دوره های عالی آموزش فلسفه و کلام اسلامی

در این بخش می کوشیم به روال آموزشی فلسفه اسلامی در سطوح عالی دانشگاهی, نگاهی مختصر بیفکنیم

در نظام آموزشی ایران، دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی به عنوان تحصیلات تکمیلی تلقی شده و به دلیل فراوانی متقاضیان دوره ارشد، آزمون آن از سوی سازمان سنجش آموزش کشور برگزار می‌شود. اما آزمون دوره دکترا متناسب با امکانات دانشگاه و توسط خود مراکز آموزش عالی برگزار می‌شود.

در این بخش می‌کوشیم به روال آموزشی فلسفه اسلامی در سطوح عالی دانشگاهی، نگاهی مختصر بیفکنیم.

دانشکده الهیات و فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات منابع شرکت در آزمون‌های کارشناسی ارشد و دکترای فلسفه و کلام اسلامی را اینچنین معرفی کرده است:

الف) کارشناسی ارشد در فلسفه:

نهایه الحکمه (علامه طباطبایی)، در منطق و کلام: منطق مظفر، منطق صوری دکتر خوانساری، جوهر نضید علامه حلی، کشف‌المراد علامه حلی بخش معاد منظومه سبزواری و در زبان عربی و انگلیسی در حد تسلط در خواندن متون تخصصی.

ب) دکترا:

در فلسفه شواهد‌الربوبیه ملاصدرا، نمط های چهارم تا هفتم اشارت ابن‌سینا، در منطق و کلام منطق شرح اشارت و کشف‌المراد علامه حلی، ‌و در زبان انگلیسی و عربی تخصص در فهم و مطالعه متون پیشرفته. ضمن آنکه در هر دو مرحله، ضریب و اهمیت دروس فلسفه و عربی (۴)، بیش از منطق و کلام و انگلیسی (۳) است.

با این اشاره روشن می‌شود که شرکت در مراحل عالی آموزش فلسفه اسلامی نیازمند آشنایی کافی با متون، مسائل، مباحث، تاریخ و فیلسوفان اسلامی است. اما در دوره کارشناسی ارشد دانشجو موظف به حضور در ۵۷۸ ساعت کلاس نظری یا گذراندن ۳۸ واحد درسی است که ۴ واحد آن به رساله پایان‌نامه تحصیلی اختصاص دارد. دوره ارشد ۲ تا ۳ سال به طول می‌انجامد. شیوه تقسیم این واحد‌ها بدین صورت است: زبان تخصصی (۲)، منطق قدیم(۲)، منطق جدید (۲)، مسائل کلامی جدید (۲)، تاریخ علم کلام و فرق اسلامی (۲)، فلسفه مشاء ۱ و ۲ (۲)، فلسفه ملاصدرا ۱، ۲ و۳ (۲)، فلسفه اشراق ۱ و ۲ (۲)، فلسفه غرب ۱ و ۲ (۲) فلسفه تطبیقی (۲)، زبان عمومی ۱ و ۲ (۲).

آشکار است که شیوه برنامه‌ریزی در این مقطع «فلسفه محور» است و مراد از فلسفه صدرا نیز حکمت متعالیه است که شاخص آن حکیم صدرالمتالهین شیرازی می‌باشد، اما معمولاً در کلاس‌های درس بنا به ذوق استاد و نظر‌خواهی از دانشجویان یکی از کتاب‌های فیلسوف برجسته این جریان یا شارحان آن انتخاب شده و به همان روش «متن‌محور» آموزش داده می‌شود. به دیگر سخن، به ندرت می‌توان استادی یافت که با احاطه کامل به فلسفه اسلامی، از روش‌های «نظام محور»، «تطبیقی»، «تاریخی»، «فیلسوف محور» و غیره به یکسان بهره گیرد و درس‌نامه‌های خود را به گونه‌ای تنظیم کند که در یک ترم تحصیلی، دانشجو ضمن در دست داشتن دریافتی کلی و چشم‌اندازی از آرای فیلسوف یا جریان، چند مفهوم کلیدی فیلسوف را به دقت و از متون اصلی دریابد و به همراه قرار دادن فیلسوف یا جریان فلسفی در بستر تاریخی، اثر یا آثار آن را در عصر حاضر درک کند و در کنار این همه بتواند با بررسی مقایسه‌ای این آرا با اندیشه‌های جدید و یا غربی، به بازنگری انتقادی آنها بپردازد. به این دلیل که در دوره دکترا سه گرایش فلسفه مشاء حکمت متعالیه و منطق تقسیم می‌شود، دروس دوره دکترای تخصصی فلسفه و کلام اسلامی به دو بخش تقسیم می‌شود؛ بخش نخست به دروس مشترک سه‌ گرایش اختصاص دارد که شامل ۲۰ واحد نظری است و عبارتند‌از فلسفه مشاء ۱ و ۲ (۲) عرفان نظری (۲)، فلسفه تطبیقی (۲)، حکمت متعالیه (فلسفه ملاصدرا) ۱، ۲، ۳، ۴، ۵ و ۶ (۲)، پس از این دروس عمومی دانشجو بنا به گرایش انتخابی خود یک دسته از این دروس را می‌گذارند:

الف) گرایش فلسفه مشاء‌:

فلسفه مشاء ۳، ۴ و ۵ (۲، ۲ و ۴) فلسفه مشاء (مابعد‌الطبیعه ارسطو) (۲)، در مجموع ۱۰ واحد.

ب) گرایش حکمت متعالیه (فلسفه ملاصدرا):

حکمت متعالیه ۷، ۸، ۹ و ۱۰ (۴، ۲، ۲، ۲، ۲)، در مجموع ۱۰ واحد.

ج) گرایش منطق:

منطق قدیم (۲)، فلسفه منطق (۲)، منطق جدید (۴) منطق تطبیقی (۲) در مجموع ۱۰ واحد.

همچنین دانشجویان این مقطع موظف به ارائه رساله پایان‌نامه دکترای تخصصی به ارزش ۲۴ واحد درسی هستند. دقت در برنامه‌ریزی درسی دوره دکترا نشانگر توجه و تاکید بر فلسفه اسلامی و تخصصی شدن دروس است. ضمن آنکه در این دوره از سویی گرایش فلسفه اشراق (با و‌جود تاکیدی که متاخران بر آن دارند) مشاهده نمی‌شود و از سوی دیگر تاکید آشکاری بر حکمت متعالیه دیده می‌شود و در این میان به حکمت الاشراق به مثابه حلقه‌ای مفقوده، تنها در شرح فلسفه مشاء یا حکمت متعالیه اشاره می‌شود. نکته دیگر آنکه توجه به فلسفه‌های جدید و غرب در این دوره‌ها محدود به ۲ واحد درس فلسفه تطبیقی می‌شود که این امر باید مورد توجه صاحبنظران قرار گیرد. دوره دکترا معمولاً ۴ تا ۶ سال به طول می‌انجامد.

قبل از پایان گزارش تدریس فلسفه اسلامی در نهاد‌های آموزش عالی، اشاره‌ای به آموزش فلسفه اسلامی در رشته فلسفه‌ خالی از فایده نیست. رشته فلسفه یکی از پرطرفدارترین رشته‌های علوم انسانی در کشور است که گرایش کلی آن به سمت فلسفه غرب است، اما به جهت آنکه در نام آن بر گرایش آن به غرب تصریح نشده دروس فلسفه اسلامی نیز به عنوان سنت گرانمایه فلسفی خودمان آموزش داده می‌شود. بدین منظور دانشجویان رشته فلسفه در دوره کارشناسی در کنار دروس فلسفه غرب درس‌های منطق قدیم ۱ و ۲ (۴، ۲)، ‌فلسفه اسلامی ۱، ۲ و ۳ (۴، ۴ و ۲)، تاریخ فلسفه اسلامی ۱ و ۲ (۴) فلسفه اخلاق در تفکر اسلامی (۲) عرفان نظری (۴)، و زبان عربی ۱ و ۲ (۲) را می‌گذرانند، ضمن آنکه در این دوره، ۲ واحد درس فلسفه تطبیقی اختیاری است.

در دوره کارشناسی ارشد ۶ واحد درسی الزامی به فلسفه اسلامی بدین‌ ترتیب اختصاص یافته است: فلسفه مشاء (۲)، حکمت متعالیه (۲) و حکمت اشراق (۲) همچنین در دروس اختیاری این مقطع دروس متون حکمت اسلامی (دو درس ۲ واحدی) و فلسفه تطبیقی (۲) نیز پیش‌بینی شده است.

در دوره دکترای فلسفه نیز در کنار دروس فلسفه غرب دروس فلسفه اسلامی عبارتند‌از:

۱) علم کلام یا عرفان

۲) فلسفه اسلامی ۱ (مشاء و اشراق)

۳) فلسفه اسلامی ۲ ( فلسفه ملاصدرا) که هر یک ارزش ۲ واحد دارند.

این بررسی نشانگر توجه هرچند اندک به فلسفه اسلامی در دوره‌های آموزشی رشته فلسفه است. در پایان لازم به ذکر است که آنچه آمد تنها دوره‌بندی آموزش فلسفه باتوجه به برنامه‌ریزی وزارت علوم و تحقیقات و فناوری را در بر می‌گیرد و هرگز نمی‌تواند نشانگر کیفیت اجرای این برنامه باشد. برای مثال گلایه عموم دانشجویان آن است که به دلایل گوناگون، از امکانات آموزشی و فقدان تخصص گرفته تا محدودیت فضاهای آموزشی یا روش‌های سنتی، در سطوح مختلف آموزشی یک مطلب به شیوه‌های مختلف تکرار می‌شود و همراه با بالا رفتن سطح آموزش تغییری در کیفیت آموزش مشاهده نمی‌شود.

منوچهر دین‌پرست