اتكا به نفت و گاز

مؤسسه بین المللی بیزینس مانیتور در گزارش سالانه خویش به بررسی بخش نفت و گاز ایران پرداخته است از دیدگاه این مؤسسه بخش های پتروشیمی و گاز طبیعی ایران دارای بیشترین قابلیت رشد و توسعه طی سال ها و دهه های آینده هستند

مؤسسه بین المللی بیزینس مانیتور در گزارش سالانه خویش به بررسی بخش نفت و گاز ایران پرداخته است. از دیدگاه این مؤسسه بخش های پتروشیمی و گاز طبیعی ایران دارای بیشترین قابلیت رشد و توسعه طی سال ها و دهه های آینده هستند. با توجه به روند پیر شدن چاه های نفت ایران و كاهش متعاقب توان تولید نفت آنها و از سوی دیگر افزایش مصرف نفت در داخل كشور، صادرات نفت ایران طی یكی دو دهه آینده كاهش خواهد یافت، اما در مقابل، گاز طبیعی بیشترین قابلیت را برای صادرات دارد و بدین ترتیب انتظار می رود گاز طبیعی به تدریج جای نفت را در تأمین درآمدهای نفتی ایران بر عهده بگیرد. مشروح این گزارش را می خوانید.

سهمیه تولید نفت ایران در اوپك از ماه جولای سال ۲۰۰۵ تاكنون كمی بیش از ۱/۴ میلیون بشكه در روز بوده است، اما ایران طی مدت فوق هیچ گاه بیش از ۴ میلیون بشكه در روز تولید نكرده است و به نظر می رسد ۹/۳ تا ۴ میلیون بشكه در روز كل ظرفیت تولید نفت ایران باشد. در واقع، با توجه به كاهش توان تولید ذخایر بالغ ایران هدف این كشور باید حفظ همین سطح تولید فعلی باشد. پیش بینی می شود ظرفیت تولید نفت ایران تا سال ۲۰۰۸ حداكثر به ۱۵/۴ میلیون بشكه در روز افزایش یابد. بر اساس تخمین های صورت گرفته ذخایر قطعی نفت ایران ۸/۱۲۵ میلیارد بشكه است. در جولای ۲۰۰۴ وزارت نفت ایران اعلام كرد كه به دنبال كشفیات جدید در حوزه های كوشك و حسینیه در استان خوزستان، ذخایر نفت این كشور به ۱۳۲ میلیارد بشكه افزایش یافته است. بخش اعظم ذخایر نفت ایران در حوزه های زمینی منطقه خوزستان در جنوب غربی ایران و در همسایگی عراق قرار گرفته است. ایران همچنین دارای ۲۶ هزار و ۶۰۰ میلیارد متر مكعب ذخایر قطعی گاز طبیعی است كه در جهان فقط از ذخایر روسیه كمتر است. احتمال افزایش ذخایر بالقوه نفت و گاز ایران بالا است، اما به نظر نمی رسد كه این امر در آینده ای نزدیك تحقق یابد. با این وجود، پیش بینی می شود تا سال ۲۰۰۸ ذخایر نفت ایران توسعه متعادلی داشته باشند.

●عرضه و تقاضای نفت: سهمیه تولید نفت ایران در اوپك از جولای ۲۰۰۵ تاكنون ۴ میلیون و ۱۱۰ هزار بشكه در روز بوده است كه ایران نتوانسته هیچ گاه این ظرفیت را پر كند. كاهش توان تولید چاه های بالغ نفت در ایران، احتمال افزایش چشمگیر تولید نفت آن طی سال های آینده را كاهش داده است و این كشور نیازمند پروژه های كاوش و تولید جدید است. ایران پیش از این برنامه بلندپروازانه ای برای افزایش تولید تا ۵/۴ میلیون بشكه تا پایان سال ۲۰۰۵ و بیش از ۵ میلیون بشكه تا سال ۲۰۰۹ را در سر می پروراند. همچنین وزارت نفت سابق ایران از طرح های خود برای افزایش تولید تا ۷ میلیون بشكه در روز تا سال ۲۰۲۴ خبر داده بود. این افزایش تولیدها نیازمند میلیاردها دلار سرمایه گذاری خواهد بود، البته هدف ۵.۴ میلیون بشكه در پایان سال ۲۰۰۵ هیچ گاه تحقق نیافت. در همین حال، انتظار می رود تقاضای نفت ایران به طور طبیعی سالانه ۳ تا ۴ درصد افزایش یابد، بنابراین پیش بینی می شود مصرف نفت ایران تا سال ۲۰۰۸ به ۷۴/۱ میلیون بشكه در روز برسد و ایران قابلیت صادرات ۳۵/۲ میلیون بشكه را به دست آورد.

●عرضه و تقاضای گاز طبیعی: هم اكنون گاز طبیعی عهده دار نیمی از انرژی مصرفی در ایران است و دولت میلیاردها دلار برای افزایش سهم گاز در اقتصاد كشور سرمایه گذاری كرده است. ایران همچنین قابلیت فراوانی برای تبدیل شدن به یك صادركننده بزرگ گاز را دارد. سرمایه گذاری ۲ میلیارد دلاری در فازهای ۹ و ۱۰ پارس جنوبی همچنان ادامه دارد. انتظار می رود این دو فاز بیش از ۴۹ میلیارد متر مكعب گاز طبیعی تولید كنند كه عمدتاً صرف مصرف داخلی خواهد شد. ذخایر گازی پارس جنوبی حدود ۴۰ درصد كل ذخایر گاز ایران و ۸ درصد كل ذخایر گاز جهان را تشكیل می دهد. با این وجود، توسعه این حوزه عظیم گازی آهسته تر از آن چیزی بوده است كه انتظار می رود. توسعه فازهای ۱۱ و ۱۲ با ایجاد تأسیسات جدید پروژه های صادراتی همراه بوده است كه در صورت تحقق، سالانه میلیاردها دلار درآمد برای ایران به دنبال خواهد داشت. هندوستان، تركیه و اروپا مهمترین بازارهای گاز ایران در آینده خواهند بود. در اواسط سال ۲۰۰۵ یك كنسرسیوم ایرانی مناقصه ۵/۲ میلیارد دلاری توسعه فازهای ۱۷ و ۱۸ پارس جنوبی را برنده شد. این كنسرسیوم از شركت صنایع و مهندسی و سازه، پتروپارس و شركت ملی نفت فلات قاره تشكیل می شود كه با شركت نفت و گاز پارس وابسته به شركت ملی نفت ایران در این زمینه قرارداد منعقد ساختند. طرح های توسعه این دو فاز حكایت از قابلیت تولید ۲۰ میلیارد متر مكعب گاز طبیعی در سال به علاوه ۸۰ هزار بشكه در روز میعانات گازی دارد.

در میان مدت پیش بینی می شود ظرفیت تولید گاز طبیعی ایران از سطح فعلی ۹۵ میلیارد مترمكعبی، در سال ۲۰۰۸ به ۱۴۰ میلیارد متر مكعب افزایش یابد. همچنین برآورد می شود كه تقاضای داخلی مصرف گاز طبیعی نیز در سال ۲۰۰۸ به ۱۱۰ میلیارد مترمكعب افزایش یابد كه در این صورت، ایران در سال ۲۰۰۸ قابلیت صادرات ۳۰ میلیارد متر مكعب گاز طبیعی را خواهد داشت كه حداقل درآمدی ۷ میلیارد دلاری برای این كشور خواهد داشت. حال آن كه بی گمان این رقم درآمدی طی چند سال آینده شدیداً افزایش خواهد یافت و گاز طبیعی به منبع قابل اتكای درآمدی ایران تبدیل خواهد شد.

●گاز طبیعی فشرده (ال.ان.جی): حوزه پارس جنوبی كارآیی های متعددی برای ایران دارد، علاوه بر تولید میعانات گازی و استفاده از گازهای تولیدی برای تزریق به چاه های نفتی، گاز پارس جنوبی همچنین به مصرف داخلی نیز خواهد رسید و از طریق خط لوله یا ال.ان.جی روانه بازارهای صادراتی خواهد شد. گاز پارس جنوبی می تواند طی ۳۰ سال آینده به طور متوسط سالانه بیش از ۱۱ میلیارد دلار درآمد نصیب ایران كند. البته اكنون ایران تأسیسات صادرات ال.ان.جی در خور توجهی ندارد، با این وجود فاز ۱۱ به صادرات ال.ان.جی اختصاص یافته است و انتظار می رود از سال ۲۰۱۰ توان صادرات ۲۱ میلیارد متر مكعب ال.ان.جی در سال را به دست آورد.

فاز ۱۲ نیز همین طور برای صادرات ال.ان.جی و به میزان مشابه ۲۱ میلیارد متر مكعب در سال اختصاص یافته است و بخشی از گاز تولیدی آن نیز به تزریق گاز به میادین نفتی اختصاص خواهد یافت، به علاوه اینكه تولید میعانات گازی نیز در این فاز وجود خواهد داشت. تولید ال.ان.جی فاز ۱۲ احتمالاً از سال ۲۰۱۰ آغاز خواهد شد. در همین حال، ایران و هند اواسط سال ۲۰۰۵ قراردادی به ارزش ۲۰ میلیارد دلار برای صادرات ۲۵ ساله ال.ان.جی ایران به هند منعقد نمودند كه اخیراً با درخواست افزایش قیمت از سوی ایران، سرنوشت آن با ابهام مواجه شده است.

●پالایش و مبادلات محصولات نفتی: ایران به منظور پاسخ گویی به تقاضای روزافزون سوخت در داخل كشور (مصرف بنزین در ایران سالانه ۹ درصد افزایش می یابد) طرح هایی برای افزایش ظرفیت پالایشگاهی خود دارد و احتمالاً ظرفیت تولید بنزین ایران به ۲/۲ میلیون بشكه در روز افزایش خواهد یافت. یك هدف برای توسعه ظرفیت پالایشی ایران افزایش ظرفیت پالایشگاه ها برای پالایش نفت خام های سنگین تر است. انتظار می رود ظرفیت پالایش نفت پالایشگاه اراك تا سال ۲۰۰۹ به ۲۵۰ هزار بشكه در روز افزایش یابد. به علاوه، پالایشگاه آبادان نیز در حال افزایش ۵۰ هزار بشكه ای ظرفیت خود است و انتظار می رود این امر تا پایان سال ۲۰۰۶ تحقق پیدا كند. ظرفیت تولید پالایشگاه بندرعباس نیز تا سال ۲۰۱۰ به ۲۵۰ هزار بشكه در روز خواهد رسید و پس از آن افزایش بیشتری نیز خواهد یافت. دو پروژه ۲۲۵ هزار بشكه در روز در چابهار و ۱۲۰ هزار بشكه در روز در قشم نیز در حال فعالیت هستند. با توجه به طرح های گسترده توسعه ای صنعت پتروشیمی ایران، این كشور تا سال ۲۰۱۰ یك سوم تولید محصولات پتروشیمی خاورمیانه را در اختیار می گیرد. در حالی كه صنعت پتروشیمی ایران سابقه ای ۴۰ ساله دارد، اما رشد و توسعه آن به دهه ۱۹۹۰ برمی گردد و طی این مدت پروژه های عظیمی در این كشور به بهره برداری رسید كه موجب توسعه چشمگیر بخش پتروشیمی در ایران شد. با این وجود، بخش پتروشیمی ایران همچنان در سطح جهان سهم اندكی را در اختیار دارد. سهم ایران از تولیدات ۵۷۰ میلیارد دلاری پتروشیمی در سطح جهان در حال حاضر كمتر از یك درصد است. ارزش مجموع تولیدات پتروشیمی ایران در سال ۲۰۰۴ به ۲ میلیارد دلار رسید كه حدود ۵۲/۰ درصد كل تولیدات پتروشیمی جهان را شامل می شود. پیش بینی می شود تولید محصولات پتروشیمی ایران تا سال ۲۰۱۵ به ۷۶ میلیون تن معادل ۲۶ میلیارد دلار برسد. ایران دومین تولیدكننده بزرگ اوپك است و بیش از ۱۰ درصد ذخایر قطعی نفت جهان را در اختیار دارد كه به این كشور دسترسی فراوان و آسانی به منابع اولیه پتروشیمی داده است.

ایران در حال حاضر در رتبه ۶۰ بزرگترین تولیدكنندگان و صادركنندگان مواد پتروشیمی جهان قرار گرفته است و تا سال ۲۰۱۰ بالغ بر ۴ درصد صنعت پتروشیمی جهان و ۳۳ درصد بازار خاورمیانه را در اختیار خواهد گرفت. ایران در پایان سال ۲۰۰۶ در رتبه سی و پنجم بزرگترین تولیدكنندگان محصولات پتروشیمی جهان قرار خواهد گرفت. بخش پتروشیمی ایران با توسعه سریعی مواجه است و پروژه هایی كه هم اكنون در حال اجرا هستند موجب رشد ۶۹۰ درصدی تولید اتیلن ایران، رشد ۱۸۴۰ درصدی تولید پلی اتیلن، و رشد ۴۵۰ درصدی تولید پروپیلن تا سال ۲۰۱۰ خواهد شد. وجود مشوق های صادرات و واردات كه در مناطق ویژه اقتصادی داده می شود، روابط مناسب با كشورهای همسایه و موقعیت مناسب جغرافیایی از دیگر مزایای صنعت پتروشیمی ایران محسوب می شوند. بازار بزرگ داخلی، نیروی توانمند داخلی، و قوانین حامی سرمایه گذاری خارجی نیز بر قابلیت رشد و توسعه صنعت پتروشیمی ایران افزوده اند.

با این حال، ایران نسبت به رقیبان منطقه ای همچون قطر و عربستان خیلی دیر به فكر توسعه صنعت پتروشیمی خود افتاد، اما توسعه منطقه عظیم پارس جنوبی و استفاده از گازهای میادین نفتی، موجب افزایش چشمگیر مواد خام و مواد اولیه مورد نیاز صنعت پتروشیمی در ایران خواهد شد و رشد آن را در پی خواهد داشت. سرمایه گذاری ۲۵ میلیارد دلاری در بخش پتروشیمی طی ۱۰ سال آینده موجب سه برابر شدن ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی ایران و رسیدن آن به ۷۰ میلیون تن خواهد شد. از دیگر سو، باز شدن فضای كار برای حضور شركت ها و سرمایه گذاران خارجی در بخش پتروشیمی ایران چشم انداز مناسب توسعه این كشور را نیز در پی داشته است. در مقابل، پایین تر بودن ۵۰ تا ۷۰ درصدی قیمت محصولات پتروشیمی در ایران نسبت به سطح بین المللی آنها از جمله موانع رشد این بخش است.

●درآمد نفتی ایران: با توجه به رشد مداوم بهای نفت طی دو سال اخیر و از آغاز سال جاری میلادی تاكنون، به نظر نمی رسد كه درآمد نفتی ایران تا پایان سال ۲۰۰۸ از ۳۰ میلیارد دلار پایین تر بیاید؛ ولی واقعیت آن است كه با توجه به شرایط فعلی ایران در سال ۲۰۰۸ درآمدی بیش از ۵۰ میلیارد دلار از صادرات نفت به دست خواهد آورد. به علاوه اینكه از سال ۲۰۰۸ ایران توانایی صادرات سالانه ۳۰ میلیارد مترمكعب گاز طبیعی در سال را خواهد داشت كه حداقل ۳/۵ میلیارد دلار، عاید ایران خواهد كرد. سهم درآمدهای نفت و گاز از كل صادرات ایران در سال ۲۰۰۵ به بالاترین سطح خود از سال ۲۰۰۱ بدین سو رسید.

درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز ایران در سال ۲۰۰۵ به ۴/۴۴ میلیارد دلار رسید كه ۵/۸۳ درصد از كل ۲/۵۳ میلیارد دلار صادرات ایران را تشكیل می داد. این در حالی بود كه در سال ۲۰۰۱ درآمدهای نفت و گاز ایران فقط ۹/۸۰ درصد از كل درآمدهای صادراتی ایران را تشكیل می داد؛ در این سال درآمد صادرات نفت و گاز ایران به ۳/۱۹ میلیارد دلار رسید و این در حالی بود كه كل درآمدهای صادراتی ایران ۹/۲۳ میلیارد دلار بود. در سال ۲۰۰۲ ایران ۲/۲۸ میلیارد دلار كالا و خدمات صادر كرد كه ۹/۲۲ میلیارد دلار معادل ۳/۸۱ درصد آن را درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز فراهم كردند. درآمدهای نفت و گاز ایران در سال ۲۰۰۴ به ۸/۳۶ میلیارد دلار رسید كه كه ۹/۸۲ درصد كل ۴/۴۴ میلیارد دلار صادرات ایران را تشكیل می داد. طی سال های آینده سهم نفت و گاز از درآمدهای نفتی ایران كاهش خواهد یافت و تا پایان سال ۲۰۱۰ به كمتر از ۶۹ درصد خواهد رسید. بر این اساس، پیش بینی می شود در سال جاری میلادی درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز ایران به ۴۵ میلیارد دلار برسد كه این رقم ۹/۸۰ درصد كل درآمدهای صادراتی ایران را تشكیل خواهد داد.

در سال ۲۰۰۷ سهم صادرات نفت و گاز از كل درآمدهای صادراتی ایران به ۶/۷۹ درصد، در سال ۲۰۰۸ به ۱/۷۶ درصد و در سال ۲۰۰۹ به ۷۲ درصد كاهش خواهد یافت. همچنین در سال ۲۰۱۰ ارزش صادرات نفت و گاز ایران به ۳/۴۳ میلیارد دلار خواهد رسید كه از كل ۱/۶۳ میلیارد دلار ارزش صادرات ایران ۶/۶۸ درصد آن را تشكیل خواهد داد.

دیگر انرژی ها: ظرفیت تولید برق ایران ۵/۳۱ گیگاوات است. با توجه به رشد سالانه ۸ درصدی مصرف برق در ایران، این كشور ظرفیت تولید برق خود چه به صورت گرمایی و چه به صورت هیدروالكترولیك را افزایش داده است و در پایان سال ۲۰۰۵ ظرفیت تولید برق این كشور به ۴۰ گیگاوات رسید. بزرگترین پروژه آبی تولید برق ایران پروژه ۳ هزار مگاواتی كارون ۳ است. دولت ایران همچنین قصد دارد طی ۲۰ سال آینده بالغ بر ۶ هزار مگاوات برق هسته ای تولید كند.