تبیین اثرات اقتصادی انرژی بر محیط زیست

با افزایش رشد اقتصادی همواره صدمات و ضایعاتی متوجه محیط زیست می شود در نگاه اول مفهوم توسعه پایدار همان افزایش سطح استاندارد زندگی همراه با حفظ محیط زیست است با توجه به این امر اساسی ترین ابزار جهت ورود و حضور مباحث مرتبط با محیط زیست در بخش انرژی, تبیین اثرات اقتصادی انرژی بر محیط زیست كشورمان می باشد

مبنا و پایه اصلی این تحقیق گزارش، «استراتژی زیست محیطی در بخش انرژی: سوخت برای اندیشه» بود كه توسط بانك جهانی در سال ۱۳۷۸ به تصویب رسید. اهداف اصلی استراتژیك این سند عبارتند از: الف ـ تسهیل بهره گیری مؤثرتر و جایگزینی سوخت های سنتی.

ب ـحفاظت از سلامت شهروندان در مقابل آلودگی هوا ناشی از احتراق سوخت ها.

ج ـ ارتقاء توسعه پایدار زیست محیطی منابع انرژی.

د ـ كاهش اثرات منفی ناشی از مصرف انرژی در گرمایش جهانی.

چ ـ توانایی در ضوابط پایش و الزام های زیست محیطی. برای تنظیم استراتژی های فوق از سه كلید اساسی بهره گرفته شد ـ همكاری در تدوین سیاست ـ مدیریت دانش و سرمایه گذاری هدفمند. همچنین در این سند تأكید شده است كه مسایل منطقه ای، محلی و جهانی فرصت های بسیار مغتنمی برای كشورهای در حال توسعه هستند كه مسایل زیست محیطی را در تمام سطوح به حضور بیاورند.

روش انجام كار

تحقیق بازنگری زیست محیطی انرژی شامل گام های زیر است كه نتایج نهایی این موارد را می توان در درونی سازی هزینه های بیرونی دنبال نمود:

تحلیل وضعیت كنونی تولید و مصرف انرژی : در این گام اطلاعات بسیار زیادی در ارتباط با اشكال متنوع انرژی از مرحله تولید تا مصرف جمع آوری شد.منابع اصلی اطلاعات به صورت آمارهای منتشر شده از منابع ذیربط مانند وزارتخانه های نفت و نیرو و سازمان های وابسته به آنها بود. تحقیقات و پروژه هایی كه قبلا در ایران انجام شده و مرتبط با بخش انرژی و اثرات زیست محیطی آن بودند به عنوان پیش زمینه و پتانسیلی برای این مطالعه مورد استفاده قرار گرفتند. تأكید اصلی و عمده این مطالعه بر بخش گاز و نفت كه مهم ترین اثر را در اقتصاد ایران دارند می باشد و بقیه منابع انرژی از قبیل انرژی های آبی، بادی، خورشیدی، هسته ای و زمین گرمایی نیز در این مقطع از مطالعه در نظر گرفته شدند. تبدیل انرژی و استفاده از گاز و نفت برای تولید برق یك جنبه بسیار مهم از مصرف انرژی است. در این بخش مصرف انرژی نهایی به وسیله بخش های مصرف كننده تحلیل شده، و اهمیت یارانه به عنوان یك الگوی پیشرفت به وضوح مشخص گردید. ارزیابی چشم انداز رشد تولید و مصرف انرژی: گرچه مناسب تر این بود كه یافته های این تحقیق با اهداف زمان بندی برنامه های پنج ساله منطبق باشد ولی افق این تحقیق سال ۱۴۰۰ می باشد و به همین دلیل پیش بینی مصرف انرژی با سناریوهای مختلف برای پایان سال های ۱۳۸۸، ۱۳۹۳ و ۱۳۹۸ كه مطابق با پایان برنامه های پنج ساله چهارم، پنجم و ششم است، انجام شده است. همچنین یك ارزیابی ازوضعیت موجود كاربرد انرژی و نرخ رشد قابل انتظار آن صورت پذیرفت. این ارزیابی شامل تجزیه و تحلیل افزایش جمعیت كه یك عامل بسیار مهم در مصرف انرژی است، می باشد. در نهایت پیش بینی تقاضای انرژی برای چند سناریو بدین شرح محاسبه شده اند:

۱ـ سناریوی پایه بدون هیچ گونه سیاست یا اقدام بخشی همراه با ثابت ما ندن قیمت ها (نمایانگر سیاست قیمت گذاری در حال حاضر) كه سناریوی پایه یا «روال معمول» نامیده می شود.

۲ـ سناریوی دوم دربردارنده اقدامات در بخش های خاص است.

۳ـ سناریوی سوم اصلاح سریع، متوسط و یا كند قیمت هاست، به عبارت دیگر حذف یارانه انرژی قبل از پایان برنامه های توسعه چهارم، پنجم و ششم.

۴ـ سناریوی چهارم تركیبی از اصلاح قیمت ها و اقدامات بخشی می باشد. شناسایی موارد زیست محیطی كه به وسیله تولید و مصرف انرژی ایجاد شده و تخمین هزینه خسارت ناشی از آنها:هنگامی كه در مورد مسایل زیست محیطی صحبت می شود تأكید اصلی درباره آ لودگی هوا و به خصوص وضعیت تهران است . آلودگی هوا مهمترین شكل اثرات مخرب زیست محیطی منتج از بخش انرژی است و از طرفی چون تهران بزرگ ، بزرگترین شهر كشور با جمعیت بالای ۱۰ میلیون نفر است و اطلاعات آلودگی هوا در مورد تهران بزرگ در دسترس تر از سایر شهرها می باشد، اثر مخرب آلودگی هوا در مورد تهران بزرگ بررسی شد و سایر مسایل زیست محیطی مانند آلودگی آب و خاك با دقت پایین تری مورد بررسی قرار گرفتند . شایان ذكر است كه اصلی ترین توجهات معطوف به بخش حمل و نقل، نیرو و صنایع بود ه و همچنین پیش بینی هزینه های خسارت بر مبنای سناریوهای تقاضای انرژی و محاسبات بخش دوم در این بخش انجام گردید. ارزیابی سهمم ایران در پدیده تغییر آب و هوا و انتشار گازهای گلخانه ای: بر مبنای نخستین گزارش ملی ایران به كنوانسیون تغییر آب و هوا یك ارزیابی از انتشار متان و دی اكسیدكربن تخمین زده شد و اثرات مخرب احتمالی بر گرمایش جهانی ناشی از سوختن گازهای سر چاه و همراه نفت برآورد گردید . ارزیابی اقدامات پیشنهادی كاهش دهنده اثرات شناسایی شده و مخرب محیطی :در این بخش هدف شناسایی اقدامات در سطوح و مقاطع مختلف سیاستگذاری است كه می تواند اثرات زیست محیطی مخرب را با حداقل هزینه كاهش دهد. در هر جایی كه ممكن بود اینگونه اقدامات با یك تحلیل هزینه ـ فایده، مورد تحلیل قرار گرفت كه شامل هزینه های فرصت و خسارت بوده و امكان مقایسه مناسبی را بین بخش های مختلف فراهم می آورد. سیاست هایی كه توسط تحلیل هزینه ـ فایده به دست آمدند به سه بخش تقسیم شدند:

الف ـ هزینه كارا بدون در نظرگیری هزینه های خسارت.

ب ـ هزینه كارا با در نظرگیری هزینه خسارت محلی.

ج ـ هزینه كارا با در نظرگیری هزینه خسارت محلی و جهانی.

برنامه عمل پیشنهادی : هدف جستجوی پیشنهاد برای شناسایی راه حل های «دو سر برد» است كه بر ارزش واقعی منابع تاثیر می گذارد.به عبارت دیگر تعیین سیاست ها یا اقدامات كه اثر قابل ملاحظه ای در كاهش اثرات مخرب زیست محیطی دارند یا باعث كاهش مصرف انرژی و یارانه های پر داختی (به علت هزینه فرصت صادرات یا عدم واردات انرژی) می شوند، مد نظر هستند. پیشنهاد اجرای این سیاست ها به عنوان تركیبات بنیادی و بسیج منابع نیز باید تأمین شود هدف از این «برنامه عمل» الگویی برای برنامه توسعه چهارم در ایران است .

• دورنمای انرژی در ایران

روند مصرف انرژی در ایران: در محدوده سال های ۱۳۵۴-۱۳۸۰مصرف داخلی تولیدات نفتی از ۱۷۲ معادل میلیون بشكه نفت (mboe) به ۳۹۳ معادل میلیون بشكه نفت و مصرف گاز از ۱۳ معادل میلیون بشكه نفت به ۲۴۲معادل میلیون بشكه نفت رسیده است.(مصرف سرانه نفت و گاز در سال ۱۳۸۰ ، ۹/۴۸ بشكه در سال بوده است.) در ۱۰ سال اخیر مصرف بنزین نسبت به سایر تولیدات نفتی افزایش بیشتری پیدا كرده است و تقریبا به دوبرابر رسیده است. مصرف سرانه انرژی كم و بیش نرخ ثابت فزاینده داشته است كه در پی سال های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۹ این نوسانات به دلیل انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بوده است.

• مسایل زیست محیطی مرتبط با بخش انرژی

استراتژی زیست محیطی كشور: ایران در امور محیط زیست دارای قوانین زیست محیطی جامع و كاملی نیست . اگرچه مجموعه استراتژی های ملی محیط زیست مصوب ۱۳۷۴ امروزه قدیمی شده اند، اما كامل ترین و قابل استفاده ترین مجموعه ای است كه وضعیت زیست محیطی را در كشور نشان می دهد.مهم ترین اجزای یك سیاست زیست محیطی استنادات قانونی آن هستند. مهمترین آن قوانین، اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است كه بیان می دارد : «در جمهوری اسلامی ایران حفاظت محیط زیست كه نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن كه با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا كند ممنوع است.» برنامه توسعه پنج ساله سوم (۱۳۷۹-۱۳۸۳) اولویت را بر كاهش آلودگی و حفاظت از منابع طبیعی كشور قرار داده است. برنامه كاهش آلودگی هوا (۱۳۷۴) و آیین نامه اجرایی آن (۱۳۷۶) كه هدفش كاهش آلودگی ناشی از حمل و نقل، كارخانه ها، نیروگاه ها و بخش صنایع است، برای تهران بزرگ تدوین شده، اما اجرای آن بسیار ضعیف بوده است.شش آلاینده اصلی كه همگی آنها می توانند سلامتی انسان را به مخاطره بیندازند و ناشی از مصرف سوخت های فسیلی هستند. عبارتند از: مونوكسیدكربن، دی اكسید گوگرد، اكسیدهای نیتروژن، ازن، ذرات معلق، هیدروكربن ها، تركیبات عالی فرار غیرمتانی و سرب.مدت زمان زیادی نیست كه مورد آخر یعنی سرب به عنوان یك مشكل تلقی شده است ولی در سال های اخیر استفاده از سوخت هایی كه منجر به تولید سرب می شوند ممنوع شده است.آلودگی هوا در شهرهای مهمی مانند تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و اهواز یك مسأله مهم زیست محیطی است كه در این شهرها میزان آلاینده ها به كرات از حدود استاندارد تجاوز نموده اند. كیفیت هوا در تهران نسبت به بقیه شهرها بدتر خصوص غلظت CO و PM۱۰ و در برخی مواقع از استانداردهای سازمان های بهداشت جهانی WHO و محدوده های در نظر گرفته شده برای آن از ۳۰۰ درصد متجاوز می شود. این وضعیت سبب تراكم آلاینده ها، تشدید شرایط وارونگی دما و عدم وزش بادهای شدید جهت جابجایی آلاینده ها می شود.ارتفاع بالای تهران سبب پایین آمدن راندمان سوخت می شود كه خود به مسأله آلودگی كمك می كند . اثرات زیست محیطی ناشی از بخش انرژی: سلامت انسان تحت تأثیر شرایط زیست محیطی و به خصوص تغییرات انسان ساخت در محیط زیست قرار دارد . آلودگی هوا به ویژه در شهرهای بزرگ تقریبا مشخص ترین عاملی است كه بر سلامتی شهروندان اثر سوء دارد و به خصوص در مواقع بحرانی كه غلظت آلاینده ها بالا می رود این آثار بیشتر نمودار می گردد. یك مورد بررسی بر روی اثرات آلودگی هوا بر سلامتی شهروندان تهرانی نشان می دهد كه: پذیرش افراد با شرایط حساسی از مشكلات تنفسی یا قلبی كه منجر به بستری شدن این افراد در ۵ بیمارستان شده است، وابستگی این مشكلات را با آلاینده های اصلی كه عبارتن د از دی اكسیدگوگرد، دی اكسیدنیتروژن، منواكسیدكربن، هیدروكربن ها و ذرات معلق با قطر كمتر از ده میكرون نشان می دهد. در طی دوره ۱۴۰روز مشاهده، ۱۱۶۰ بیمار با مشكلات تنفسی و قلبی در پنج بیمارستان تحت معالجه قرار گرفتند.این بررسی نشان داد كه سلامت افراد با غلظت دی اكسیدنیتروژن و دی اكسید گوگرد در ارتباط تنگاتنگ می باشد. ریسك مرگ و میر افراد با ذرات معلق مرتبط می باشد كه جزئیات این ارتباط در پژوهشی كه بر روی كیفیت هوای تهرا ن انجام شده به تفصیل بحث شده است.بر پایه بررسی هایی كه در مكان های متفاوت انجام شده است، ۴۰۰۰ مرگ و میر در سال بر اثر آلودگی هوا در تهران رخ می دهد . علاوه بر این تعداد مشابهی نیز نمونه هایی كه به بیماری سرطان ریه مبتلا شده اند و در معرض NO۲ بوده اند، گزار ش شده است. محیط زیست دریایی تحت تأثیر آلودگی نفتی قراردارد سالانه حدود۱/۲ میلیون بشكه نفت در آب های خلیج فارس تخلیه می شود. در این حجم آلودگی حدود ۴۹/۵درصد تصادفات تانكرهای نفتی ۱۹/۴درصد ناشی از نشست تجهیزات استخراج در قسمت های ساحلی و ۱۴/۸درصد ناشی از شسته شدن مواد نفتی از سطح شهرهای ساحلی گزارش شده است.علاوه بر این، اثرات زیست محیطی به حجم آب آزاد شده در این مناطق بستگی دارد. در ایران مناطق مختلفی نیز جهت اكتشاف و استخراج نفت خام در مناطق غیرساحلی شناسایی شده اند. حجم آب آلود ه شده از ۲۰۰ بشكه در روز حوضه نوروز تا ۱۱۵۰۰۰ بشكه در روز در حوضه سلمان متغیر می باشد و حجم نفت از ۲۵میلی گرم در لیتر در بخش سیری تا ۲۷۰میلی گرم در لیتر در حوزه رشادت در حال نوسان است.سالانه حدود ۱/ ۲ بشكه نفت به خلیج فارس نشت می كند. وحجم هیدروكربن های آزاد شده در این خلیج از دریای شمال بیشتر می باشد. اقدامات اتخاذ شده در ایران برای حفاظت محیط زیست: تلاش های جدی توسط دولت جمهوری اسلامی ایران در راستای كنترل آلودگی ناشی از بخش انرژی در دست اجراست . گازطبیعی هم اكنون در ۳۲ نیروگاه، ۲۸۰۰ واحد صنعتی بزرگ و ۶ میلیون مصرف كننده مورد استفاده قرار می گیرد . گازطبیعی به شهر های جدید لوله كشی شده و شبكه آن در حال توسعه است . تأكید بیشتر به روی استفاده از ۱۳نیروگاه آبی موجود و ۲۷نیروگاه در حال ساخت استوار شده است.در سال ۱۳۸۵ مجموع این نیروگاه ها انرژی معادل ۱۰۰۰۰مگاوات كه ۲۵درصد از كل انرژی موردنیاز است را تولید می كند. در سال ۱۳۷۹ دولت ایران طرح جامع كاهش آلودگی هوای تهران را برای مدت ۱۰ سال تصویب كرد . طرح جامع كاهش آلودگی هوای تهران بر آلودگی ناشی از حمل و نقل كه حدود ۸۰درصد از آلودگی هوای شهر تهران را شامل می شود، تمركز دارد و برای این طرح یك برنامه عمل نیز تدوین شده است. دفتر طرح جامع كاهش آلودگی هوای تهران كه در سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد، مسئول اجرای این اقدامات است . برنامه های این طرح شامل تصویب قوانین، نظارت بر اجرای آنها و اطلاع سانی عمومی است. اما اجرای طرح جامع عقب تر از برنامه زمان بندی است و رسیدن به اهداف كاهش آلودگی هوا به علت كمبود بودجه، ضعف هماهنگی در میان وزارتخانه ها و سایر سازمان هایی كه در این فرآیند مشاركت دارند، تا كنون به نحو مطلوب میسر نشده است.