آداب بعد از پژوهش

مسوولیت پژوهشگران در انتشار یافته های پژوهشی

انتقال دانش به مفهوم طرح انتشار نتیجه پژوهش به مخاطبان آن است. در یکی از اصلی‌ترین روش‌ها برای انتقال دانش، پنج سوال (یا مرحله) عمده مطرح می‌شوند: پیام اصلی چیست؟ مخاطب اصلی پیام کیست؟ پیام چگونه انتقال می‌یابد؟ پیام توسط چه کسی منتقل می‌شود و بالاخره تاثیر آن چه‌قدر است؟ این چارچوب انتقال پیام پژوهش، توسط سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۰۴ (گزارش «دانش برای سلامت بهتر») نیز توصیه شده است...

نخستین بخش این چارچوب، به انتخاب یا صلاحیت پیامی می‌پردازد که از یک پژوهش ایفاد می‌شود (پیام اصلی چیست؟). آنچه برای پاسخ به این سوال باید مورد توجه قرار گیرد، ارزیابی نقادانه پژوهش‌ براساس اصول پزشکی مبتنی بر شواهد است.

موضوع این است که هر یک از انواع روش‌های مطالعه، ارزش خاصی در آزمون رابطه علیتی دارند و تنها انواع خاصی از پژوهش‌ها هستند که می‌توانند شواهد لازم را برای تصمیم‌گیری فراهم کنند. در مقابل، سایر پژوهش‌ها از این صلاحیت برخوردار نیستند.

یعنی اینکه اگر یک مقاله با طراحی مثلا مورد ـ شاهد خواندیم، نباید متاثر از همان یک مطالعه تغییری در شیوه ارایه خود انجام دهیم. در واقع مطالعات مروری منظم (Systematic Review) و یا کارآزمایی‌های بالینی با حجم نمونه‌های بزرگ از این قدرت برخوردارند که بر اساس آن بتوان تصمیم‌‌گیری کرد. سایر انواع مطالعه در حدی نیستند که بتوان با یک مورد پژوهش، تغییری در ارایه خدمات و یا در شیوه زندگی مردم توصیه کرد.

اگر به تفاوت میان دانش و اطلاعات نگاهی بیندازیم، اطلاعات از مجموعه داده‌ها حاصل می‌شود و در صورتی که مجموعه اطلاعات بتوانند مفهوم مشخصی را ایجاد کنند، به مرحله دانش (و تصمیم‌گیری) می‌رسند. موضوع مهم اینجاست که عمده فعالیت‌های پژوهشی، موجب تولید اطلاعات می‌شوند، اما تنها در برخی موارد (مانند روش‌های مطالعه ذکر شده در بالا) به تولید دانش می‌انجامند. در نتیجه، وسواس لازم این است که آیا نتیجه یک پژوهش (با وجود اینکه به درستی انجام گرفته باشد) از صحت کافی برای انتقال آن به ارایه‌دهندگان خدمات، مردم و رسانه‌های گروهی برخوردار است؟

شاید بسیاری از افراد، توجه به این مساله را جزو وظایف پژوهشگران ندانند و لزوم آن را احساس نکنند. چرا پژوهشگر باید نگران انعکاس ماحصل به‌دست آمده از پژوهش خود باشد؟ اما باید توجه کرد که ساز و کارهای موجود در انتخاب و انتشار دانش در سطح جامعه چه می‌باشد؟ اصول حاکم بر گردآوری خبرهای علمی، انتخاب و اطلاع‌رسانی آنها، صلاحیت حرفه‌ای دیگری را می‌طلبد که انتظار ارزیابی نقادانه یک مطلب علمی از آن نمی‌رود.

در واقع ملاک انتخاب یک موضوع پژوهشی و اطلاع‌رسانی آن در رسانه‌ها (اعم از اینکه گروه مخاطب جامعه عام باشد و یا ارایه دهندگان خدمات بالینی)، با ملاک‌های ارزیابی نتایج پژوهشی متفاوت است و معمولا افرادی که عهده‌دار این مسوولیت هستند (خبرنگاران، تحریریه خبر و سردبیران) در این زمینه آموزش‌های تخصصی نقد (روش‌های) مطالعه در علوم پزشکی را فرا نمی‌گیرند، در نتیجه ملاک آنها برای صحت خبر و اشاعه آن، صلاحیت و اشتهار بیان‌کننده خبر است و همین که ارایه‌دهنده این خبر مقام رسمی در یک وزارت علمی، مرکز تحقیقاتی و یا دانشگاه علوم پزشکی باشد، برای خبررسانی کفایت می‌کند.

دریغ از اینکه نه پژوهشگرانی که تولید اطلاعات کرده‌اند و نه حاملین خبر با این وسواس که ممکن است انتشار آن از چه ابعادی برخوردار باشد، به موضوع توجه نکرده‌اند. نتیجه آن که جامعه علمی خود موظف به تشخیص سره از ناسره برای انتشار اخبار علمی خارج از محدوده گروه همتایان (Peer Review) که سایر محققان همان زمینه هستند، می‌باشد.

تا زمانی که گروه مخاطب استفاده‌کنندگان از مجلات علمی‌ پژوهشی و یا سایر محققان باشند، مشکلی ایجاد نمی‌شود، اما به محض آنکه استفاده کننده از یک نتیجه پژوهشی از نظر صلاحیت‌های علمی در حد ارزیابی‌کننده و نقد آن موضوع پژوهشی نباشد، انتشار نتایج پژوهش می‌تواند به سوء بهره‌برداری از دانش منجر شود.

اگر مخاطبان مجلات علمی پژوهشی را افرادی غیر از محققان همان زمینه علمی تشکیل دهند، این مخاطره وجود دارد که با خواندن یک مقاله و چه بسا با خواندن تنها خلاصه آن، تغییری در شیوه ارایه خدمت (روش جراحی ـ روش درمان) و یا استفاده از داروی جدیدی اتفاق بیفتد که هنوز از صلاحیت لازم برای استفاده کاربردی برخوردارنیستند.

موضوع انتشار نتایج پژوهش، مساله‌ای کاملا اخلاقی است که افراط و تفریط در آن می‌تواند غیراخلاقی تلقی شود. به عبارت دیگر، از سویی حق نداریم که جامعه را از دانش به دست آمده بی‌بهره بگذاریم، چرا که دانش باید در خدمت توسعه و سعادت جامعه قرار گیرد و از سوی دیگر مواجهه جامعه حرفه‌ای و عموم مردم به دستاوردهای پژوهش‌ بیش از آنکه به بلوغ لازم رسیده باشد، می‌تواند به سوءبهره‌برداری از دانش منجر ‌شود.

بی‌شک در این عرصه، ارزیابی صلاحیت علمی دستاوردهای پژوهشی به عهده پژوهشگران و گروه همتایان آنها است و بدون آنکه نتایج یک پژوهش از ارزیابی نقادانه گروه همتایان گذشته باشد، انتشار آن برای گروه‌های غیرتخصصی در همان رشته خاص، غیراخلاقی تلقی می‌شود. این موضوع مهمی است که پژوهشگران و صاحبان نام، هنگام قرار گرفتن در مصاحبه با رسانه‌های گروهی بایستی به آن توجه کنند.

دکتر سیدرضا مجدزاده - استاد اپیدمیولوژی،‌ گروه مطالعاتی ترجمه دانش دانشگاه علوم پزشکی تهران