زن در آیین هندو

هندوستان شبه جزیره ی عظیمی در جنوب آسیاست که جبال بلند هیمالیا سراسر شمال آن را فرا گرفته است «هند» در ایران و منابع عربی و ترکی و India در منابع یونانی و غربی, هر دو در اصل از hi n du در فارسی باستان است

هندوستان شبه جزیره‌ی عظیمی در جنوب آسیاست که جبال بلند هیمالیا سراسر شمال آن را فرا گرفته است. «هند» در ایران و منابع عربی و ترکی و India در منابع یونانی و غربی، هر دو در اصل از hi(n)du در فارسی باستان است. هندوستان با بیش از یک میلیارد جمعیت، دموکرات‌ترین کشور جهان است. هم‌چنین هندوستان به سرزمین اسرار و ادیان معروف است و از هزاران سال پیش تا ام‌روز از معتقدات خرافی ابتدایی تا بزرگ‌ترین عقاید و ادیان توحیدی در این سرزمین عجائب به ظهور پیوسته‌اند. آیین هندو از سال هزار و پانصد ق.م. وجود داشته و طی این مدت طولانی با جذب افکار و عقاید مختلف به تکوین و تکمیل خود ادامه داده است.

● کلیات آیین هندو

آیین هندو در قدیم دین برهمایی خوانده می‌شد که به برهما خدای هندوان اشاره می‌کرد. این آیین گونه‌یی از فرهنگ و آداب و سنن اجتماعی‌ست که با تهذیب نفس و ریاضت هم‌راه شد. آیین هندوئیسم به سه دوره تقسیم می‌شود:

۱) دوره‌ی ودایی: این مشترک بین ایرانیان و اقوام مهاجر هند است که جزء آریاییان بوده‌اند. ودا به معنی «دانستن» است.

۲) برهمن: برهمن یک مکتب فلسفی نیست، اگر چه بانیان آیین برهمنی بر آن بوده‌اند تا در صدد کشف پیدایش عالم بر آیند، اما در وادی حیرت مانده و نتوانسته‌اند پاسخی بر سؤالات خود پیدا کنند. آیین برهمن تحریف حقیقت ودایی‌ست از سوی برخی روحانیون ودایی و در آن مراسم عبادی توسعه و گسترش یافت، بی آن که حقیقتی برای آن یافت شود.

۳) هندو: مرحله‌ی بعدی آیین ودایی «هندوئیسم» است. آغاز این دوره از قرن هشت میلادی‌ست. هندوئیسم معتقد به مجموعه‌یی از عقاید متضاد است که می‌توان به وحدت وجود، تعدد خدایان و توحید اشاره کرد.

کتاب‌های مقدس هندوها عبارت است از: ودا، برهمنا، اوپانیشاد، و متون پورانا. از عمومی‌ترین خدایان آیین هندو می‌توان به شیوا (خدای تخریب و توحید) و ویشنو (خدای محافظ جهان) اشاره کرد.

در خانواده‌های سنتی هندو و طبق آیین مقدس، زنی که بیوه می‌شد باید موهایش را می‌تراشید و ساری سفید بر تن می‌کرد و زیورآلات‌اش را، مثل گوش‌واره، النگو، حلقه‌های انگشت پا و خال قرمز پیشانی‌اش، که نماد نیک‌بختی (شوبا) محسوب می‌شد، از خود دور می‌کرد. زن پس از فوت شوهرش به پسران خود وابسته بود و حضور بیوه‌زن در مجلس و جشن‌ها نامبارک تلقی می‌شد ...

● زن در هند

خانواده‌ی هندو نوعا مبتنی بر اصل پدرشاهی بود و در آن، پدر بر هم‌سر، فرزندان، برده‌گان‌اش سلطه‌ی کامل داشت. زن موجودی بود دوست‌داشتنی، اما پست. بنا بر یک افسانه‌ی هندو، در آغاز که توشتری، صنعت‌گر آسمانی، خواست به آفرینش زن بپردازد، دریافت که هر چه مصالح داشته در ساختن مرد به کار برده، و از عناصر جامد چیزی برای‌اش نمانده است، برای حل این دشواری، زن را با آمیزه‌یی از خرده‌ریزها و مانده‌های آفرینش شکل بخشید.

قانون نامه‌ی مانو با عباراتی از زن نام می‌برد که یادآور دوره‌ی اولیه‌ی الاهیات مسیحی‌ست: «سرچشمه‌ی ننگ زن است، سرچشمه‌ی ستیز زن است، سرچشمه‌ی زیرین زن است، پس باید از زن پرهیز کرد.» هم‌چنین زن در تمام عمر باید تحت قیمومیت کسی باشد، نخست پدر، سپس شوهر و سرانجام هم پسرش.

زن شوهرش را با فروتنی «آقا»، «سرور» و حتا «خدای من» خطاب می‌کرد. در میان مردم چند قدم پشت سر شوهرش راه می‌رفت، پس از آن که دیگران غذایشان را خوردند، او پس‌مانده‌ی شوهر و پسران‌اش را می‌خورد.

زنان هند مثل خواهران‌شان در اروپا و آمریکای پیش از زمان ما، تنها در صورتی از آموزش برخوردار می‌شدند که یا بانویی بزرگ‌زاده و اصیل باشند یا روسپی معابد. سوادآموزی نه تنها موجب افزایش قدرت او در برابر مرد نمی‌شد، که از جذابیت او هم می‌کاست. شوهر می‌توانست زن‌اش را به دلیل آلوده‌دامنی طلاق دهد، اما زن نمی‌توانست به هیچ علتی از شوهر خود طلاق بگیرد. زن اگر شراب می‌نوشید یا بیمار و سرکش و پرخاش‌گر می‌شد، در این صورت مرد می‌توانست (بی آن که او را طلاق دهد) زن دیگری بگیرد.

در خانواده‌های سنتی هندو و طبق آیین مقدس، زنی که بیوه می‌شد باید موهایش را می‌تراشید و ساری سفید بر تن می‌کرد و زیورآلات‌اش را، مثل گوش‌واره، النگو، حلقه‌های انگشت پا و خال قرمز پیشانی‌اش، که نماد نیک‌بختی (شوبا) محسوب می‌شد، از خود دور می‌کرد. زن پس از فوت شوهرش به پسران خود وابسته بود و حضور بیوه‌زن در مجلس و جشن‌ها نامبارک تلقی می‌شد، البته هنوز هم کسانی پیدا می‌شوند که طرف‌دار چنین سنتی هستند. طبق رسم «نیوگا» زن بیوه می‌توانست با برادر شوهر سابق‌اش ازدواج کند، البته در اوائل قرن اخیر میلادی این رسم منسوخ گردید. اگرچه ام‌روزه یک بیوه‌ی هندی می‌تواند ازدواج کند، اما به دلایلی نظیر حفظ شأن خانواده‌گی و نامقبولی جامعه، کم‌تر بیوه‌یی تمایل به ازدواج دارد.

در کل، فردیت زن در وجود شوهرش مستهلک شده است و او بدون شوهرش وجود مستقلی ندارد. زن با باردار شدن هویت بزرگ‌سالان را پیدا می‌کند و نگرانی او مبنی بر عقیم بودن از بین می‌رود.

● ساتی

شاید منفورترین نکته‌یی که در آیین هندو دیده می‌شود «ساتی»ست. ساتی یا «زن پاک‌دامن» بدین معنی‌ست که زن بعد از مرگ شوهر باید داوطلبانه خود را داخل هیزم و آتشی که فراهم شده می‌انداخت. این امر ابتدا در وداها نبوده و بعدها اضافه شده و بعد مدتی سمبلیک شده طوری که زن می‌رود و در کنار جنازه‌ی شوهرش می‌خوابد و آرام بلند می‌شود. زنانی که این کار را می‌کردند قدیسه می‌شدند. در واقع، اوج تقوا بود که زن چنین کاری کند.

در مراسم «جاهار» که با ساتی متفاوت بود و بیش‌تر میان زنان بیوه‌ی «طبقه‌ی راچپوتی»، طبقه‌ی سلح‌شوران، رایج بوده است، زنان بیوه دسته‌جمعی خود را می‌سوزانند تا عفت خود را حفظ کرده تا تسلیم موگل‌های مهاجم نشوند.

● زن در کتاب‌های قانون

زنان در کتاب‌های قانون نازل‌ترین شأن شخصیتی و اجتماعی را دارند و از حضور در فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی محروم شده‌اند. زنان از نظر قانون ناخالص‌اند و با ازدواج مجاز می‌شوند تا آیین مذهبی را توسط گورو فرا گیرند. در این دوره، خدمت به شوهر هم‌تراز یادگیری آیین دینی‌ست. زنان در به جای آوردن آیین دینی تابع شوهرشان هستند. هم‌چنین در آیین هندو اساسا ارث وجود ندارد و زن‌ها ارث نمی‌برند. در قانون نامه‌ی مانو آمده است که سه کس سزاوار داشتن مال و منال نیستند: هم‌سر، پسر، برده.

● زن در هندوئیسم مدرن

در قرن نوزده مسائل مربوط به زنان و جای‌گاه آن‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و مواردی چون ازدواج کودکان، بچه‌کشی، چند هم‌سری، ازدواج بیوه‌ها، حقوق مالکیت زنان و رسوم ناعادلانه‌ی اجتماعی مثل ساتی مورد بازبینی قرار گرفت. اصلاح‌طلبان برای به‌بود وضعیت زنان از مسأله‌ی ساتی گرفته تا حقوق مالکیت زحمات زیادی کشیدند. به عنوان مثال، راجا راموهان (۱۸۳۳- ۱۷۷۲)، بنیان‌گذار نهضت براهوما ساماج، در منسوخ کردن رسم ساتی و دیگر حقوق زنان نقش به‌سزایی ایفا کرد. ایشوار چاندرا (۱۸۹۱- ۱۸۲۰) هم‌راه جمعی دیگر برای اجازه‌ی ازدواج مجدد بیوه‌ها آن قدر پافشاری کردند که سرانجام سال ۱۸۵۶ قانون ازدواج بیوه‌ها رسما به تصویب رسید. با این همه، باز شاهد تبعیض و نابرابری در تمامی عرصه‌ها در هند هستیم.

بهناز خیری

دانش‌جوی کارشناسی ارشد مطالعات زنان، دانش گاه شیراز

منابع:

- دورانت، ویل، «زن، مرد و اخلاق جنسی در گهواره‌های تمدن»، گردآوری علی فتحی لقمان، انتشارات آوند اندیشه، شیراز، ۱۳۸۲.

- ترابی، علی اکبر، «نظری در تاریخ ادیان»، انتشارات فروزش، بهار ۱۳۸۲.

- گواهی، عبدالرحیم، «ادیان آسیا (دین‌های تاتویی، مزدایی، هندویی، سیک و جاینی)»، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۶.

- بهار، مهرداد، «ادیان آسیایی»، نشر چشمه، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۴.

- دورانت، ویل، «دفاع از هند»، ترجمه‌ی مهوش غلامی، انتشارات امید ایرانیان، چاپ اول، ۱۳۸۲.

- هولم، جین و بوکر‍، جان، «زن در ادیان بزرگ»، مترجم علی غفاری، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۴.