تحریم تنباکو

در تاریخ ۱۲ شعبان ۱۳۰۶ هـ مطابق با ۱۸۸۹ م ناصرالدین شاه، چهارمین پادشاه سلسله قاجاریه در پی سفر سوم خود به انگلستان به علت کسری بودجه سفر (به خاطر ولخرجیهای فراوان) تصمیم می …

در تاریخ ۱۲ شعبان ۱۳۰۶ هـ مطابق با ۱۸۸۹ م ناصرالدین شاه، چهارمین پادشاه سلسله قاجاریه در پی سفر سوم خود به انگلستان به علت کسری بودجه سفر (به خاطر ولخرجیهای فراوان) تصمیم می گیرد امتیاز در زمینه کشت، توزیع و فروش توتون و تنباکو را به یک نفر انگلیسی به نام «ماژور تالبوت» واگذار نماید.

شخص امتیاز گیرنده از مشاوران و نزدیکان نخست وزیر انگلستان بود. او با دادن رشوه هایی به درباریان از جمله امین سلطان، نظر موافق شاه را به دادن انحصار دخانیات، در مقابل ۲۵ هزار لیره جلب می کند. طبق قرارداد یاد شده، شرکت طرف قرارداد (کمپانی رژی) باید سالانه ۱۵ هزار لیره به صندوق دولت ایران واریز می کرد در عوض کشت و فروش توتون و تنباکو را در انحصار خود می گرفت. بعد از انعقاد قرارداد، کارکنان شرکت انگلیسی وارد ایران شدند و در شهرها پراکنده گردیدند که این مسئله با مخالفت شدید مردم شهرهای شیراز، تبریز، اصفهان و تهران مواجه شد.

نامه سید جمال:

سید جمال الدین اسدآبادی که عمدتاً او را اولین مصلح و احیاگر دینی در سال اخیر می دانستند با درک عمیق وضعیت آن دوران با ارسال نامه ای به مرحوم میرزای شیرازی، فقیه نامور دوران، از او برای ریشه کن کردن این واقعه ننگین یاری می طلبد.

تأثیر فقاهت در این واقعه:

میرزای شیرازی در تاریخ ۱۹ ذی الحجه ۱۳۰۸ ـ هفده ماه پس از امضای قرارداد، تلگرافی را به نزد شاه می فرستد و مخالفت خود را با قرارداد ابزار می نماید. اما با بی اعتنایی شاه مواجه می شود. از سوی دیگر عده ای دیگر در شمال کشور دست به شورش مردمی می زنند که شاه با سرکوب و کشتن آنان زمینه را برای تحریم و فتوای میرزای شیرازی فراهم می کند. همزمان با جریان فوق، حکم تحریم به شرح زیر در تهران صادر می شود؛

بسم الله الرحمن الرحیم

«الیوم، استعمال توتون و تنباکو - بایّ نحو کان - در حکم محاربه با امام زمان عجل الله فرجه است.»

در شهر، ولوله ای می افتد. هر کس که سواد دارد، از روی آن نسخه ای برمی دارد. این حکم نشانگر آغاز یک مبارزه مکتبی علیه استعمار بود. در این موقع ناصر الدین شاه با استفاده از معممین درباری این حکم میرزا را جعلی قلمداد می کند؛ اما مردم فریب نخورده و به مبارزه خود ادامه می دهند تا اینکه امتیاز داخلی دخانیات از طرف ناصرالدین شاه لغو می شود. علما و مردم به این اکتفا نکرده و خواستار لغو امتیاز خارجی نیز می شوند. پس از حکم میرزای شیرازی، قلیانها شکسته می شود و مردم از کشیدن توتون و تنباکو دست می کشند و تمام مغازه های فروش توتون و تنباکو را می بندند و با شرکت رژی نیز معامله نمی کنند. این جریان ادامه می یابد تا اینکه در تاریخ ۲۳ جمادی الاول ۱۳۰۹ اعلانی در کوچه و بازار زده می شود؛ «بر حسب حکم جناب حجت الاسلام و المسلمین آقای میرزای شیرازی، اگر تا ۴۸ ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود یوم دوشنبه آتیه جهاد است. مردم، مهیا شوید.»

ناصر الدین شاه از این عمل بسیار ناراحت می شود و خارجیان نیز کم کم از ترس جانشان از تهران و دیگر شهرها فرار می کنند. شاه روش ‍ خشونت آمیزی پیش می گیرد تا بتواند علما را از راه تهدید به حبس و تبعید ساکت کند اما نتیجه ای نمی گیرد و اعلام می کند که؛ «امتیاز داخله را که برداشته بودیم، حال امتیاز خارجه را هم برداشتیم و مردم مجبور به کشیدن قلیان نیستند تا حکم از جانب میرزای شیرازی برسد.»

علما برای اینکه بفهمند حکم تحریم هنوز سرجایش هست یا نه، به میرزای شیرازی در سامراء تلگراف می زنند. میرزا در جواب می گوید: «حکم باقی است تا موقعی که دست خطی مبنی بر حقیقت داشتن لغو امتیاز بیاید.»

در همین زمان اعلامیه ای دایر بر لغو امتیاز تنباکو منتشر می شود. سرانجام در روز سه شنبه ۲۵جمادی الثانی، اعلامیه ای از سوی میرزای شیرازی منتشر شد مبنی بر اینکه «حکم تحریم تنباکو لغو شد.» بدین گونه نهضت و مقاومت مردم و فقیهان شجاع ربانی، این واقعه با پیروزی ملت ایران خاتمه یافت.