برکت و راه دست یابی به آن

در فرهنگ عمومی, برکت از جایگاه ویژه ای برخوردار است بسیار شنیده اید که شخصی در توصیف مالی, از وجود برکت در آن مال سخن می گوید و یا از خدا می خواهد که در مالش برکت قرار دهد

در فرهنگ عمومی، برکت از جایگاه ویژه ای برخوردار است. بسیار شنیده اید که شخصی در توصیف مالی، از وجود برکت در آن مال سخن می گوید و یا از خدا می خواهد که در مالش برکت قرار دهد. شاید برای جوانان و یا حتی بسیاری از بزرگسالان این پرسش مطرح باشد که برکت چیست و چگونه می شود چیزی اعم از مادی و معنوی دارای برکت شود؟ و اگر چیزی دارای برکت شود چه اتفاقی می افتد. نوشتار حاضر تلاش می کند تا به این پرسش از منظر آیات قرآنی پاسخ دهد. مطلب را با هم از نظر می گذرانیم.

● مفهوم برکت

برکت به معنای ثبوت و پایداری خیر الهی در چیزی (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی ص ۱۱۹ ذیل واژه برک) و رشد و افزایش است. (لسان العرب، ابن منظور، ج ۱ ص ۳۸۶)

مفسران قرآن، برکت را به معنای خیر سودمند (تفسیر التحریر و التنویر ج ۲۲ و ۲۴ جزء ۲۴ ص ۲۴۴) دانسته اند و علامه طباطبایی آن را امری غیرمحسوس و اعم از مادی و معنوی می داند.

به نظر وی بین برکت یابی چیزی و نظام جاری اسباب و مسببات منافاتی نیست. (المیزان، علامه محمد حسین طباطبایی ج ۷ ص ۲۸۰)

مفسران معتقدند که برکت امری نسبی است و در هر چیزی به حسب هدفی است که در آن چیز نهفته است. (همان ص ۲۸۲)

بر این اساس برکت در هر چیزی به معنای آن است که آن چیز نقش مفید و سازنده و کاملی در زندگی فرد ایفا کند و در مسیر تکاملی شخص و یا جامعه مفید واقع شود.

از آن جایی که این واژه در زبان عربی به معنای رشد و افزایش است و مفسران آن را امری نسبی می دانند، برکت در هر چیزی به معنای افزایش و رشد همان چیز در جهتی است که آن چیز برای آن ایجاد شده و در مسیر کمالی انسان می تواند مفید باشد. از این رو برکت مال به معنای افزایش و کثرت آن در هنگام بهره برداری برای دست یابی به زندگی کامل و رشد فردی و جمعی است. چنان که وقتی از برکت خانه، سخن به میان می آید به معنای گستردگی و زمینه سازی آن برای آرامش و آسایش می باشد و در غذا نیز به معنای وفور نعمت و پاکی آن و برکت در عیال و زن و فرزند به مفهوم کثرت آنها و اخلاق نیکوی آنهاست. همین معنا در هنگام کاربرد آن درباره خانواده، می تواند به معنای انسجام اعضای خانواده و تفاهم آنان با یکدیگر باشد و هرگاه از برکت در وقت سخن به میان می آید مراد وسعت در وقت و فرصت یابی شخص برای برآوردن نیازهای خویش در آن زمان محدود و مشخص است.

براین اساس هنگامی که سخن از برکت در سلامتی به میان می آید منظور، دست یابی به تمام و کمال سلامت و دوری از هر رنج و مشقت و مصیبتی است که اگر فرد گرفتار آن شود از مسیر کمالی دور می شود.

اگر کسی برای شما برکت در علم را خواست، بدانید که مراد وی از آن دعا و نیایش در حق شماست تا به علم احاطی و رشدی و معرفت کامل دست یابید و از آن در زندگی دنیوی و اخروی و مادی و معنوی برای دست یابی به کمالات مطلق را فراهم می آورد.

به هر حال برکت در هر چیزی با توجه به آن چیز و کاربردهای آن معنا و مفهوم می یابد و با توجه به ارزش و جایگاه هرچیزی برکت آن تفاوت می کند ولی با این همه مراد از آن ایجاد زمینه های مناسب برای بهره گیری درست و مفید و سازنده از آن چیز در مسیر کمالی و دست یابی به حقیقت مطلق است.

● مصادیق چیزهای با برکت

خداوند در آیات۹ تا ۱۱ باران با برکت را بارانی می شمارد که باعث رشد و رویش گیاهان، باغات و حبوبات برای تأمین روزی انسان می شود.

در این تحلیل قرآنی به خوبی روشن می شود که اگر باران موجبات زنده شدن زمین و رویش گیاهان را برای تأمین رزق و روزی بشر فراهم آورد آن باران از مصادیق باران با برکت است. بنابراین اگر این باران موجب شود تا سیلی پدید آید و خاک های مفید آن شسته شود و گیاهان از ریشه کنده و درختان از میان رفته و آسیب جدی به زمین های کشاورزی و منابع زیست محیطی بشر وارد شود آن باران، باران با برکتی نخواهد بود.

در آیه۹ سوره ق، زمانی آب را نعمتی با برکت می شمارد که آهسته نازل شود و گیاهان را برویاند و دانه ها و حبوبات را به بار نشاند. از این رو از واژه (نزل باب تفعیل) استفاده شده است تا آهستگی و تداوم آن را بیان کند. باران آهسته و نم نم که پیوسته می بارد موجب می شود تا هم سیلابی تشکیل نشود و هم گیاهان و دانه ها جا به جا نشده و در شرایطی مناسب رشد کنند. در حقیقت شرایطی که برای باران و آب با برکت مطرح می شود همانند آبیاری قطره ای و یا بارانی است که گیاهان و بوته ها آسیب نمی بینند و خاک شسته نمی شود و از کشتزار بیرون نمی رود.

در آیه ۹۶ سوره اعراف زمینی را دارای برکات می شمارد که برای جوامع بشری مفید است و آنان را به آسایش و آرامش می رساند. در آیه۹ و ۱۰ سوریه فصلت نیز برکت زمین را تأمین قوت و روزی بشر و برآورد نیازهای غذایی و جسمی انسان می شمارد.

آیه ۶۱ سوره نور درباره برکت سلام و تحیت وارد شده است. در این آیه تشریح می شود که علت تشریع شدن سلام آن است که آدمی برای خود و دیگری سلامتی و حیاتی را بخواهد که در آن، شرایط به گونه ای فراهم آید که هر کسی بتواند از مناسب ترین وضعیت رشدی و تکاملی بهره مند شود.

سلام گفتن انسان هنگام ورود به خانه ای موجب می شود که در آن خانه، به سلامتی و آرامش دست یابد و از مصیبت هایی چون فروریزش آن بر سرش با زمین لرزه و یا بلایای دیگر در امان بماند. (نور آیه۶۱)

برکت در قرآن به معنای بهره مندی شخص از آموزه های هدایتی آن و عمل به قوانین و گزاره های شناختی و فرمان های کمالی بخش قرآن است که در آیات ۹۲ و ۱۵۵ سوره انعام و آیه ۵۰ سوره انبیاء و ۱ سوره ق و ۲۹ سوره ص بدان اشاره شده است.

البته برخی چیزها باید بطور طبیعی دارای برکت باشند و هیچ زیانی برای شخص به دنبال نداشته باشد. از جمله این چیزها قرآن است که کتاب هدایت و برکت برای نوع بشر است ولی اگر به خوبی دقت شود تنها عده ای از انسانها از این برکات استفاده می کنند و هرچند که برای عموم مردم برکت است اما برای برخی ها نقمت می شود و آن کسانی هستند که از آن به درستی بهره نمی گیرند. بنابراین درخواست برکت حتی درباره بهره مندی از قرآن درخواستی درست و مناسب است تا خدای ناکرده آیات قرآنی به جای آنکه نعمت و برکت برای او باشد و او را به هدایت سوق دهد به گمراهی نکشاند؛ زیرا خداوند در آیه ۲۶ سوره بقره و نیز آیات دیگر بیان می کند که آیات هدایتی قرآن برای برخی ها موجبات ازدیاد کفر و نفاق را فراهم می آورد و آنان را گمراه تر می کند.

● دست یابی به برکت

پرسش اصلی این است که چگونه می توانیم به برکت دست یابیم و به درستی و کمال از خیر و نیکی هر چیزی برخوردار شویم؟

از آن جایی که محور اندیشه ها و تحلیل ها و نگرش های قرآنی، توحید و ایمان به آن است می توان گفت که عنصر اصلی و اساسی برای دست یابی به برکت در هر چیزی، آن است که خداوند را به عنوان الله و رب جهانیان به درستی بشناسیم و از آموزه هایش اطاعت کنیم و خود را در مسیر ربوبیت الهی قرار داده و از پروردگاری وی سود بریم.

بر این اساس خداوند در آیه ۹۶ سوره اعراف ایمان به خدا را عامل مهمی برای بهره مندی جمعی و فردی بشر و جوامع انسانی از برکات خداوندی می شمارد و می فرماید: و لو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء والارض؛ اگر اهل آبادی ها به خداوند ایمان آورده و تقوا پیشه می کردند هر آینه برکات آسمان و زمین را بر ایشان می گشودیم.

از کسانی که در قرآن به عنوان بهره مندشدگان از برکات خاص خداوندی یاد شده می توان از پیامبران و غیرپیامبران سراغ گرفت. در آیات ۱۰۹ و ۱۱۳ سوره صافات حضرت ابراهیم(ع) به عنوان یکی از کسانی که مشمول برکت شده اند یاد شده است. در آیات ۷۱ و ۷۳ سوره هود همسر ابراهیم(ع) مشمول رحمت و برکت خداوندی معرفی شده است و در آیات ۳۰ و ۳۱ سوره مریم و ۷ و ۸ سوره نمل و ۴۸ سوره هود کسانی چون حضرت عیسی(ع)، فرشتگان، نوح(ع) و همراهان وی و حضرت موسی(ع) به عنوان بهره مندان و مشمولان برکت معرفی می شوند که همه از کسانی هستند که ایمان جزو ذات و سرشت آنان شده است.

البته خداوند در آیه ۹۶ سوره اعراف به مسئله تقوا به عنوان عاملی دیگر برای دست یابی بشر و جوامع بشری به برکات آسمان ها و زمین اشاره می کند که با توجه به اینکه تقوا به معنای بروز و ظهور ایمان در مقام عمل است می توان گفت که ایمان واقعی و کامل، مراد و مقصود خداوند است.

بنابراین تنها کسانی که از ایمان واقعی برخوردارند و در مقام عمل از پلشتی ها و زشتی ها و اموری دوری ورزیده اند که عقل و عقلا و آیات تشریعی خداوند از آنها نهی کرده، چنین افرادی از برکات الهی در همه زندگی خود و از همه چیزهای دنیا بهره مند می شوند.

به سخن دیگر هرچه ایمان و عمل انسان کامل تر باشد بیشتر از مواهب دنیوی بهره مند می شود. بنابراین برای دست یابی به برکت هرچیزی وجود ایمان و تقوا ضروری است و کمال تقوا و ایمان به معنای کمال برکات است که در آیه ۹۶ به صورت «برکات من السماء و الارض» از آن یاد شده است. آوردن جمع برکات در کنار آسمان و زمین به معنای بهره مندی از همه مواهب و خیرات دنیایی از آسمانی و زمینی و نیز مادی و معنوی خواهد بود.

البته اگر تقوا و ایمان را به شکل مصداقی بخواهیم مطرح سازیم و از مصادیق آن به عنوان علل و عوامل دست یابی به برکات سخن بگوئیم باید گفت که براین اساس احسان و استغفار و استقامت و انفاق و صدقه و زکات و مانند آن از علل و عوامل مصداقی ایمان و تقواست که موجب می شود تا شخص به برکت در چیزی دست یابد و از خیر هر چیزی به درستی بهره مند شود.

آدمی اگر مومن واقعی و متقی حقیقی باشد از جایی که امید ندارد به برکت دست می یابد و به عنوان من حیث لایحسب (از جایی که گمان نمی رفت) از برکات و خیرات فوق العاده و شگفتی برخوردار می شود.

خداوند در آیات ۷ و ۸ سوره نمل با اشاره به داستان حضرت موسی(ع) که به دنبال یافتن آتشی رفت و به نور هدایت دست یافت می کوشد تا این معنا را به بشر منتقل کند که ایمان واقعی چگونه آدمی را به بهترین چیزهای هر چیزی می رساند. اگر حضرت موسی(ع) قصد نار و آتشی داشت به برکت الهی برخوردار از نور هدایت شد و خود و خانواده و بلکه ملتی را گرم کرد و از سردی کفر رهایی بخشید و از تاریکی جهل رهانید و به سرزمین نور و برکت هدایت کرد. (اعراف آیه ۷ و اسراء آیه ۱)

باد که برای جا به جایی ابرها و تلقیح گیاهان و انتقال دانه های گیاهان و امور دیگری است به شکلی دیگر مفید و سازنده می شود و هنگامی که برکت یافت به گونه ای می شود که سلیمان بر آن سوار می شود و به این سو و آن سوی عالم می رود. خداوند در آیه ۸۱ سوره انبیاء از عاصف (تندباد و توفان) سخن به میان می آورد که به طور طبیعی مضر و زیانبار است ولی برای حضرت سلیمان(ع) برکت می یابد و آن حضرت را به این سو و آن سوی جهان می برد.

خداوند شخص حضرت عیسی(ع) را برکت قرارداد و مردمان بسیاری از خود آن حضرت بهره مند شدند. در آیه ۳۱ سوره انبیاء درباره آن حضرت از زبان خودش می فرماید: وجعلنی مبارکا؛ خداوند مرا مبارک و با برکت قرارداد.

● راه های نزول برکت

در آیات و روایات راه هایی برای نزول برکت بیان شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:

۱-قرآن: خداوند متعال از قرآن به عنوان برکت یاد کرده و گفته است: هذا کتاب انزلناه مبارکاً مصدق الذی بین یدیه؛ این کتابی است که فرو فرستاده شده و کتابی مبارک و تصدیق کننده کتاب های آسمانی دیگر است که در اختیار بشر است.

۲-تقوی و پرهیزگاری

و ایمان: بدون شک ایمان و تقوی از راه های نزول برکت است تا آنجا که خداوند عزوجل می فرماید: اگر اهل سرزمینی ایمان بیاورند و تقوای خداوند را پیشه کنند محققاً بر آنها برکاتی از آسمان و زمین می گشاییم. (اعراف آیه ۹۶) در آیه ۶۱ سوره نور نیز بیان شده که مرد می تواند تقوای خود را در رفتار با همسرش و فرزندانش و به دست آوردن رزق حلال حاصل کند. تاکید بر تحیت و سلام از آن روست که مهمترین عامل برای جذب زنان و فرزندان است؛ لذا بر بیان عشق و محبت به زن و فرزند در روایات تاکید شده است. گروهی از علماء سلام و تحیت کلامی را عامل جلب برکت دانسته اند چنان که سوره نیز به آن اشاره دارد و این در خانواده و نسبت به زن و فرزند تاکید می شود؛ زیرا آنان بیشترین نیاز را به ابراز و اعلان محبت زبانی دارند.

۳-ذکر بسم الله الرحمن الرحیم: این ذکر در ابتدای هر کاری برای جلوگیری از ورود شیطان در کارها گفته می شود.

از پیامبر(ص) سؤال شد آیا شیطان با انسان هم غذا می شود؟ حضرت فرمود: آری؛ هر سفره ای که بر سر آن بسم الله گفته نشود، شیطان با افراد آن سفره هم غذا می شود و خداوند برکت را از آن می برد. (بحار، ۹۲، ۲۵۸ به نقل از اسرار و فواید بسم الله الرحمن الرحیم نوشته حسین دیلمی ص ۳۳)

همچنین در آیات و روایات از عواملی چون: سحرخیزی، شب قدر، شکر زیاد، غذای حلال، آب زمزم، روغن زیتون، صدقه دادن، صله ارحام، ازدواج و هم سفره شدن اعضای خانواده بر سر سفره غذا، به عنوان راههای جلب و جذب برکت نام برده شده است.

فرشته محیطی