گرایی است.

منتقدان اتوپیان‌های آزاداندیش مدرن خاطر نشان می‌سازند که تکنواتوپیا در حالی بر «مداخلات دولت» تاکید می‌ورزد که از اثرات مثبت قانون‌مند سازی تجارت غافل است.

منتقدان همچنین به اثرات مخرب زیست محیطی فناوری اشاره می‌کنند و از افرادی یاد می‌کنند که به لحاظ زندگی در کشورهای فقیر و محروم از مزایای فناوری بی‌بهره‌اند اما از اثرات مخرب آن عذاب می‌بینند.

به هر حال این طور به نظر می‌رسد که زندگی در آرمان شهر فناوری، جایی که از محرومیت‌های گذشته در آن اثری نیست، همه از مزایای فناوری بهره‌مند می‌شوند؛ و حتی شاید در آن «غیاب رنج» و «پایان مرگ» نیز چندان دور از دسترس نباشد.

گزارش: شیما حکیمی