رسانه به مثابه ابزار تحقیق جامعه‌شناختی

● طرح مسئله
۱) سیاستگذاری فرهنگی در ایران به رغم بسیاری از حیطه‌های پژوهشی و تصمیم‌گیری، همچون اقتصاد کلان، سیاست خارجی و سیاست‌های جمعیتی، با دشواری فقدان منابع اطلاعات …

طرح مسئله

۱) سیاستگذاری فرهنگی در ایران به رغم بسیاری از حیطه‌های پژوهشی و تصمیم‌گیری، همچون اقتصاد کلان، سیاست خارجی و سیاست‌های جمعیتی، با دشواری فقدان منابع اطلاعات میدانی مواجه است.‌

۲) در حالی که فی‌المثل در حیط مطالعات اقتصادی‌ کلان، آمارها و شاخص‌های مختلفی توسط بانک مرکزی، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، بانک جهانی، بورس، به سهولت در دسترس است، اما اطلاعات خرد و کلان در حیطه‌های فرهنگی از دسترس تحلیلگران به دور است.‌

۳) بخشی از ماجرا از آن روست که تولید اطلاعات فرهنگی بسی هزینه‌برتر از تولید اطلاعات اقتصادی یا اخبار سیاسی یا جمع‌آوری اطلاعات جمعیتی است.

۴) از دیگر سوی، نظر به فقدان تجارب کافی در زمینه پژوهش‌های تجربی در ایران، نسبت به کشورهایی چون ایالات متحده، طبیعی است که آنچه معمولاً از آن به پیش‌بینی‌پذیری یا ماهیت معمایی جامعه ایران یاد می‌شود، به توهم آید. واقع آن است که جامعه ایران خاصیت متمایز ویژه‌ای به نام پیش‌بینی‌ناپذیری یا معمایی بودن ندارد، بلکه نوعی جوانی و نورستگی در علوم اجتماعی است که این علوم را در برآورد رفتار این جامعه ناتوان می‌کند.‌

۵) در زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی به دو طریق می‌توان دست به جمع‌آوری اطلاعات زد که هر یک نتایج ویژه و موارد کاربرد خاص خود را دارند؛ روش‌های کمی جمع‌آوری اطلاعات و روش‌های کیفی جمع‌آوری اطلاعات.

۶) وقتی می‌خواهیم گستره یک پدیده را از روی تظاهرات عینی آن در یک گستر اجتماعی اندازه‌گیری کنیم، از روش‌های کمی استفاده می کنیم. مثلاً برای این منظوربرای اندازه‌گیری میزان اعتیاد و انواع آن در جامعه تهران، شیوه مناسب، شیوه‌های کمی همچون پیمایش یا سرشماری است. متداول‌ترین شیوه کمی جمع‌آوری اطلاعات فرهنگی، پیمایش است.‌

۷) اما وقتی در پی فهم مکانیسم‌های ذهنی و عمیق معتاد شدن افراد یا دلایل گرایش اشخاص به انواع اعتیاد هستیم، و می‌خواهیم بدانیم که مردم با چه مکانیسم‌های ذهنی به رفتار خاص خود رو می‌کنند، آن گاه باید با استفاده از روش‌های کیفی جمع‌آوری اطلاعات، اطلاعات میدانی مورد نیاز برای تحقیق اجتماعی خود را تدارک ببینیم.‌

۸) پژوهش‌هایی همچون ‌«طرح سنجش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» برای تدارک اطلاعات نوع اول از جامعه ایران ساماندهی شدند و می‌شوند.‌

۹) این نوع پژوهش‌ها در عین محدودیت در تعداد اطلاعات حاصله بسیار پرهزینه هستند. از این گذشته، این نوع پژوهش‌ها معمولاً باید دنباله‌دار باشند تا بتوانند از طریق آنها تفسیر قابل اتکایی از یک جامعه ارائه داد.‌

استفاده از رسانه‌ها به عنوان ابزار سنجش واقعیت اجتماعی

۱۰) روش اصولی در پژوهش‌‌های کیفی متکی به رسانه، شامل تحلیل «زمینه‌های شکل‌گیری پیام‌های ارتباطی» فراگیر، به منظور برآورد ذهنیات مخاطبان پذیرای این پیام‌هاست. هدف تحلیل سطوح واژگانی یا دستوری پیام‌ها نیست، بلکه به زمینه‌های پذیرش پیام توجه می‌شود.‌

۱۱) دو نظریه در مورد رسانه‌ها و شیوهِ رابطهِ آنها با افکار عمومی وجود دارد؛ از سویی نگرش‌های دست چپی معتقدند که رسانه‌ها که در بنیادهای زیرساختی قدرت ریشه دارند و به عنوان رکن چهارم حکومت‌های نوین سر برآورده‌اند، از دست‌اندازی نظام سرمایه‌داری منسجم، جان سالم به در نبرده‌اند و در نتیجه فعالیت رسانه‌ها مانند فعالیت همهِ روساخت‌های اجتماعی متأثر از اعمال نفوذهای این زیرساخت‌های قدرت است به هدف شکل دادن به افکار عمومی به عنوان کارآمدترین ابزار قدرت در شرایط جدید سیاسی. یورگن هابرماس بویژه در کتاب تحول ساختاری در حوزهِ عمومی در بحث «بازفئودالی شدن حوزهِ عمومی» چنین موضعی اتخاذ می‌کند .

از این مبنا بررسی رسانه‌های فراگیرکثیرالانتشار همچون جام جم، نوروز و کیهان، می‌تواند بیانگر شکل‌بندی افکار عمومی در زمان مورد بررسی باشد.

۱۲) از دیگر سوی، نگرش‌های دست راستیِ معتقد به نهادهای حوزهِ عمومی، رسانه‌های همه‌گیر را بارزترین جلوهِ حوزهِ عمومی در جامعهِ مدنی می‌دانند. بنابراین رسانه‌های همه‌گیر نه از آن جهت که شکل‌دهندهِ مسلط افکار عمومی هستند، بلکه از آن رو که شکل‌یافتهِ افکار عمومی مسلط می‌باشند، می‌توانند برای شناسایی سامان اجتماعی مورد بررسی قرار گیرند.‌

۱۳) داوری در مورد این دو دیدگاه در مجال این گفتار نیست و افرادی مانند هابرماس در کتاب تحول ساختاری در حوزهِ عمومی که ذکر آن رفت بهتر به آن پرداخته‌اند، اما فی‌الجمله از هر دو دیدگاه موجود در مورد کارکرد وسایل ارتباط جمعی فراگیر، نتیجه می‌شود که روزنامه‌های کثیرالانتشار می‌توانند برای برآورد ترتیبات مسلط بر مناسبات اجتماعی مورد استفاده قرار گیرند.‌