گامی به سوی بهره وری و تحقق جنبش نرم افزاری

مقاله حاضر ضمن تبیین نقش اطلاعات در فرایند توسعه پایدار و نیز ارتقای بهره وری , پس از مروری بر وضعیت نظام ملی, اطلاع رسانی كشور در پرتو تحولات جامعه اطلاعاتی, راهكارهایی جهت توسعه اطلاعاتی ایران به عنوان پیش شرط تحقق جنبش نرم افزاری به صورت فشرده ارائه خواهد داد

توسعه فرایندی است عجین با طیف وسیعی از مطالعات، برنامه ریزیها ، گزارشات، تصمیم سازی ها، ابتكارها و ... اما به راستی چرا « اطلاعات» بویژه در فرایند « توسعه پایدار» چنین پر اهمیت ظاهر شده است؟

با توجه به ارتباط مستقیم و تنگاتنگی كه میان مفاهیم توسعه و بهره وری وجود دارد به روشنی می توان اهمیت راه‌بردی اطلاعات و فناوری های اطلاعاتی را در مباحث حوزه ی بهره‌وری نیز جستجو كرد. با عنایت به محوریت نقش انسان در مفاهیم توسعه و بهره وری ، در فضایی كه زمینه رشد خرد اجتماعی و كیفیت آموزش به سبب تسهیل ارتباطات و تبادل اطلاعات علمی فراهم گردد، بستر لازم برای نهادینه شدن فرهنگ بهره وری و توسعه منابع انسانی آسان‌تر مهیا شده ، ‌در نتیجه حركت ملی برای ارتقای بهره وری از سرعت، تداوم و تضمین بیشتری برخوردار خواهد شد. از این رو می توان به حكم تجربه نیز انسان و جامعه پیشرفته تر را معادل با انسان و جامعه بهره ورتر دانست.

در عصر حاضر تمام جهان روبه سوی خلق یك "جامعه جهانی اطلاعاتی" می رود و در این مسیر، هر كشور باید جزیی از پیكره ی این جامعه اطلاعاتی در حال ظهور باشد. برای مشاركت مؤثر و كارآمد در جامعه جهانی اطلاعاتی، لازم است كه هر كشوری خود بدل به یك «جامعه اطلاعاتی» شود و گرنه شكل جدیدی از محرومیت و استعمار چهره زشت خود را نمایان خواهد ساخت.

متاسفانه توسعه اطلاعاتی در كشورمان ( تا پیش از برنامه سوم توسعه)، به علت فقدان یك سیاست ملی یك‌پارچه و تعهدات دولت و نیز عدم هماهنگی لازم برای ادغام فعالیت ها‌ی‌ موازی در قالب یك نظام متمركز، متوقف مانده بود. خوش‌بختانه به موازات اهتمام اخیر دولت در اجرای طرح های اطلاعاتی پیش بینی شده در برنامه سوم توسعه، بارقه هایی از بهبود وضعیت نظام ملی اطلاع رسانی در ایران به چشم می خورد.

مقاله حاضر كه در قالب ۴ بخش تنظیم گردیده ، اساساً تجلی نگرشی مسئولانه به پدیدهٔ اطلاعات و پرهیز از حركت‌های بی‌مطالعه ی آتی است و ضمن تبیین نقش اطلاعات در فرایند توسعه پایدار و نیز ارتقای بهره وری ،‌ پس از مروری بر وضعیت نظام ملی، اطلاع رسانی كشور در پرتو تحولات جامعه اطلاعاتی، راهكارهایی جهت توسعه اطلاعاتی ایران به عنوان پیش شرط تحقق جنبش نرم افزاری به صورت فشرده ارائه خواهد داد.

«اطلاعات» - به منزله گنجینه دستاوردهای فكری انسانها - همچون كلیدی است برای رشد دانش و فناوری، تصمیم گیری و مدیریت تحقیق و توسعه ،‌تولید و اشتغال ،‌آموزش و پرورش ، برنامه ریزی و قانون گذاری ... و سرانجام ساختن جهانی نو كه در آن حداكثر بهره وری در استفاده از نیروی های بالقوه مادی و معنوی لحاظ شده باشد. بدیهی است در اختیار داشتن اطلاعات جامع و موثق علمی، فنی ،‌تجاری و اداری در زمان مناسب می تواند ضمن امكان افزایش خلاقیت و فنّاوری، مانع از اتلاف منابع و دوباره كاریهای غیر ضروری و ناخواسته و بالاتر از همه تصمیم گیریهای بی ثمر گشته ، بعنوان بازوی دست مدیران و سیاست گذاران محسوب گردد.

امروز به باور بسیاری از صاحب نظران جهان در آستانه یك انقلاب اجتماعی نوین قرار دارد و زمینه این انقلاب را حركت از جامعه كشاورزی به جانب جامعه صنعتی و در نهایت به سوی جامعه فرا صنعتی (جایی كه تطور اقتصادی از تولید كالا به ارائهٔ خدمات می گراید) مهیا ساخته است. این انقلاب نوین كه به «انقلاب اطلاعاتی» نام گرفته است به اندازه انقلاب صنعتی اهمیت داشته و به سبب آن، پردازش داده ها و تبادل اطلاعات بر تولید كالا برتری می یابد و خود ، به ابر صنعتی فراگیر بدل می شود. حتی ممكن است اطلاعات ، خود به سلاح نیرومندی تبدیل شده و در محاصره یا تحریم یك كشور ، نقش تعیین كننده داشته باشد. ‌شاید به همین دلیل است كه در عصر اطلاعات ،‌كشور ها را بر پایه كمیت و كیفیت اطلاعاتی كه در اختیار دارند طبقه بندی می‌كنند.

ضرورت و جبر تعمیق فرهنگ صنعتی و توسعه برای ارتقای سطح علوم و تكنولوژی ، بسط امكانات تحقیقاتی علمی و فنی را می طلبد و تكنولوژی اطلاعات ، ابزار لازم برای تحقیقات اصیل نظری و كاربردی را فراهم می سازد. در حقیقت فرآورده ها و خدمات اطلاعاتی ، پشتیبان پروژه ها و اقداماتی است كه در برنامه های سازندگی و توسعه ملی مورد توجه بوده و در بسیاری از مواقع در پیشگیری از وقوع بحرانها، نقش اصلی را برعهده داشته است. برای بسط این موضوع، ذیلاً به نقش اطلاعات در فرایند توسعه و ارتقای بهره وری نظری خواهیم داشت.

الف) اطلاعات و توسعه پایدار:

توسعه فرایندی است عجین با طیف وسیعی از مطالعات ، برنامه ریزی ها ، گزارشات ، تصمیم سازی ها، ابتكارها و ... اما به راستی چرا « اطلاعات» بویژه در فرایند « توسعه پایدار» ((Sustainable development چنین پر اهمیت ظاهر شده است.

جهانی شدن (Globalization) واقعیت روبه گسترشی است كه ابعاد مختلف آن تمامی كشورهای جهان را به گونه ای با خود درگیر ساخته است. در این راستا، تغییر رویكرد از فناوری مولد به فناوری اطلاعات ، آغازگر مرحله جدیدی از حیات اجتماعی بشر شده است به نحوی كه كاربرد فراگیر فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی ، موجبات تحقق شكل جدیدی از جوامع، موسوم به «جامعه اطلاعاتی» (Information Society)را مهیا ساخته است. جامعه ای كه در آن ،دانایی ارزش پایه بوده و به همین دلیل ، این سرمایه است كه در خدمت نیروی انسانی قرار می گیرد و نه بالعكس. توسعه معرفتی - انسانی و رشد توانمندیهای فردی ، موتور محركه این جوامع اطلاعاتی می باشد. در چنین جوامعی ، شهروندان از پارادایم زندگی برای بقاء، به پارادایم زندگی برای رشد سوق داده می شوند.

پژوهش یا تولید دانش ( (Knowledge Production ، پایه اصلی فناوری و ركن اساسی پیشرفت و توسعه علمی می باشد. باید اعتراف كرد كه تحقیقات بشر در یك قرن گذشته ، شاید به میزان تمام تاریخ، تولید دانش و اطلاعات نموده تا جایی كه به نظر می رسد این انباشتگی ، جهان را در آستانه «انفجار اطلاعات» قرار داده است. هر روزه كتابها و مقالات فراتر از آن‌كه بتوان آنها را مطالعه نمود چاپ و منتشر می شوند. از سویی آهنگ رو به رشد تكنولوژی بر ارائهٔ نتایج روز افزون تحقیقات برای به خدمت گرفتن آنها به شدت پای می فشارد.

ردپای مقدمات بروز «انقلاب اطلاعاتی» را از هم اكنون می توان در ظهور ریز كامپیوترها ، دیسكتهای نوری و دیگر رسانه های ذخیره انبوه ، شبكه های ارتباط جهانی ، تكنولوژی فشرده سازی، میكروگرافها، پست الكترونیك و… به وضوح مشاهده كرد. روزی نیست كه بتوان از شنیدن نامهایی چون انفجار اطلاعات ، بزرگ‌راه‌های اطلاعاتی ، اینترنت، فیبر نوری ، آموزش مجازی ، تجارت الكترونیك ((e-Commerce و… اجتناب نمود.

این انقلاب نوین اجتماعی ، در حال ایجاد محیط جدیدی است كه سازمانها ، زیر ساختها ، معیارها و نیز ارزشهای نوینی را بر مبنای كامپیوترهای شخصی ( PC ها) و ابررسانهٔ اینترنت با خود به همراه می آورد. اصطلاح انقلاب اطلاعاتی دال برگذار از جامعه ای صنعتی به جامعه ای خواهد بود كه در آن صنعت اطلاعات بر دیگر فراورده های صنعتی استیلا می یابد .پیشرفت اقتصادی بیشتر در صنایع دانشی (Knowledge industry) روی می‌دهد تا در بخش تولید ]۱[ ودولت هانیز در دراز مدت از سرمایه گذاری و برنامه ریزی در راه اقتصاد سیاسی اطلاعات(Poletical economics of information) بیش از سرمایه گذاری در راه تولید صنعتی سود خواهند برد .

در سال ۱۹۰۰میلادی صنایع اطلاعاتی تنها ۸ درصدازتولید ناخالص ملی آمریكا راشامل می شد ودر سال۱۹۵۵صنایع اطلاعاتی از سطح تولید ناخالص ملی امریكا رابه خوداختصاص می داد.این روند درسال ۱۹۶۵به ودرسال۱۹۷۰به ازتولیدناخالص ملی آمریكا رسید.

در عرصه تجارت نیز با ایجاد اقتصاد جهانی وپیدایش بازارهای مشترك، نیاز به اطلاعات تكنولوژیك افزایش یافته زیرا عامل كیفیت تولید وتوسعه اقتصادی در همین مورد مندرج است . ظهور پدیده تجارت الكترونیك وآمار رشد فزاینده آن طی سالهای اخیر دلیلی بر این مدعا است . طبق این آمار در سال ۲۰۰۳میلادی میزان تجارت الكترونیك به مبلغی حدود۴ میلیارد دلار رسیده است. همچنین به‌طور میانگین درآمد كشورهای خاورمیانه در سال ۲۰۰۳میلادی از تجارت الكترونیك ،۷۰۰ میلیون دلار بوده كه پیش بینی می شود این رقم در سال ۲۰۰۴ به حدود ۷میلیارد دلار برسد . براساس همین گزارش ،حجم تجارت الكترونیك تنها در اروپا از مبلغ ۷/۱میلیارد دلار در پایان سال ۲۰۰۰ میلادی به بیش از ۳۹۰میلیارد دلار تا پایان سال ۲۰۰۴خواهد رسید . ]۲[

در حال حاضر ، بحث ارتباطات و جامعهٔ اطلاعاتی مانند مقوله محیط زیست، تعیین كننده سیاست های جوامع در عرصه های گوناگون است. فشار امواج اطلاعاتی و تحولات علمی - تكنولوژیكی، طبعاً دولتها را به اهمیت و ضرورت تدوین سیاستهای جامع اطلاع رسانی و استخدام فناوری های نوین ارتباطی و افزایش سرمایه گذاری در این خصوص متوجه ساخته است و با توسل به زیر ساختهای خود و فراهم ساختن امكان بهره گیری از این ابزارها و روشهای نوین ، افقهای جدیدی در خصوص تبادل اطلاعات و امكان حضور بی واسطه تر در عرصه های اجتماعی و دسترسی آنی به داده های علمی مختلف را به روی شهروندان گشوده اند و به این طریق زمینه تسهیل مشاركت مردم برای تحرك جامعه و بدست آوردن سهم مساوی در سودمندیهای توسعه فرهنگی - اجتماعی را مهیا ساخته اند. این تكنولوژی ها ، ابزارهای مهمی در جهت پیشبرد آزادی بیان و اطلاعات ، خلق آثار هنری ، تبادل فرهنگ ها و نیز آموزش و مشاركت افراد در امور عمومی به شمار می روند و می توانند در خدمت دموكراسی و ارزشهای اساسی آن، درآیند و شرایط تحقق یك جامعه اطلاعاتی مردم سالار را فراهم نمایند.

دولت هند نیز اهمیت سرمایه گذاری در بخش اطلاعات را از اواسط دهه ۸۰ میلادی درك كرد و با تشخیص به موقع و بهره گیری از مزیت های نسبی خود یعنی توان علمی و اجرائی مطلوب این كشور و همچنین وجود نیروی كار ارزان قیمت ، به سرعت در جهت تولید و صادرات نرم افزار گام برداشت تا جایی كه در حال حاضر نرم افزارهای مورد نیاز شركتهای بزرگی چون سوئیس ایر، جنرال موتورز، جنرال الكتریك، بوئینگ ،‌IBM و... در هند تولید می شود. مراكز Call Center شركتهای بزرگی چون Yahoo و Microsoft نیز در حال انتقال به هند می باشد كه این امر، ارزآوری و اشتغال قابل توجهی را برای این كشور بدنبال خواهد داشت . براساس سیاست جامع اطلاع رسانی هند،‌ خدمات نرم افزاری در این كشور،‌به دلیل ماهیت درآمد زایی و از طرفی Call Center ها بدلیل اشتغال زایی بالا، مورد حمایت بیشتر دولت بوده و توسعه خوبی یافته اند ولی چون هند در زمینه سخت افزار ،‌مزیت نسبی بالایی در قیاس با تایوان، سنگاپور و چین ندارد،‌ در این خصوص، سرمایه گذاری چندانی صورت نگرفته است . ]۳ [طبق آمار موجود‌،‌ ارزش صادرات نرم افزاری هند در سال ۲۰۰۰ میلادی بیش از ۵ میلیارد دلار بوده است كه این رقم بسیار بیشتر از ارزش كل صادرات غیر نفتی ایران است.

مرور مجدد آمارهای ارائه شده در بخشهای مذكور، ما را به این نتیجه رهنمون می سازد كه به جز صلح دایمی هیچ عاملی موثرتر از انتقال گسترده ،‌سریع و كارآمد، اطلاعات علمی و فنی نمی تواند در نیل به اهداف «توسعهٔ» جوامع روبه رشد سهیم باشد و نیز به جهانیان برای بهره مندی از یك زندگی متعالی تر كمك كنند.

فهرست منابع و مآخذ

[۱] در ادبیات اقتصاد، معمولاً دو واژه «اطلاعات» و « دانش» به جای یكدیگر استفاده می شوند و البته گاهی به معنای گردآمدن انواع اطلاعات نیز به كار برده شده است.

[۲] ناصح ، محمدامین - تجارت الكترونیك و توسعه پایدار، مجموعه مقالات تجارت الكترونیك، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، ص ۱۲۴.

۳. Yilmaz,B.۱۹۹۹,The Right to Information : Is It Possible for Developing Countries? IFLA,Journal:Vol.۲۵,No.۲,P.۷۲.

[۴] به عنوان مثال در گزارشی به نقل از دكتر دیوید میكوسز (Divid Micoses) مدیر پروژه اینترنت دولت آمریكا در آسیای میانه آمده: « یك بازار اینترنتی در قزاقستان توانسته است صنایع دستی بومی منطقه را در سراسر جهان در سطح وسیعی به فروش برساند»

۵. Chun. H.۲۰۰۰. Can Information Technology Explain Deceleration and Acceleration in Productivity Growth? Job Market Working paper, NY University,P.۷۷.

[۶] بموجب ماده ۱۰۳ قانون برنامه سوم توسعه ، دولت موظف است امكانات لازم برای دستیابی آسان به اطلاعات داخلی و خارجی ، زمینه سازی برای اتصال كشور به شبكه های جهانی ، بهبود خدمات و ترویج استفاده از فناوری های جدید را از طریق ایجاد زیر ساخت های ارتباطی و شاهراه های اطلاعاتی لازم ، پهنای باند كافی و گسترده از طریق وزارت ارتباطات و فن آوری اطلاعات و ایجاد تسهیلات لازم برای استفاده دانشجویان و اعضای هیأت علمی دانشگاهها فراهم آورد.

[۷] سند برنامه سوم توسعه ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ، پیوست شماره ۲ لایحه برنامه سوم ، شهریور ۱۳۷۸. ص ۹۷

[۸] راهبردهای كلان ، راهكارهای اجرایی و تشكیلات خدمات اطلاع رسانی و اینترنت در ایران، دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی ، وزارت ارتباطات و فن آوری اطلاعات ، فروردین ۱۳۸۰، ص ۱۰۵.

[۹] سخنرانی مرتضی حاجی در اولین همایش فن آوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش، تكفا، ش ۱، ص ۶۷.

[۱۰] گزارش هم اندیشی شركت های رایانه ای برنامه توسعه ICT در آموزش و پرورش ، تكفا، ش۱، بهمن ۸۱ ۱۳، ص ۵۴.

[۱۱] مؤمنی ، مینو - دو روی سكه بازار كامپیوتر در ایران، دنیای اقتصاد، ۱۸ خرداد ۱۳۸۲.

[۱۲] مطابق ماده ۴۸ تا ۵۷ قانون برنامه سوم توسعه ، دولت موظف است به منظور ایجاد فرصتهای شغلی جدید ، علاوه بر معافیت از حقوق و عوارض دولتی برای سرمایه گذاری ، همه ساله اعتبارات و تسهیلات ویژه ای به این امر اختصاص دهد (تبصره ۳ ، ۱۱ و ۲۹)

[۱۳] ۲۵. كاستلز، مانوئل - عصر اطلاعات : اقتصاد ، جامعه ، فرهنگ و ظهور جامعه شبكه ای ، ترجمه احمد علیقلیان و افشین خاكباز ، نشر طرح نو ، ۱۳۸۰. ص ۳۷.

(۱۴) . پاك نظر ، ثریا - تأثیر اینترنت در كشورهای در حال توسعه ، ماهنامه آموزشی ، پژوهشی و اطلاع رسانی وب ، شماره ۱۷ ، ۱۳۸۰.

(۱۵). حری ، عباس - طرح نظام ملی اطلاع رسانی كشور، گزیده مقالات ، مركز اطلاعات و خدمات علمی جهاد كشاورزی ، ۱۳۷۶.

(۱۶). سلیمی، محمد حسین – نقش تكنولوژی در بهبود بهره وری ، مجموعه مقالات اولین كنگره ملی بهره وری ایران ، سازمان ملی بهره وری ایران ، ۱۳۷۳.

(۱۷). قانون برنامه اول و دوم توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۸-۱۳۷۲) ، تهران ، سازمان برنامه و بودجه ، مركز اطلاعات اقتصادی ، اجتماعی و انتشارات ، ۱۳۶۸ و پیوست قانون اول.

(۱۸). ناصح ، محمد امین - تكنولوژی اطلاعات : حامی مدیران و زمینه ساز توسعه و اشتغال ، مجموعه مقالات همایش نقش فناوری اطلاعات در اشتغال ، تهران ، شورای عالی اطلاع رسانی ، ۱۳۸۰.

۱۹. Edward Lim,۱۹۹۹,Human Resources Development for the Information Society , Asian Libraries , Vol.۸, N.۵.

۲۰ .Kahen G,۲۰۰۰, Assessment of Information Technology for Developing Countries: Appropriateness,local Constraints,IT Characteristics and Impact , Int .Journal of Computer and Application Technology,Vol.۸.

منبع : كتاب مجموعه مقالات نخستین كنگره بین المللی - دانشگاه آزاد اسلامی

نویسنده : محمدامین ناصح

---