تغییرات اقلیمی معضل امروز , بحران فردا

فعالیت های انسانی تاثیر شدیدی بر آب و هوای محلی دارند شبکه های گسترده آبیاری و سدها سبب فرسایش خاک و کاهش منابع آبهای زیرزمینی می شوند که این مسئله هم می تواند باعث تغییر کل رژیم آبی منطقه شود

دریای خزر بزرگترین بدنه آبی محصور در خشکی است که با وسعت سطحی بیش از ۳۷۰ میلیون متر مربع حدود ۴۴% از آب های محصور در خشکی را در بر میگیرد. باور بر این است که دریای خزر در بر دارنده ذخایر نفتی حدود ۵۰ بیلیون بشکه می باشد که وجود این ذخایر عظیم نفتی و تعدد راههای عبور بین قاره ای و نزدیکی نسبی آن با خلیج فارس بر اهمیت جغرافیای سیاسی و نقش استراتژیک آن افزوده است.

حدود ۳۰۰ گونه از جانوران آبزی در این دریا زندگی می کنند که از جمله آنها می توان شش گونه از بهترین گونه های ماهیان خاویاری که ارزش اقتصادی بالایی دارند را نام برد. تنوع زیست بوم غنی منطقه شامل تالاب ها، جنگلها، رودخانه ها، دشت های گسترده و چراگاهها، خطوط زیبای ساحلی و دهانه رودخانه ها، موقعیت های مناسبی را برای اکوتوریسم فراهم کرده است که می توانند جاذبه هایی بالقوه برای گردشگران باشند.

فعالیت های انسانی تاثیر شدیدی بر آب و هوای محلی دارند. شبکه های گسترده آبیاری و سدها سبب فرسایش خاک و کاهش منابع آبهای زیرزمینی می شوند که این مسئله هم می تواند باعث تغییر کل رژیم آبی منطقه شود و هم دمای محلی و متعاقب آن بر توان بالقوه تبخیر موثر باشد. فعالیت های اکتشاف نفت و گاز در دریای خزر، نه تنها باعث آلودگی آب و هوا می شود بلکه به انتشار گازهای گلخانه ای از جمله دی اکسید کربن (CO۲) و متان (CH۴) که موثر در افزایش دمای کره زمین هستند را نیز سبب می شود. کارشناسان تخمین می زنند تولید سوخت های فسیلی در دریا و ساحل خزر سالانه معادل ۱۵ تا ۲۰ میلیون تن دی اکسید کربن منتشر می کنند، به این ترتیب افزایش مورد انتظار در تولید سوخت، افزایش انتشار گازهای گلخانه ای را به دنبال خواهد داشت و به دنبال آن تغییرات اقلیمی و پیامدهای ناخوشایندی به همراه خواهد آورد که این تغییرات می توانند تاثیرات مخربی همچون کاهش دسترسی به آب شیرین ، کاهش حاصلخیزی زمینهای کشاورزی بر اثر طوفانهای شن و به طور کل تاثیرات منفی بسیاری بر فعالیت های اقتصادی کشورهای حاشیه دریای خزر بگذارند.

● مقدمه :

پیشرفت فن آوری و دستیابی انسان به زندگی مدرن و پیشرفته امروزی به قیمت از بین رفتن و تخریب بسیاری از منابع طبیعی و انقراض نسل تعداد زیادی از گیاهان و جانوران تمام شده است. اما علیرغم پیشرفت بسیار سریع و غیر قابل باور دانش بشری و حتی دستیابی انسان به کرات دیگر و اطلاعات حیرت آوری که از دورترین کهکشانها بدست آورده است، هنوز کره زمین، تنها سیاره قابل سکونت برای انسان و دیگر موجودات زنده به شمار می آید!

رشدسریع و بی مهار جمعیت بشر، بهره برداری بی وقفه از معادن، قطع درختان و نابودی جنگلها، کشتار بی رحمانه حیوانات، تخریب مراتع و پوشش های گیاهی طبیعی زمین و تبدیل آنها به مزارع، استفاده بی رویه از سموم کشاورزی، آلودگیهای منابع آبی و هوا ناشی از فعالیت های صنعتی و بسیاری از فعالیت های نامطلوب دیگر انسانها از سالیان گذشته تا امروز، چرخه زیستی خانه مشترک همه موجودات زنده، زمین را با خطر مواجه ساخته است. شاید انسان هیچ وقت مثل امروز به فکر جبران خساراتی که به محیط زیست و سیاره زمین وارد ساخته و همچنین حفاظت و مراقبت از منابع طبیعی و حیاتی موجود بر روی این کره خاکی نیفتاده باشد .

بد نیست بدانید که جدید ترین و شاید بحرانی ترین تهدید زیست محیطی علیه کره زمین، کاملا نامحسوس بوده و به چشم نمی آید! این تهدید ناشی از یک ماده سمی نیست! تشعشعات رادیواکتیو هم نیست! بلکه در واقع موضوع به ظاهر ساده تغییرات آب و هوایی است. خطرات ناشی از این موضوع به سختی قابل درک است و حتی ممکن است بیشتر شبیه یک شوخی به نظر برسد. اما، مسئله و نکته مهم اینجاست : در قرن آینده، سیاره زمین گرمتر خواهد شد بطوریکه احتمالا طی ۳۰ یا ۴۰ سال آینده آب و هوای زمین بطور میانگین ۵/۴ درجه سانتیگراد گرمتر از آنچه امروز است خواهد شد.

میزان تشعشعاتی که زمین از خورشید دریافت می‌دارد یا فصلهای مختلف سال ، عرض جغرافیائی و وضع هندسی مدار گردش زمین به دور خورشید در ارتباط است و هر گونه تغییری که در شدت و ضعف این تشعشعات روی دهد، به دگرگونیهایی در دما و فشار جو زمین منتهی می‌گردد و در نتیجه روی آب و هوای میهن خاکی ما اثر می‌گذارد.

باد که بر اثر اختلاف فشار تولید می‌گردد و هوای سرد و گرم و همچنین بخار آب را از جائی به جای دیگر پراکنده می‌سازد، از وضع توپوگرافی زمین به شدت متأثر است و پراکندگی قاره‌ها در شرایط اقلیمی نقش آفریننده و کوهها موجبات تکائف و باروری بخار آب را فراهم می‌سازند و اقیانوسها و دریاها، شرایط اقلیمی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند و همانند خازنی دمای سطح زمین را در خویش ذخیره می‌کنند و به آرامی آن را به هوای پیرامون خود منتقل می‌سازند.

● اقلیم استان مازندران :

▪ آب و هوای استان مازندران :

استان مازندران را بر اساس خصوصیات دما و بارش و توپوگرافی منطقه می توان به دو نوع آب و هوای معتدل خزری و آب و هوای کوهستانی تقسیم کرد . آب و هوای کوهستانی خود بر دو نوع معتدل کوهستانی و سرد کوهستانی می باشد .

۱) آب و هوای معتدل خزری :

این نوع اقلیم جلگه های غربی و مرکزی استان تا کوهپایه های شمالی البرز را شامل می شود . در این نواحی به دلیل کمی فاصله کوهستان و دریا رطوبت تجمع می یابد که بعنوان پیامد آن می توان بارش های قابل ملاحظه و دمای معتدل را ذکر کرد.

میانگین بارندگی سالیانه در نوار ساحلی استان برابر با ۹۷۷ میلیمتر است. توزیع مکانی آن از غرب به شرق با کاهش همراه است در حالیکه توزیع زمانی آن وضعیتی کمابیش منظم دارد ( حداکثر بارندگی در پائیز و حداقل آن در بهار اتفاق می افتد.)

در بررسی پارامتر درجه حرارت نیز مشاهده می شود که به دلیل رطوبت نسبی بالا و زیاد بودن تعداد روزهای پوشیده از ابر ، دمای هوا معتدل و دامنه دمایی محدود می باشد که این وضعیت منجر به تابستانهای گرم و مرطوب و زمستانهای معتدل با یخبندانهای اتفاقی می گردد .

۲) آب و هوای معتدل کوهستانی :

الف) آب و هوای معتدل کوهستانی: با افزایش تدریجی ارتفاع از اراضی جلگه ای به سوی دامنه های شمالی ارتفاعات البرز و فاصله از دریا ، تغییرات خاصی در آب و هوای استان پدیدار می گردد. در نوار ارتفاعی ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ متر ، شرایط آب و هوایی کوهستانی حاکم است که از ویژگیهای آن می توان کاهش میزان بارندگی سالیانه وهمچنین کاهش متوسط درجه حرارت ماهانه را ذکر کرد . علاوه بر آن زمستانهای سرد همراه با یخبندانهای طولانی و تابستانهای کوتاه نیز از دیگر مشخصات این اقلیم است .

ب) آب و هوای سرد کوهستانی :

در نوار ارتفاعی بالاتر از ۳۰۰۰ متر که شامل قلل کوهستانهای دامنه شمالی البرز می شود ، دمای هوا به شدت کاهش یافته و یخبندانهای طولانی ایجاد می شود . در این مناطق ریزش ها غالبا به صورت برف است که در دوره طولانی سرد سال روی هم انباشته شده و تا اواسط دوره کوتاه گرم سال نیز دوام دارند . در همین مناطق و در قله کوههای دماوند ، علم کوه و تخته سلیمان شرایط ایجاد یخچالهای کوهستانی و انباشت دائمی برف فراهم شده است .

▪ توده هواهای موثر بر آب و هوای مازندران :

موقعیت جغرافیایی ویژه استان مازندران بعنوان یکی از استانهای ساحلی دریای خزرسبب شده است که در طول سال از اثرات آب و هوایی همسایگانی چون سرزمین پهناور سیبری ، دریای مدیترانه و دریای خزر و فلات مرکزی ایران بهره مند شود . در طول فصول مختلف سال توده های هوای متعددی وارد استان میشوند که عمده ترین آنها به قرار زیر میباشد .

الف) دوره سرد سال :

ـ توده هوای قطبی قاره ای (cP) که ورود آن به استان از طریق گسترش زبانه سیستم پرفشار سیبری بر روی شمال شرق کشور می باشد . این توده هوا سرد و خشک بوده و با عبور از روی دریای خزر ضمن جذب رطوبت و گرما ناپایدار گشته و سبب بارشهای قابل توجه بویژه در فصل پاییز ( بدلیل اختلاف زیاد دمای آب با دمای هوا ) در استان می شود . شدت این بارندگی بدلیل طولانی بودن مسیر حرکت توده هوا بر روی دریا در غرب استان بیشتر از سایر قسمتهای استان میباشد .

ـ توده هوای قطبی دریایی تعدیل یافته (mP ) با منشا اقیانوس اطلس که بعد عبور از روی جنوب اروپای شرقی از طریق دریای سیاه به شرق دریای مدیترانه وارد و سپس از طریق ترکیه از سمت شمال غرب وارد ایران می شود .

ـ توده هوای آرکتیکی قاره ای (cA ) با منشا اسکاندیناوی که بعد از عبور از روی اروپا و از دست دادن رطوبت مجددا از دریای سیاه کسب رطوبت کرده واز طریق ترکیه وارد نوار شمالی کشور می شود .

ب) دوره گرم سال :

ـ توده هوای حاره ای دریایی تعدیل یافته (mT ) با منشا آزورس (جزیره آزورس در اقیانوس اطلس) که بعد از عبور از روی دریای مدیترانه و جنوب اروپا ، به شمال کشور وارد میشود و گاهی نیز از طریق شمال آفریقا و عربستان ، نواحی جنوب و مرکز ایران را مورد تهاجم قرار میدهد و به شمال نیز نفوذ می کند جبهه های حاصل از این توده هوا هنگام رسیدن به دریای خزر از این دریا رطوبت کسب کرده و سبب بارندگی در سواحل جنوبی آن میشوند . بعلاوه در اوج روزهای گرم هنگامی که جت استریم جنب حاره به شمال دریای خزر نقل مکان می کند توده هوای حاره ای قاره ای (cT ) که در مرکز ایران تشکیل می شود و بسیار گرم و خشک می باشد شمال کشور را نیز تحت تاثیر قرار می دهد .

▪ اقلیم استان مازندران :

۱) بر اساس طبقه بندی هانسن ( Hansen ) این استان در مدار معتدله گرم قرار گرفته است .

۲) به روش ضریب اعتدال ( Temperateness Index ) این استان بسیار معتدل و فوق معتدل است (منظور از ضریب اعتدال بدست آوردن دوری یا نزدیکی یک منطقه به منطقه معتدله است ) .

۳) بر اساس طبقه بندی دومارتن ( De Martounne ) نواحی غربی مازندران بسیار مرطوب ، نواحی مرکزی مازندران مرطوب و نواحی شرقی مازندران مدیترانه ای و نواحی کوهستانی مازندران نیمه مرطوب می باشد .

۴) بر اساس طبقه بندی دکتر کریمی ، نواحی غربی و مرکزی دارای اقلیمی مرطوب با تابستان گرم و زمستان کمی سرد ، نواحی شرقی نیمه مرطوب با تابستان گرم و زمستان نسبتا سرد و نواحی کوهستانی مازندران دارای اقلیم مرطوب با تابستان معتدل و زمستان بسیار سرد می باشد .

▪ نگاهی به دریای خزر :

الف) تاریخچه، وضیعت جغرافیایی و آب و هوا :

در گذر زمان، دریای خزر با نام های بسیاری شناخته شده و در پاره ای از موارد دارای چندین نام بطورهمزمان بوده است.

در گذشته دور این دریا، اقیانوس هیرکانیان و اقیانوس تتیس نامیده می شد اما در زمان های اخیرترنام های کاسپین، خزر، آستراخان، خوالی و مازندران،کاربرد بیشتری داشته است. این نام ها همواره بیانگر نام قبایل و تیره های ساکن در اطراف دریا و یا نام سرزمین آن ها بوده است. کاسپین، یکی از دو اسم رایج و معمول مورد استفاده برای دریاست؛ که از کلمه کاسپی ها گرفته شده است؛ قبیله ای از مردمانی رنگ پریده که هزاران سال قبل در جنوب زندگی می کردند. نام معمول دیگر، یعنی خزر از خزر ها گرفته شده، مردمان ترک زبان نیمه چادر نشین از مرکز آسیا که در قرن هفتم میلادی، نزدیک دریای کاسپین و قفقاز قلمرو مستقلی تشکیل داده و بر سرزمینی حکومت کردند که امروزه شرق اکراین و کریمه، آذربایجان و جنوب روسیه را شامل می شود. قدرت خزرها، بعد از یک سری از جنگ ها رو به انقراض رفت. از نظر واژه شناسی، کلمه خزر به نظر می رسد که وابسته به کلمه ترکی به معنی سرگردانی است.

دریای خزر از تاریخ تکاملی قابل توجهی برخوردار است. دریای خزر باقیمانده تتیس قدیمی، و یا دقیقأ بخشی از خلیج کوچک پاراتتیس۳ است. حدود ۶۰-۵۰ میلیون سال پیش، اقیانوس تتیس به اقیانوس های اطلس و آرام متصل می شد ولی به علت جابه جایی تدریجی قطعات قاره ای، اتصال خودش با اقیانوس آرام و بعدها با اطلس را از دست داد. بستر آب حدود ۵-۷ میلیون سال پیش به دوبستر آبی کوچکتر تقسیم شد که دریای سیاه و دریای خزراند. قبل ازاینکه دریای خزر حدود ۸/۱ میلیون سال پیش از اقیانوس های جهان جدا و منزوی شود،این دو دریا بارها به هم وصل و از هم جداگردیدند.

در حال حاضر دریای خزر بزرگترین بدنه آبی محصوردرخشکی است، که حدود ۴۴% از آب های محصور در خشکی روی زمین را دربرمیگیرد می شود، با وسعت سطحی متغیر بیش از ۳۷۰۰۰۰ کیلومتر مربع، وسعت بیشتری از دریاچه های بزرگ آمریکا یا دریاچه ویکتوریا در آفریقای شرقی دارد.

ب) اهمیت جغرافیای سیاسی:

اهمیت جغرافیای سیاسی دریای خزر به زمان های گذشته در تاریخ بر می گردد. شبه جزیره ابشرون در غرب دریای خزر، از اولین مراکز شناخته شده تولید نفت و محصولات نفتی است. کتاب مقدس دربردارنده اشاراتی به محصولات نفتی در منطقه باکو، در آذربایجان است و حتی مارکو پولو۲ در قرن ۱۳ به صادرات اگرچه کم شن های آغشته به نفت و به خوراک لذیذ دریای خزر، یعنی خاویار اشاره کرده است. دریای خزر بخشی از جاده ابریشم نیز بوده است.

منطقه خزر درقرن بیستم، طی تحریم نفت در سال ۱۹۷۳ و درجنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ اهمیت جغرافیای سیاسی خود را نشان داد. افزون بر اهمیت سیاسی مربوط به اقتصاد و منطقه جغرافیایی، ذخایر بسیار غنی نفت و گاز دریای خزر و تعدد راه های عبور بین قاره ای و نزدیکی نسبی آن با خلیج فارس، دریای خزر را در هر گونه نقشه جغرافیایی سیاسی جهانی درخشان می کند.

ج) تنوع زیستی:

تنوع زیستی دریای خزر ناشی از تاریخ طولانی و انزوای جغرافیایی آن است. تعداد جانوران آبزی بومی، که بیش از ۳۰۰ گونه است، بسیارچشمگیر است. بیش از ۱۰۰ گونه ماهی وجود دارد که تعدادی از آن ها شیرین آبند و برای تخم ریزی از دریای خزربه رودخانه ها مهاجرت می کنند. بهترین گونه شناخته شده از این ماهیان شش گونه و زیر گونه ازماهی های خاویاری اند، که قرن ها منبع اقتصادی با ارزشی بوده اند. فک بومی دریای خزر یکی از تنها دو گونه فک آب شیرین در جهان است ( دیگری در دریاچه بایکال یافت می شود) و تنها پستانداری است که در دریای خزر زندگی می کند. تالاب های ساحلی و گودال های کم عمق موقتی و دائمی که، بسیاری از آن ها که شورآبند ، انواع گوناکونی از پرندگان را جذب می کند. در کل دوره سال در دریای خزر و اطراف آن، پرندگان فراوانند، و شمار آن ها طی فصول مهاجرت وقتی بسیاری از پرندگان راهی دلتاهای پهناور و مناطق کم عمق و تالاب ها می شوند، بسیار افزایش می یابد.

د) منابع گاز و نفت :

از اواخر قرن ۱۹، نفت و گاز صنعتی مهم در دریای خزر بوده اند. باور بر این است که دریای خزر در بردارنده ذخایر نفت و گاز قابل توجهی است، اگرچه میزان و ارزش این ذخایر در همه موارد برآورد نشده است. محل و مالکیت ذخایر نیزبحث برانگیزاست. ذخایر نفت حدود ۵۰ بیلیون بشکه تخمین زده شده اند. ذخائر گاز طبیعی حتی بیشتر است و تقریباً ۳/۲ ذخایر هیدروکربن را تشکیل می دهد. این ذخایر اغلب شرکت های بین المللی بزرگ نفتی را به خزر جذب کرده است که با هدف رساندن نفت وگاز به بازارهای جهانی دست اندرکار مشغول بهره برداری نفت و گاز دریا و ساخت زیر بنا و لوله گذاری برای حمل آن هستند. اکتشاف وتولید نفت و محصولات نفتی در دریای خزر در حال افزایش است و هم اکنون به خوبی در باکو، هم در ساحل و هم در دریا و در تنگیز (در دریا) گسترش یافته است. انتظار می رود تولید نفت به طور چشم گیری طی چند دهه آینده افزایش پیدا کنند. همراه با افزایش در تولید نفت افزایش قابل ملاحظه ای در حمل و نقل دریایی نیز قابل پیش بینی است. نفت خام و محصولات تصفیه شده و همچنین کالا و خدمات مرتبط با صنعت نفت و گاز از طریق دریا و احتمالاً لوله های در بستر کف دریا حمل خواهند شد.

ه) گردشگری زیست محیطی :

تنوع زیست بوم غنی منطقه شامل تالاب ها، جنگل ها، رودخانه ها، دشت های گسترده و چراگاه ها، خطوط ساحلی زیبا ودهانه رودخانه ها، موقعت مناسبی را برای گردشگری زیست محیطی فراهم میکند. کیلومترها از سواحل شنی، تالاب های منحصر به فرد، جنگل های غنی و نیز آثار تاریخی و مناظری نفس گیرانه ، زیبا و دلنشین در مناطق ساحلی جاذبه ای بالقوه برای گردشگران خواهند بود. طی فصول مهاجرت پرندگان ، تالاب های ساحلی می توانند جاذبه ای مهم برای گردشگران باشند که می بایست به مناطقی که باید با دقت انتخاب گردند، هدایت شوند تا از زیبایی و فراوانی منابع زیست محیطی حفاظت شده لذت ببرند. چنین گردشگری زیست محیطی که با دقت برنامه ریزی و مدیریت شده باشد و امکانات بالقوه قابل ملاحظه ای هم برای تولید درآمد و هم ابزاری مناسب برای آموزش و آگاهی مردم علاقه مند داخلی و خارجی فراهم خواهد آورد. علی رغم وجود این پتانسیل قوی گردشگری، در این منطقه هنوز به قدر کافی برنامه ریزی نشده است و به دلیل فقدان طرح، خدمات، سختی روند گرفتن ویزا و سختی دسترسی به این مناطق بلا استفاده مانده است.

ر) نوسانات سطح دریای خزر :

دریای خزر از دوران پلیوس حدود ۵ میلیون سال پیش، از درون تحلیل می‌رود که بر همین اساس بسیاری از متخصصان خزر را به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان مورد بررسی قرار می‌دهند. مطالعات ژئومورفولوژیک و هیدرولوژیک خزر، بالا و پایین رفتن دوره‌ای و متناوب سطح آب را آشکار کرده که برای دانشمندان و ساکنان حاشیه خزر سوالات زیادی را مطرح کرده است. طی یک قرن، بین سال‌های ۱۸۸۰ و ۱۹۷۷ سطح آب دریا ۴ متر پایین آمد و از ۲۵ متر به ۲۹ متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد رسید. البته در کنار این تغییرات، دوره‌های کوتاهی نیز بوده است که آب دریا کمی بالا آمده است. طی این مدت، مردم محلی به کاهش تدریجی سطح آب عادت کردند و انواع فعالیت‌ها را بخصوص بعد از جنگ جهانی دوم در سواحل مانند ساخت بنادر، جاده‌ها و ریل‌ها، پی‌ریزی خانه‌ها و تسهیلات تفریحی انجام دادند. در اتحاد جماهیر شوروی خشک شدن کامل و اسف‌انگیز دریای آزوف که یک حوزه آبریزی در کنار دریای سیاه بود، همزمان با پایین رفتن سطح خزر، نگرانی‌ها را به‌ طور جدی درباره دریای خزر افزایش داد. این نگرانی بویژه بر بخش شمالی خزر که کمتر از ۲۵‌متر عمق دارد و عمق آن به ‌طور چشمگیری نیز در حال کاهش بوده متمرکز بود. این مساله به اتخاذ تصمیمات عجولانه و نادرستی مانند احداث آب‌بند برای بستن خلیج قره‌بغاز منجر شد.

ز) معکوس شدن نوسانات :

کارشناسان معتقدند معکوس شدن ناگهانی نوسانات سطح دریای خزر از سال ۱۹۷۷ و افزایش حدود ۲ متر در سطح آب، همگان را متعجب کرده است و باعث بروز مشکلات عدیده‌ای مانند سیل‌گرفتگی تسهیلات شهری، تخریب جاده‌‌ها و ریل‌های راه‌آهن، خسارت به زیرساخت‌های صنعتی در ساحل و دریا و نابودی برخی سواحل منطقه شد. ده‌ها نفر در زمین‌های پایین‌دست جمهوری‌های آذربایجان، داغستان و دلتای ولگا مجبور به مهاجرت شدند. تنها در آذربایجان خسارت ناشی از افزایش سطح آب دریا ۲ میلیارد دلار تخمین زده شده است. در قزاقستان پیشروی دریا به‌طور مستقیم روی حدود ۲۰ هزار کیلومتر مربع این سرزمین، ازجمله چاه‌های متروکه نفت تاثیر گذاشته است. هم‌اکنون میان کارشناسان، بحث درباره عواملی که موجب تغییرات سطح دریای خزر می‌شود، ادامه دارد و دانشمندان عوامل زمین‌ساختی حرکت پوسته زمین در زیر سطح دریا یا عوامل ژئومورفولوژیک را در تغییر سطح آب منتفی نمی‌دانند، اما این فاکتورها در مقایسه با تغییرات آب و هوایی و تاثیرات مدیریت انسانی سطح آب دریای خزر، نقش کوچک‌تری بازی می‌کنند. بررسی‌ها نشان داده است که اکثر آب‌های ورودی دریا از رودخانه‌های ساحلی نشات می‌گیرند. کمیت و کیفیت آب، بویژه در ولگا، متغیرهای کلیدی در تعادل دریای خزر هستند. به این عوامل باید بارش بیش از حد باران را نیز افزود. همچنین ممکن است آب از طریق نشت به زمین و جاری شدن به خلیج قره‌بغاز از دست برود، اما این عوامل در مقایسه با تبخیر طبیعی از سطح دریا چندان اهمیتی ندارند.

س) نقش رودهای ساحلی‌ :

براساس گزارش برنامه محیط زیست دریای خزر، هم‌اکنون هر‌ساله ۳۰۰ تا ۳۱۰ کیلومتر مکعب آب دریای خزر از طریق رودخانه‌ها تامین می‌شود. رودخانه ولگا به تنهایی ۸۰ درصد از جریان‌ آب ورودی خزر را به خود اختصاص می‌دهد، اما به نحو قابل ملاحظه‌ای این میزان در قرن بیستم پایین آمده است. این کاهش از حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع در سال ۱۹۳۰ به میزان ۲۶۰ تا ۲۷۰ کیلومتر مکعب در حال حاضر رسیده است که به دلیل عوامل مختلف اقلیمی و فعالیت‌های بشر از قبیل ساخت سدها برای تولید انرژی برق آبی است. کارشناسان تخمین می‌زنند بارش باران ۱۳۰ کیلومتر مکعب سالانه به‌ آب دریا می‌افزاید. کاهش آب از طریق نفوذ به زمین کمتر از ۵‌کیلومتر مکعب را به خود اختصاص می‌دهد و میزان آبی که به درون خلیج قره بغاز جریان می‌یابد، از زمان تخریب آب‌بند ‌آن حدود ۱۸ کیلومتر مکعب بوده است. همچنین در خصوص تبخیر طبیعی دریا کاهشی بین ۳۵۰ تا ۳۷۵‌‌کیلومتر مکعب در سال برآورد شده است که بنابراین کاهش سطح آب دریای خزر باید روندی افزایشی را ادامه دهد.

▪ تغییرات آب و هوایی در منطقه خزر :

منطقه خزر به لحاظ اقلیمی متنوع است. این دریاچه در شمال با رودخانه‌های اورال و ولگا در شرق با دشت‌‌های خشک و نیمه‌خشک وسیع قزاقستان و ترکمنستان و در بخش‌‌های جنوب و غرب با رشته‌کوه‌های البرز و مناطق مرطوب قفقاز احاطه شده است. دریای خزر نقش مهمی را در فرآیندهای اتمسفری، تعادل آب و هوای منطقه‌ای و اقلیم‌‌های خرد بازی می‌کند. بررسی‌های نشان داده است پدیده‌های اقلیمی در خزر به نوسانات آتلانتیک شمالی وابسته‌اند. این متغیرها بر دما، رطوبت و طوفان‌های زمستانی سراسر اروپا از جمله حوزه‌ آبریز ولگا و نیز بارش‌های سطح خزر تاثیر می‌گذارد. خشکسالی‌های طاقت‌فرسا نیز بر بخش‌های مختلف منطقه در سال‌های اخیر موثر بوده است. به‌نظر می‌رسد بروز این خشکسالی‌ها مدل‌های علمی را تایید می‌کنند که علاوه بر نشان دادن افزایش‌ دمای متوسط، رخداد‌های شدید آب و هوایی بسیار بیشتری را پیش‌بینی می‌کنند. بررسی‌ها نشان داده است خشکسالی‌ها هم بر تولید محصولات و هم بر سلامت دام‌ها موثر است. برای مثال، گوسفند کاراکول ترکمنستان که از لحاظ اقتصادی و به‌دلیل تولیدات پشم مهم است، نسبت به استرس‌های گرمایی حساس است. به‌علاوه خشکسالی می‌تواند آتش‌سوزی‌های مکرر و شدیدی را سبب شود که تخریب محصولات و مراتع را افزایش می‌دهد و به کاهش حاصلخیزی کشاورزی می‌انجامد. بر ‌اثر تغییرات اقلیمی دو روند متضاد بارش باران در شمال و جنوب مشاهده شده است؛ در حالی که بارش در روسیه طی قرن گذشته افزایش یافته، اما مناطق خشکی مانند سواحل ترکمنستان و ایران خشک‌تر شده‌اند. طوفان‌های شن و خاک، میزان قابل توجهی نمک و غبار را حین عبور از بیابان کاراکام و سواحل خزر جذب و آنها را روی دره ولگا تخلیه می‌کند که در نهایت به حاصلخیزی زمین‌های زراعی آسیب می‌رساند. همچنین دسترسی به آب شیرین که بسیاری از بخش‌های اقتصادی و همچنین رفاه و سلامت بشر به آن وابسته است، به فرآیند‌های متغیر اقلیمی مربوط می‌شود. اگر یخچال‌های طبیعی در قفقاز و کوه‌های البرز کاهش یابند و دوره برف‌پوش بودن کوه‌ها همانند سال‌های اخیر کوتاه‌تر شود، آب کمتری برای‌ آبیاری و برای مصارف خانگی در دسترس خواهد بود. ذوب یخچال‌های طبیعی تنها به علت ناپدید شدن کامل قله‌های سفید‌پوش کوه‌ها نیست. این فرآیند از طریق افزایش دمای متوسط ایجاد می‌شود که خطر فجایع طبیعی مرتبط با تغییرات وضعیت زیست‌محیطی را بالا می‌برد.

▪ نقش عوامل انسانی‌ :

براساس گزارش برنامه محیط زیست دریای خزر، فعالیت‌های انسانی می‌‌توانند تاثیر قدرتمندی بر آب و هوای محلی داشته باشند. شبکه‌های گسترده آبیاری و سدها سبب فرسایش خاک و کاهش منابع آبهای زیرزمینی می شوند که این مساله هم می‌‌تواند باعث تغییر کل رژیم آبی شود و هم بر دمای محلی و متعاقب آن بر توان بالقوه تبخیر موثر باشد. فعالیت‌‌های اکتشاف نفت و گاز نه‌تنها باعث آلودگی محلی‌ هوا، خاک و دریا می‌شود، بلکه به انتشار گازهای گلخانه‌ای ازجمله متان‌ (۴ CH) و دی‌اکسیدکربن‌(۲CO) که موثر در افزایش دمای جهانی هستند، می‌افزاید. کارشناسان تخمین می‌زنند تولید سوخت‌های فسیلی در دریا و ساحل خزر سالانه معادل ۱۵ تا ۲۰ میلیون تن دی‌اکسیدکربن منتشر می‌کنند. به این ترتیب، افزایش مورد انتظار در تولید سوخت، افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای را به دنبال خواهد داشت و به دنبال آن تغییرات اقلیمی و پیامدهای ناخوشایندی به همراه خواهد آورد که این موضوع نیازمند تدابیر و اقدامات مناسبی از سوی کشورهای منطقه است.

▪ شرایط آب و هوایی نامعلوم‌ :

کارشناسان معتقدند مشکل می‌توان پیش‌بینی کرد که تغییرات اقلیمی در سطح جهانی چگونه بر آب و هوای یک منطقه خاص موثر خواهد بود. اگرچه معمولا سناریو‌های آب و هوا، گرمایش و افزایش بارندگی در شمال خزر و نواحی اطراف آن و بارش کمتر در جنوب را پیش‌بینی می‌کنند، اما همواره نوعی عدم اطمینان درباره این پیش‌بینی‌ها به علت میزان تاثیر دریا و پوشش ابر وجود دارد. این در حالی است که راهی برای پیشگویی عکس‌العمل نظام آب و هوایی در زمان رسیدن به آستانه بحران وجود ندارد. مشخص نیست سیستم آب و هوایی براساس یک مدل خطی عکس‌العمل نشان خواهد داد یا این که به طور ناگهانی تغییر ماهوی خواهد کرد. کارشناسان معتقدند با افزایش تراکم گازهای گلخانه‌ای اتمسفر، دمای بخش اروپایی منطقه خزر، حداقل در کوتاه‌مدت بالا خواهد رفت. این در حالی است که برخی محققان نگران افت جریان خلیج ‌گرم اقیانوس اطلس به واسطه تغییرات زیست‌محیطی در قطب شمال و چرخه اقیانوسی هستند، زیرا ممکن است دمای منطقه به طور چشمگیری پایین آمده و سبب ایجاد اقلیمی بسیار سرد و خشن شود.

● تاثیر فعالیت‌های بشری در تغییرات آب و هوا :

کره زمین به طور طبیعی در اثر تابش خورشید گرم می‌شود، اما در اینجا منظور ما از گرم شدن زمین، پدیده دیگری است، پدیده‌ای که به گرم شدن زمین کمک می‌کند و شاید اصلا به آن توجه نداشته باشیم.

منظور از«گرم شدن زمین» افزایش میانگین دمای زمین است. «تغییر آب و هوا» در اثر این افزایش دما به وجود می‌آید. گرم شدن زمین موجب تغییر الگوی بارش باران و برف، افزایش سطح آب دریاهای آزاد و کاهش سطح آب دریاچه‌ها و تاثیرات وسیع بر گیاهان و حیات وحش و انسان‌ها می‌شود.

تهیه کنندگان:

سید اسماعیل مصطفوی- کارشناس ارشد مدیریت محیط زیست و کارشناس HSE شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب

علیرضا کاظمی- مهندس صنایع وکارشناس HSE شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب

منابع :

۱- وهاب زاده-عبدالحسین- شناخت محیط زیست- انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد-۱۳۸۲

۲- فرجی، رضا – چگونه از کره زمین محافظت کنیم؟ - نشر شهد - ۱۳۸۵

۳- تعهد جهانی امریکادر مورد تغییر آب و هوا و بهداشت عمومی- نشر توسط دفتر برنامه های اطلاعات بین المللی وابسته به وزارت امور خارجه ایالات متحده امریکا-۲۸ مارچ ۲۰۰۸

۴- دکتر طراوتی، حمید - آخرین نتایج گرمای سال ۲۰۰۳ اروپا از موسسه Earth Policy Institute

۵- لیونل ، هورست - جنبه‌های اخلاقی تغییر جهانی آب و هوا – ماهنامه سیاحت غرب-شماره ۲۸ – ۱۳۸۴

۶- دکتر چانگ ، مارگات - مدیر کل سازمان جهانی بهداشت - حفاظت ازسلامت در برابرتغییرات آب وهوایی – ۲۰۰۸

۷- سایت اینترنتی http://www.who.int/en

۸- اویسی ، فاطمه - لطفی گلمیشه‌ای ، فریبا - مقاله آلودگی هوا و تاثیر آن بر سلامتی انسان‌ها – ۱۳۸۶

۹- هاشمی ، حمیده‌السادات - خزر دریایی از آرزوهای بزرگ – ۱۳۸۷

Intergovernmental Panel on Climate Change -۱۰

parts per million -۱۱

American Institute of Biological Sciences (AIBS) -۱۲

---