پیشگیری از آسیب های اجتماعی

زندان ها به عنوان یکی از اصلی ترین مراکز نگهداری مجرمین ومحکومین بزه های اجتماعی , مقرّ مناسبی برای بررسی معضلات و ناهنجاری های اخلاقی و رفتاری اعم از شرعی , عرفی و قانونی شمرده می شوند

زندان ها به عنوان یکی از اصلی ترین مراکز نگهداری مجرمین ومحکومین بزه های اجتماعی ، مقرّ مناسبی برای بررسی معضلات و ناهنجاری های اخلاقی و رفتاری اعم از شرعی ، عرفی و قانونی شمرده می شوند . در این مراکز ، به همت تنی چند از مدیران اسبق و فعلی سازمان ، مراکزی تهت عنوان مشاوره و رواندرمانی تأسیس شده ودر مشاوره همواره مشاوران با مراجعانی سرو کاردارند که به نوعی برای رفع مشکلات شخصی، خانوادگی و یا... مراجعه کرده و در پی دریافت راهکار و راه حل از مشاوران هستند .

طبیعی است که نگاه عمیق به مسائل و مشکلات افراد ، با ارائه راه حل ، می تواند بسیار کارساز و مفید باشد . قسمت نخست این مقاله به این موضوع اختصاص خواهد یافت .

اکنون و با شرایط فعلی این مقوله در پی ارائه راهکارهایی برای رفع آسیب های اجتماعی مددجویان در حین تحمل حبس و خصوصاً پس از آن است . بنابراین ، آنچه در پی می آید، نگاهی گذرا به راهکارهای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی بعدی مددجویان است .

امید است که این مقاله ،‌ برای همکاران عرصه ی گمنام اصلاح و تربیت مفید و مناسب واقع شود.

● مبحث اصلی : پیش‏گیری

اصطلاح «پیش‏گیری» به معنای « مقدم نمودن وپیش‏دستی کردن بر اقدامات دیگر» است و جلوگیری قبل از وقوع حادثه در این مبحث قرارمی گیرد . همچنین «آگاه کردن و هشدار دادن» هم از این مقوله شاخه می پذیرد .

هر چند در گذشته از این واژه بیش‏تر به معنای «پیش‏گیری کیفری» برداشت می‏شد و شامل مجموعه‏ای از مجازات‏ها و اقدامات تأمینی بود که برای مقابله با جرم و جنایت استفاده می‏شد ، اما امروزه «پیش‏گیری» شامل‏تدابیری می‏شودکه ازاساس و ابتدا مانع شکل‏گیری هر واقعه ، جرم و بزه در صفحه اندیشه بزهکار و ساحت جامعه گردد .

از منظر شریعت و دین مبین اسلام ، پیش‏گیری از جرم اهمیت بالایی در نظام قضایی اسلام دارد . بی‏تردید اقدامات پیش‏گیرانه از انحراف ، اصول قضای اسلامی محسوب می‏شود . اقدامات پیش‏گرانه مجموعه‏ای از اقدامات و فعالیت‏های سازنده ی تربیتی ، اجتماعی ، فرهنگی ، آموزشی ، اقتصادی وحتی سیاسی است .

در واقع، سیاست‏های علمی و با اساس تجربه ی عملی پیش‏گیرانه ، به کلیه اقدامات و راه‏کارهای مستقیم و غیرمستقیم بازدارنده از وقوع جرم و انحراف گفته می شود .

در نگاه علمای علوم فقهی ، اجتماعی و تربیتی ، یک «سیاست پیشینی» وجود دارد که در برابر انواع مجازات‏ها و اقدامات تأمینی و تربیتی، که «سیاست پسینی» است، قرار می‏گیرد والبته از آن کارآمدتر و مؤثرتراست ، خواه از منظر هزینه های اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی و خواه از نظر سهولت اجرا . این سیاست های پیشینی در مجموع مقرون به صرفه‏تر است .

اجمالا سیاست‏های پیشینی و پسینی باید در سه مرحله ی «پیش از وقوع جرم» مرحله ی «وقوع جرم» و مرحله ی «پس از وقوع جرم» مورد توجه واقع گردد.

● مرحله اول : پیش از وقوع جرم

مهم ترین وکارآمدترین مراحل موضوع اعمال و نیات قبل از انجام جرم یا بزه است . در این مرحله ، توجه به نکات زیر ضروری دارد :

اصل فراگیری سلامت اجتماعی باید مورد توجه باشد و کلیه اقدامات و برنامه‏ها ، براساس آن سازماندهی گردد . برخوردار کردن آحاد جامعه از نیازهای اساسی زندگی و بویژه ، امنیت رفتاری و استمرار آن در شرایط بحرانی ، پیش‏بینی چهارچوب قانون مناسب با تدابیر و اقدامات پیش‏گیرانه و وضع قوانین حمایتی کودکان ، بانوان ، خانواده‏ها و... توجه ویژه به نقش پیش‏گیرانه آموزش و پرورش رسمی و غیررسمی ، مدارس و مراکز آموزش عالی ، برنامه‏های آموزشی ، تربیتی ، پرورشی و... از جمله این اقدامات است.

● مرحله دوم : هنگام وقوع جرم

در این مرحله اصل و اساس انجام عمل مجرمانه و بزهکاری از جنبه ی پیش‏گیرانه باید مورد بررسی جدّی قرار گیرد . انواع جرایم ، میزان شیوع و گستره آن ، گسترش جغرافیایی جرم و امکانات نهادهای فعّالی همچون پلیس، دستگاه قضایی، مشاوران و مددکاران به کمک فراخوانده شوند و علت و علل شکل‏گیری و گسترش اعمال مجرمانه شناسایی شود .

● مرحله سوم : بعد از وقوع جرم

در این مرحله مهم ترین نگاه باید پس ازکشف و تعقیب جرم ، به مجازات و تنبیه مجرمان و بزهکاران باشد با این توضیح که اتخاذ تدابیری تحت عنوان سیاست‏های پیش‏گیرانه حایز اهمیت است.

ورود مجرم و بزهکار به زندان ، از جمله نهاده هایی است که نیازمند اتخاذ سیاست‏ها و اقدامات و برنامه‏هایی با توجه به اصول پیش‏گیری از وقوع جرم مجدد بوده و می بایست مورد توجه قرار گیرد . رعایت کامل و صحیح اصول اجرای مجازات‏ و توجه به کرامت ، عزّت و جایگاه انسانی محکومین ، پرهیز از تحقیر و تخریب شخصیت افراد ، به کارگیری اسلوب ، سیاست‏ها و راهکارهای بازپروری ، روان درمانی و مشاوره ، درمان گروهی ، تقویت بنیه ی علمی و تربیتی مراکز اصلاح و تربیت ، تکمیل امکانات و تجهیزات مراکز نگهداری مجرمین ومحکومان ، به کارگیری نیروهای انسانی تربیت‏گرا در پست های مختلف زندان ، مراقبت پس ازآزادی زندانیان ، حمایت مادی و معنوی خانواده ی زندانیان و افراد آزاد شده ، تشویق جهت اصلاح در زندان و ترقیب به آن از جمله امور مربوط به مسائل پس از وقوع جرم می‏باشد .

حال چه باید کرد ؟!

عده ی عمده ی علمای جامعه شناس بر این باورند که می بایست سعی و تلاش کلیه ی مراکز ، نهادها و سازمان های درگیر این موضوع ، راهکارهای پیشگیرانه را دنبال نمایند .

● «اقدامات پیشگیرانه»

در هر مسئله اجتماعی ، پیشگیری بسیار مفید و مؤثرتر و کم هزینه‌تر از درمان می باشد و همواره این موضوع دغدغه ی دانشمندان علوم اجتماعی و سیاست گزاران دستگاه های قضایی و نهاده های اجتماعی بوده است . به نظر می رسد برای پیشگیری از ارتکاب اعمال مجرمانه و بزهکاری در جامعه و خصوصاً نوجوانان یا جوانان راه کارهای پیشنهادی ذیل ارائه می گردد .

۱) سازمان های آموزش و پرورش ، بهزیستی ، نیروی انتظامی ، قوه قضائیه ، سازمان زندان ها ، شهرداری ها، شوراهای محلی و بومی ، سازمان امور جوانان و... باید به منظور اجرای برنامه های عملی پیش گیرانه با هم به هماهنگی بیش ترو دقیق تر برسند .

۲) صدا و سیما ، رسانه های محلی و جمعی و سراسری می بایست با آگاهی دادن به خانواده ها ، برای نظارت و کنترل بیشتر آنان بر فرزندان و گوشزد کردن میزان مجازات جرایم در صورت ارتکاب جرم توسط آنان ، مقدمات ÷یشگیری را از نهاد خانواده ، فرهنگ سازی نمایند . چه بسا خانواده هایی که با دانستن این موارد ، فرزندان خود را از انحرافات باز داشته و کنترل بیش تری اعمال نمایند .

۳) نیروهای انتظامی در محل‌های جرم خیز با اتخاذ تدابیر امنیتی بیش‌تر و اقداماتی به منظور کمک به خانواده ها، بخصوص نوجوانان و جوانانی که در معرض آسیب قرار دارند ، می تواند اثر قابل توجهی بر کاهش جرایم ایفا نماید .

۴)یکی دیگر از موارد قابل ملاحظه اطلاع رسانی شفاف رسانه‌های جمعی برای تشویق جوانان با اعلام تسهیلات و فرصت‌هایی که جامعه برای آنان قرار داده است می تواند زمینه های ارتکاب تخلف را در جوانان به میزان قابل ذکری کم نماید .

۵) نیروی پر تلاش پلیس در صورت تجهیز به ادوات لازم برای مقابله جدّی با باندهای مخوف انواع گوناگون بزهکاری اجتماعی در جامعه از دیگر موارد مؤثر در حوزه کاهش آسیب های اجتماعی است .

۶) اقدامات امنیتی برای مراکز حساس تجاری، بانکی و... .

● شناسایی مشکلات نوجوان و جوانان ( راهکارها و انتظارات )

از آنجا که، بیشترین آسیب های ارتکابی با زمینه های بحران ساز از سوی نوجوانان و یا جوانان ایجاد می شود ،‌ اهمیت ارایه ی راهکارهای احصاء شده ، برای این عده از ضروریات طرح مسأله است . علاوه بر اقدامات پیش‌گیرانه فوق الذکر، شناخت مشکلات نوجوانان وجوانان با رویکرد خواسته های این قشر، امری لازم و ضروری است .

در همین ارتباط نکاتی مورد طرح و بحث است که در ذیل به آن ها می پردازیم :

۱) نیازهای روحی ، شخصیتی و روانی این دسته با تمرکز براثر وکیفیت ارضای این نیازها در شادابی و نشاط فرد از شاخصه های بسیار مؤثر این مسأله است . نرسیدن جوانان ـ خصوصاً ـ به خواسته های طبیعی ( غیرجنسی ) و ارضا نشدن این نیازها ویا ارضای ناقص‌آن ها ، دارای اثرات مخربی در ادامه ی زندگی آنان بوده موجب به انحراف کشیده شدن این عده می گردد .

۲) در مطالعه ی شخصیت های جوان و نوجوان بزه کار ، چیزی که توجه را جلب می کند اینکه تعداد فراوانی از اینان دارای مشکلات بدنی و جسمی از قبیل کم توانی حرکتی ، نقص های گفتاری ، شنیداری و یا مواردی از این قبیل هستند که لزوم توجه به این نیازها از دیگر داده های حل این مسأله می باشد .

۳) در گروه نوجوان و جوان ، کم تر فردی یافت می شود که با داشتن وضعیت تحصیلی مطلوب و موفق ، خود را به سوی تخلفات قانونی بکشاند و یا اگر ندرتاً چنین شود ، کاملاً تصادفی است . پس توجه به وضعیت آموزشی و تحصیلی این گروه ، نوعی بازدارندگی نوجوانان و جوانان از انحراف خواهد بود .

۴) با تمرکز بر این اصل که در سن نوجوانی و جوانی ، احساسات بر عقل و اندیشه غلبه دارد لزوم توجه به مشکلات عاطفی اهمیت خود را نشان می دهد . مشکلاتی از قبیل خودکم بینی یا خود بزرگ بینی ، زود رنجی های عاطفی ، افسردگی ، خیال بافی ، خوش بینی یا بدبینی ، ترس و اضطراب ناشی از بیماری های روحی ، پرخاشگری یا ظلم پذیری و از این قبیل ، مواردی است که درای اهمیت اصلاح و توجه است .

۵) توجه به مشکلات اخلاقی و رفتاری ناشی از تمایلات زودهنگام و فرهنگ سازی نشده ی جنسی ، مانند مکاتبه و تماس های چشمی یا تلفنی با دختران و به طور کلی جنس مخالف و یا معاشرت های غیر اخلاقی با جنس مخالف و موافق ، حضور در میهمانی های امروزی تحت عناوین متفاوت پارتی ، استمناء ، دیدن فیلم های سکسی و فرار ناشی از فشارهای مدیریت نشده ی خانه و مدرسه ، استعمال مشروبات الکلی و موادمخدر و روانگردان و ... از دیگر نکات قابل توجه این موضوع است .

حال این پرسش مطرح است که برای برآوردن خواسته های این گروه ، به چه چیزهایی باید توجه کرد . مطالعه ی مفصل این موضوع نشان می دهد که نیازهای نوجوانان و جوانان در ۱۰ عنوان قابل احصاء و اعمال نظر کارشناسی است :

۱) نیاز به وجود هویت فردی و خانوادگی و اجتماعی .

۲) نیاز به آرامش و احترام .

۳) نیاز به خانواده و تعلق به آن .

۴) نیاز به محبت و عطوفت واقعی .

۵) نیاز به احساس امنیت روحی ـ روانی و جسمی .

۶) نیاز به تشویق و تقدیر و البته رهبری و نصیحت .

۷) نیاز به مشخص بودن هدف و غایت خاص زندگی با روشنگری و آینده نگری .

۸) نیاز به اعتقاد و ایمان . ( اندیشه های دینی ، مذهبی ، عقیدتی و فلسفی )

۹) نیاز به احساس استقلال با لحاظ محدودیت های عفلی و منطقی .

۱۰) نیاز به احساس بلوغ و توانایی و کمال در بین اطرافیان و شکوفایی .

● « وظایفی که خانواده در پیشگیری از آسیب‌ها بر عهده دارد »

اولین نهادی که فرد در آن قرار می گیرد و بالطبع از آن اثر می پذیرد ، خانواده است و این خانواده اثرات اساسی در فرهنگ سازی و پیشگیری ازانحرافات فرزند دارد . مؤلف در ذیل به وظایف خانواده ، با محوریت جلوگیری از آسیب اشاره می کند .

نیازهایی که در بالا برای گروه نوجوان و جوان برشمرده شد در موضوع « وظایف خانواده » مورد توجه و بحث است . ایجاد محیط و بستر مناسب و سازگار در خانواده ؛ التزام و پایبند بودن عملی پدر و مادر و حتی دیگر منسوبین درجه یک فرد به آموزه های دینی با نگرش به ایجاد اعتقاد عمیق دینی فرزندان از کودکی ؛ درک متقابل فرزندان و پدر و مادر از یکدیگر که موجب ایجاد بستری مناسب برای احساس آرامش و امنیت روحی ـ روانی فرد می شود ؛ برطرف کردن نیاز های مادی نوجوان و جوان به فراخور حال و یا ایجاد روحیه ی پذیرش موقعیت اقتصادی خانواده در اجتماع ؛ ایجاد رابطه ی مبتنی بر دوستی و رفاقت با فرزند برای ایجاد ارتباط مؤثر فرزند و انتقال نیازها و احساسات خود به والدین ؛ توجه به نیازهای روحی ، روانی ، شخصیتی و عاطفی کودکان و نوجوانان برای ایجاد فضای مطلوب و آرام در خانه و خانواده ؛ پر کردن اوقات فراغت فرد با نگاه به توانایی ها و خواسته و مطلوبات طبیعی و منطقی کودک یا نوجوان و جوان ؛ اشراف نامحسوس بر وضعیت فرزند و مراقبت در رفتار و اعمال فرزند با توجه به حرمت ها و حساسیت های او و نادیده نگرفتن آزادی های احساسی وی و لزوم شناخت افراد مورد ارتباط با فرزند ؛ توجه به شناخت و یا کمک به انتخاب دوست با دادن اطلاعات لازم و آماده سازی روحی و فکری فرزندان بر خطر انتخاب دوست و رفیق نا مناسب ، از مهم ترین عناوین این مبحث است که توضیح هر یک از موارد آن نیاز به مجال و فرصت خاص خود است .

● « دیگر نهادها چه وظایفی دارند؟ »

غیر از خانواده ، مدرسه و سایر نهاده های اجتماعی و حاکمیتی مانند آموزش و پرورش ، صدا و سیما ، نیروهای انتظامی و امنیتی ، وزارت خانه هایی مانند ارشاد اسلامی ، سازمان هایی همچون بهزیستی ، یا حتی مجلس و قوه ی قضاییه ، هرکدام در نوع خود وظایفی در این ارتباط دارندکه در ادامه به برخی از آن ها می پردازیم .

برقراری ارتباط کارساز فی مابین والدین با مربیان و خودداری از واگذاری امورتربیتی بچه ها ، تنها به مدرسه یا خانواده ؛ راه اندازی اماکن مشاوره ی اثرگزار در محلات و مراکز آموزشی ؛ جدی گرفتن موضوع فرار از تحصیل یا انتخاب تنبیه اخراج برای دانش آموزان و دانشجویان و اطلاع رسانی مناسب و به هنگام خانواده یا مدرسه ؛ آموزش نیروهای مرتبط با انتظام اجتماع برای شناسایی مشکلات و نحوه ی برخورد با آن ها ؛ در نظر گرفتن لزوم توجه به عفت عمومی و مجازات مفسدین در منظر عموم برای تنذیر دیگران ؛ متعادل ساختن فضای آرام اجتماعی با تقویت معنوی و اصولی «امر به معروف و نهی از منکر» با تکیه بر حرمت های فردی و اجتماعی ؛ ایجاد بسترهای مناسب امنیتی از قبیل امنیت آتیه ی شغلی ، حرفه ای ، اقتصادی و ... با در نظر گرفتن اولویت شغل برای آحاد جامعه ؛ ایجاد جاذبه و تقویت روحیه ی کار در شهر های کوچک با رویکرد بازدارندگی از مشاغل گذری و کاذب که موجب حجوم به کلان شهر ها شده است ؛ برپایی و فعال نگه داشتن مراکزی برای ورزش ، تفریح ، مشاوره و آموزش مهارت های زندگی با توجه به اثر این کنش بر پرکردن اوقات فراغت ؛ راه اندازی مراکز ارایه ی تسهیلات مالی و اعتباری ازدواج یا مسکن و البته اشتغال ؛ تحت پوشش قرار دادن جوانان در قالب های حمایت بیمه ای و تأمین اجتماعی ؛ آماده سازی زندانیان برای بازگشت سالم به جامعه و ایجاد زمینه های پذیرش آنان در بین مردم ؛ این ها مواردی است که عیناً یا کلاً توسط اکثر اندیشمندان علوم اجتماعی و حتی متخصصان قضایی برای پیشگیری مطرح بوده است .

البته عده ای از جامعه شناسان و مددکاران پیشنهادات دیگری نیز در این زمینه دارند که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره نمود .

۱) توجه با خانه و خانواده و حقوق بانوان .

۲) ایجاد بسترهای آموزشی برای زوجین در طول زندگی برای جلوگیری از کشمکش و طلاق مؤثر بر تربیت فرزندان .

۳) توجه حاکمیتی به اهمیت سرمایه گذاری های فرهنگی برای نسل جاری و جوان در رسانه های گروهی .

۴) ایجاد مراکز ترقیبی آموزش زوجین برای تربیت مناسب تر فرزندان و ادامه ی پروسه ی آموزش پدران و مادران در مقاطع تحصیلی ، بلوغ جسمی ، ازدواج و ...

۵) توجه به لزوم آموزش مهارت های زندگی به پسران و دختران برای آشنایی با وضعیت مردان و زنان از نظر روحی و جسمی با تبیین نیاز آنان به هدف و نیز اثرمسائل جنسی در تثبیت وضعیت زندگی زناشویی زوجین .

۶) ایجاد و استقرار مداوم مراکز مددکاری حرفه‌ای در تمامی محل ها با توجه به فراوانی جمعیتی آن منطقه .

۷) ایجاد بسترهای مناسب ازدواج جوانان با تشویق و ترقیب برای برپایی سنت مقدس پیامبر اکرم (ص) یعنی تشکیل خانواده و زندگی مشترک .

در پایان شایسته است به این نکته ی بنیادین و اساسی اشاره شود که برای پیشگیری از آسیب های اجتماعی و چه بسا تمامی آسیب های خانوادگی و اقتصادی و ... ، تمسک به ظرفیت های بالای اعتقادی دین مبین اسلام ، بدون ورود نظرات شخصی و غیرکارشناسی افراد ، مؤثرترین و کارسازترین روش است .

سیروس غفوری ساداتیه

کارشناس امورآموزشی(کارشناس ارشد)

منابع :

۱.مصاحبه با تنی چند از جامعه شناسان و مددکاران مرتبط با حوزه ی علوم اجتماعی و اصلاح و تربیت .

۲.مطالعه ی مقالات مرتبط با موضوع در مجلات اصلاح و تربیت .

۳.گزیده ی کتاب « جرم شناسی » مهدی کی نیا .