بازار نرم افزار در چنگ مافیای قفل شکن ها

مروری بر وضعیت صنعت نرم افزار در کشور در ماه های پایانی برنامه توسعه چهارم

شاید تا سه سال پیش می‌توانستیم بگوییم صنعت نرم‌افزار نه تنها در ایران بلکه در جهان، صنعت نوپایی است، اما امروز سرعت پیشرفت و توسعه، این صنعت را به یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین صنایع در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه تبدیل کرده است. این صنعت در ایران به‌‌رغم وجود پتانسیل‌های لازم، هنوز اول راه مانده و نه تنها نیازمند حمایت، بلکه محتاج درمان است.

در این عصر، در کشوری که هنوز در گیر و دار اجرای حقوق مالکیت معنوی (کپی‌رایت) و حتی با اعمال زور ناموفق است، صنعت نرم‌افزار یک صنعت بیمار است. آنجا که کاربران استفاده از نرم‌افزارهای کپی شده ارزان‌قیمت یا برنامه‌های بارگذاری شده در اینترنت را به خرید نرم‌افزارهای اصل و دارای حق کپی‌رایت ترجیح می‌دهند، نباید منتظر رشد صنعت نرم‌افزار نشست.

● آسیایی‌ها بدون ایران، اول در صادرات نرم‌افزار

در حالی که بسیاری کشورها از چرخاندن چرخه‌های صنعت نرم‌افزار درآمد کسب می‌کنند و آمار صادرات کشور خود را ارتقا می‌دهند، ما در ایران هنوز در کشمکش مسائل پایه‌ای این صنعت مانند بسترهای بانکی، حقوق مالکیت معنوی، روند طولانی ثبت نرم‌افزار و... هستیم.

به جای تحقق این اهداف در ایران ما به دنبال برگزاری سمینار، همایش، نامگذاری، جشن، تقدیر و مسائلی از این قبیلیم. برای یک مسئله می‌توانیم چندین سمینار با نام‌های متنوع برگزار کنیم! می‌توانیم برای نامگذاری‌ها تلاش کنیم و از دالان‌های قانون، مصوبه و خلاصه هرچه که لازم است بگذریم! می‌توانیم به روی هم لبخند بزنیم و از خویش تقدیر کنیم! می‌توانیم صفحه‌ها بنویسیم در مزیت‌ها و آنچه باید بشود و ساعت‌ها از روی این صفحات سخنرانی کنیم! دور هم جمع شویم و گپ و گفتی... و در کنار همه این‌ها گاهی هم گلایه‌ای بشنویم یا نگران شویم که چه کنیم؟ و دست آخر نیز ندانیم راهکار ارایه شده چیست.

این خصلت ذاتی ایرانی‌ها البته نه فقط در صنعت نرم‌افزار بلکه در بسیاری از حوزه‌های کاری که عمرشان کمتر از ده سال است، نمود دارد.

این خصلت در صنعت نرم‌افزار نیز بالقوه است؛ چندین‌بار... چندین‌جا در سمینارها و همایش‌هایی با نام‌های مختلف دور هم جمع می‌شویم، در وصف مزیت‌های این صنعت سخنرانی‌ می‌کنیم، از خودمان تقدیر به عمل می‌آوریم و خلاصه تا می‌توانیم به یکدیگر لبخند می‌زنیم و خوشحال می‌شویم که آمار صادراتمان به ۵۰ میلیون دلار رسیده است. این در حالی است که آمارهای جهانی نشان می‌دهند صادرات نرم‌افزار در جهان از سال ۱۹۹۷ تا سال ۲۰۰۷ روند صعودی و متوسط رشد سالیانه‌ای برابر ۵/۸ درصد داشته است.

این رقم شاید با بروز بحران اقتصادی در سطح جهان تغییر پیدا کرده باشد، اما کارشناسان معتقدند این صنعت یکی از معدود صنعت‌هایی بوده که از این بحران، زخم نخورده است و همچنان رونق دارد. این آمار را رییس سازمان توسعه تجارت ایران و معاون وزیر بازرگانی اعلام کرده است.

اما وقتی تاسف خواهید خورد که بدانید بر اساس همین آمار و تحقیقات انجام شده کشورهای آسیایی در صادرات نرم‌افزار اول هستند. این آمار رسمی سازمان توسعه تجارت ایران است که اعلام کرده کشورهای آسیایی در صادرات نرم‌افزار رتبه اول، کشورهای اروپایی رتبه دوم و کشورهای منطقه آمریکای شمالی رتبه سوم را دارند. باید دید در میان کشورهای آسیایی که رتبه اول جهان را دارند، ایران روی کدام پله ایستاده است.

بر اساس آخرین آمار رسمی، حجم تجارت نرم‌افزار در سطح جهانی امسال حدود ۴۴۰ میلیارد دلار بوده که از این رقم، هند، سهم ۵۰ میلیارد دلاری از صادرات نرم‌افزار را به خود اختصاص داده و مالزی پس از آن سهمی معادل ۳۰۰ میلیون دلار داشته است.

بسیاری از کارشناسان معتقدند در این بازار پررونق، نرم‌افزارهای اداری دارای رشد متوسط ۱۰ درصد در سال هستند. حجم تجارت این نرم‌افزارها در سال ۲۰۰۷ به رقمی معادل ۲۵۰ میلیارد دلار رسیده و پیش‌بینی شده است در سال ۲۰۱۲ این رقم به ۳۵۰ میلیارد دلار برسد.

● اما در ایران چه خبر؟

بر اساس آخرین آمار رسمی که از سوی نایب‌رییس اتحادیه صادرکنندگان نرم‌افزار اعلام شده حجم صادرات نرم‌افزار در سال ۸۷ به ۶۵ میلیون دلار رسید. محمدرضا طلایی حجم صادرات نرم‌افزار در سال ۸۶ را رقم ۴۵ میلیون دلار اعلام کرده است. این اتحادیه اعلام کرده است آمار فوق با جمع‌آوری اسناد و مدارک ۹ شرکت نرم‌افزاری محاسبه شده است. تناقض در آمار ارایه شده از سوی سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی در ایران عجیب نیست بلکه رایج است. اما رییس اتحادیه صادرکنندگان نرم‌افزار آمار صادرات نرم‌افزار در سال گذشته را ۶۵ میلیون دلار عنوان می‌کند، مرکز رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد اعلام کرد، ‌حدود ۹۰ میلیون دلار صادرات نرم‌افزارهای اسلامی در سال ۸۷ ثبت شده است. به این ترتیب با احتساب نرم‌افزارهای غیر قرآنی، آمار کل صادرات نرم‌افزار باید به بیش از ۱۰۰ میلیون دلار می‌رسید.

جالب است بدانید پیش از این شورای عالی فناوری اطلاعات خبر داده بود بر اساس برنامه چهارم توسعه، در پایان این برنامه (سال ۸۸) آمار صادرات نرم‌افزار در ایران باید به یک میلیارد دلار برسد. اما اتحادیه صادرکنندگان نرم‌افزار با خوشبینانه‌ترین پیش‌بینی اعلام کرده است حجم صادرات نرم‌افزار در پایان سال جاری به ۸۰ میلیون دلار برسد. به این ترتیب طی چند ماه باقیمانده از برنامه چهارم توسعه ایران باید چقدر صادرات داشته باشد تا بتواند بگوید به برنامه چهارم توسعه عمل کرده است؟

از سوی دیگر برای پیدا کردن جایگاه ایران در میان کشورهای آسیایی که قدرت‌های صادرات نرم‌افزار خوانده می‌شوند کافی است همان یک میلیارد دلار صادرات پیش‌بینی شده در برنامه چهارم توسعه را با ۵۰ میلیارد دلار صادرات نرم‌افزار هند در سال ۲۰۰۷ مقایسه کنیم.

بازار نرم‌افزار ایران در خارج، کشورهای افغانستان، ازبکستان، امارات، کانادا، آلمان، دومینیکن، مکزیک، تاجیکستان، مالزی و زیمبابوه هستند.

● ریشه درد؛ درون است

مشکل صنعت نرم‌افزار تنها در حضور در بازارهای بین‌المللی نیست. در داخل کشور نیز فروش نرم‌افزار با مشکلات بسیاری روبه‌روست که بزرگ‌ترین آن‌ها مافیای نرم‌افزارهای قفل شکسته است. کلید حل این مشکل رعایت قانون مالکیت معنوی است که پیوستن به سازمان تجارت جهانی نیز به آن وابسته است.

رعایت این قانون که در اصطلاح به کپی‌رایت مشهور است، هر چند پس از سال‌ها تاخیر و تعلل، به تصویب رسید و لازم‌الاجرا شد، اما به چشم می‌بینیم که هنوز بازارهای زیرزمینی کپی و تکثیر نرم‌افزار در ایران یکی از پرسودترین و البته داغ‌ترین بازار‌هاست. فروش سی‌دی‌های نرم‌افزارهای قفل شکسته از ویندوز گرفته تا انواع آنتی‌ویروس و برنامه‌های مولتی‌مدیا در عمل در ایران نه تنها جرم نیست بلکه به عنوان یک شغل شناخته می‌شود.

جدا از سی‌دی‌های تک برنامه یا سی‌دی‌های آموزشی که از کنار خیابان گرفته تا ویترین‌های مراکز فروش معتبر مانند پایتخت و ایرانیان با نازل‌ترین قیمت در اختیار کاربران قرار می‌گیرند، شرکت‌هایی هستند که بدون داشتن حق تکثیر، برنامه‌های مختلفی را در یک مجموعه گردآوری و با ظاهری قانونی و رسمی و قیمتی که قطعا برایشان سود خالص و سرشاری به ارمغان می‌آورد، روانه بازار می‌کنند. این در حالی است که برنامه‌های این مجموعه‌های گردآوری شده کرک شده است و هیچ کدام حق لیسانس را به شرکت تولیدکننده پرداخت نکرده‌اند. به این ترتیب ایران ما پس از ۴۰ سال هنوز فرصتی برای رعایت حقوق مالکیت معنوی نیافته است.

البته کپی نرم‌افزارها و فروش غیرقانونی آن‌ها تنها مختص ایران نیست. بر اساس آمار منتشر شده توسط business software alliance حدود ۴۱ درصد از تمامی نرم‌افزارها و برنامه‌های رایانه‌ای نصب شده روی کامپیوترها در سال ۲۰۰۸، کپی‌های تقلبی بوده‌اند. این رقم در مقایسه با سال ۲۰۰۷ حدود ۳ درصد افزایش نشان می‌دهد. این حجم از کپی‌برداری‌های غیرقانونی از نرم‌افزارهای رایانه‌ای زیان ۵۳ میلیارد دلاری را برای شرکت‌های طراح این محصولات به همراه داشته است.

میزان فروش نرم‌افزارهای رایانه‌ای نیز با ۱۴ درصد افزایش در سال ۲۰۰۸ نسبت به سال ۲۰۰۷ به ۸۸ میلیارد دلار رسیده است. بر اساس همین آمار در کشوری مانند آمریکا که قوانین سختگیرانه‌ای علیه کپی غیرقانونی نرم‌افزار وضع شده، یک پنجم کل نرم‌افزارهای موجود بدون رعایت حقوق مالکیت معنوی استفاده می‌شوند. اما نمی‌توان انکار کرد که در ایران بیش از ۹۸ درصد برنامه‌هایی که در بازار با افتخار به فروش می‌رسند نرم‌افزارهای قفل شکسته هستند. ازجمله این نرم‌افزارها می‌‌توان به اکروبات ریدر، مایکروسافت آفیس، برنامه‌های مولتی‌مدیا، پلیرها، آنتی‌ویروس‌ها و... اشاره کرد.

بررسی‌های یاد شده حاکی است آسیا از لحاظ استفاده از نرم‌افزارهای کپی شده به طور غیرقانونی در رتبه اول است و ۶۰ درصد نرم‌افزارهای در حال استفاده در این قاره از این نوع هستند. این مسئله ۱۵ میلیارد دلار خسارت در این قاره به بار آورده است.

کارشناسان business software alliance معتقدند، استفاده از کپی‌های تقلبی نرم‌افزارها، ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد دلار خسارت جانبی نیز به بار می‌آورد، زیرا به این کار امکان ارایه خدمات ارزش افزوده به کاربران از بین می‌رود.

● دایه‌های مهربان و مافیای قفل‌شکن

برای حل مشکل صادرات بناست برنامه جامع توسعه صادرات نرم‌افزار تا پایان امسال تدوین شود. برای حل مشکل کپی‌رایت نیز علاوه بر اقداماتی که وزارت ارشاد انجام داده، پیش‌نویس اولین سند راهبردی کپی‌رایت نرم‌افزار در ایران تدوین شده و باید منتظر آینده آن ماند. برای سامان دادن به تولید نرم‌افزار، وزارت صنایع وارد میدان شده و جهت حل مشکل توزیع و تکثیر نرم‌افزارها، وزارت ارشاد قدم پیش گذاشته است.

خلاصه که این صنعت در ظاهر بیمار و آفت زده است و در پشت پرده بستر مافیای بزرگی از قفل‌شکن‌ها، تکثیرکنندگان و توزیع‌کنندگان است، دایه‌های زیادی دارد. با این همه دایه مهربان‌تر از مادر، اما هنوز ایران در این زمینه عقب‌مانده محسوب می‌شود. بدون شبکه توزیع استاندارد و امن، بدون رعایت قانون کپی‌رایت و بدون شکستن انحصار، ما با دایه‌هایی بیش از این نیز همچنان بیمار و عقب افتاده خواهیم ماند.

شبنم کهن‌چی