قالی, هویت فرهنگی ایران در جهان

بررسی وضعیت قالی ایرانی در بازارهای جهانی

از زمان صفویان، فرش ایران دارای تاریخ مکتوب است. مردمان کوچنده، آغاز کردند به قالی‌بافی و دستاوردهای خود را روانه هند ساختند. یک سده پیش از آن که چاه‌های سیاه نفت در مسجد سلیمان حفر شود، قالی سمبل کوشش و مساعی ایرانی بود در عرصه زندگی. در هنر قالی، هنرمند ایرانی از همه احساس زیباشناسانه خود مایه می‌گذارد تا آفرینش را به کمال نزدیک کند، در حالی که هرگز درآمد چندانی برای وی نداشته و هنوز هم ندارد.‌

یک خانم آمریکایی در سخنرانی خود درباره قالی ایران گفته است: فرش دو گونه است:

۱) فرش ایران

۲) فرش دیگر کشورها.‌

این گفته، نخستین اظهار نظر بر ممتاز بودن قالی ایران نیست و واپسین‌اش هم نخواهد بود. برخی یا شاید شمار زیادی، ما را تنها با قالی ما می‌شناسند؛ همان‌گونه که قالی‌های ایل‌های چادرنشین ما هر یک نقوش و توصیف ویژه خود را داراست و ما با دیدن هر یک پی می‌بریم که آن قالی، متعلق به دستان هنرمند فلان ایل در فلان منطقه است. نقش‌های در هم‌پیچنده و نمادین قالی ما همیشه هنردوستان جهانی را به ستایش واداشته است، که هم سمبولیک و هم باز تابانده محیطی است که بافنده در آن می‌زید. و اکنون برای نرفتن به فراموشخانه تاریخ، آموزش آکادمیک قالی ایرانی در دو دانشکده قالی در کاشان و تبریز در ۴ گرایش در زمینه قالی به هنرجویان انجام می‌گیرد.‌

با این اوصاف چرا بازار جهانی را به آسانی به رقیبان نابلدی از پاکستان، هند، ترکیه و چین وا می‌گذاریم، در حالی که قالی ما در درخشندگی طرح و رنگ بی‌همتاست و غیرقابل مقایسه با فرش‌های گرته‌برداری شده و بی‌اصالت آن ور مرز. و حتی این بلا دارد دامنگیر بازار داخلی نیز می‌شود، چه نشانگرها حاکی از آن دارد که بازار داخلی به تسخیر مثلا فرش‌های فانتزی و ارزان ترکیه در می‌آید. درد دیگر آن است که با همه بالا بودن قیمت تمام شده قالی در ایران، عرضه آن در جهان بناچار با کاهش شدید بها انجام ‌می‌گیرد و حتی مشاهده شده که با یک چهارم قیمت اصلی عرضه شده است.‌

● قالی: اثری هنری‌

عقاید متفاوت، متناظر بر دیدگاه‌های متفاوت است. بسیاری را عقیده بر این است که قالی ایرانی، بخش مهمی از هویت و فرهنگ و تاریخ ایرانی‌ست و نباید به این هنر از منظر اقتصادی و هنری نگریست. مسعود اسکندری، مدیرکل توسعه و ترویج سازمان صنایع دستی کشور نیز به پیروی از این باور، حمایت دولتی را گریزناپذیر می‌داند و همچنین سیاست سری‌سازی و ارزان‌سازی چینی‌ها را مشق خوبی برای ما نمی‌داند، چرا که چنین سیاستی، آسیب جبران‌ناپذیری بر پیکره فرش ایران وارد آورد است.‌

وی با تاکید بر هنری بودن قالی می‌گوید: یک قالی با طرح یکسان اگر ۲ بار بافته شود، هیچگاه یکسان نخواهد بود؛ چرا که ذوق بافنده در هر یک از آنها حرف اول را می‌زند.‌

اکبر هریس چیان، رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرش ایران نیز در گفتگو با روزنامه اطلاعات می‌گوید: <قالی ایران، هویت ماست و هویت بسیار شایسته و ارزنده‌ای هم هست و می‌ارزد که بر روی آن سرمایه‌گذاری کلان انجام گیرد.>

● چالش‌های اصلی‌

اکنون چالش‌های اصلی قالی ایران، بحران اقتصاد جهانی و کم شدن قدرت خرید مردم است و پدیده کشورهای رقیبی که تا چند سال پیش، هیچ پیشینه‌ای در زمینه قالیبافی نداشته‌اند.‌

این که فرش یک کالای چند بعدی‌ست بر کسی پوشیده نیست و گستره دست‌اندرکاران آن بسیار وسیع است و طراحان و رنگرزان و بافندگان و رفوگران و فروشندگان و بازرگانان را در بر‌می گیرد و همه این گروه‌ها در افت و خیز آن ذینفع‌اند؛ بنابراین جا دارد که برای ورود دوباره به بازار جهانی، خیز اساسی برداشته شود.‌

هریس چیان می‌گوید: فرش از مهم‌ترین صنایع اشتغالزا است و جلوی مهاجرت روستائیان را می‌گیرد. بسیاری از مردم، زندگی‌شان متکی بر درآمد فرش است. یک روستایی در ۶ ماه از سال بیکار است و در اوقات بی‌کاری تنها منبع در آمدش همین فرش است. ولی از سال هشتاد، ۳۰۰ درصد تورم بر صنایع فرش حاکم بود و اکنون فرش حداقل درآمد را نیز برای تولیدکننده ندارد و یک کارگر ساختمانی ۳ برابر یک استاد بافنده، دستمزد می‌گیرد.‌

● رد تولید فله‌ای‌

در مورد این که ما تولید فله‌ای داریم یا نه، هریس چیان به گزارشگر اطلاعات پاسخ منفی می‌دهد: <تولید و پخش ما پراکنده و نامنسجم است، برای همین من خوشنودی خود را برای ایجاد کارگاه‌های متمرکز ابراز می‌کنم. در رده فرش تجارتی البته شاید اندکی وفور تولید وجود داشته باشد ولی نه به آن اندازه که آسیب‌زننده باشد و عامل اصلی رکود. من همیشه گفته‌ام که در بازارهای جهانی ما نمی‌توانیم چندان روی فرش لوکس و نفیس و هنری، مانور بدهیم و بیش‌تر سرمایه‌گذاری و انرژی و توان ما باید متمرکز شود روی فرش تجاری با کیفیت و البته ارزان؛ که بتوانیم در برابر رقبای همچون چین، پاکستان، هند و ترکیه عرض‌اندام کنیم و بتوانیم بازار فعلی آمریکا را که بازار خوبی نیز هست، بیش از این از دست ندهیم و وضعیت موجود را که چندان درخشان هم نیست، حفظ کنیم.‌

تاکید می‌کنم که در اروپا به فرش نفیس و اعلا و هنری شاید عنایتی داشته باشند، ولی در آمریکا این گونه نیست.‌

مهندس عبدالله بهرامی رئیس اتحادیه بافندگان در این باره در گفتگو با روزنامه اطلاعات می‌گوید: <ما باید به بازار ژاپن توجه کنیم که هنوز گوشه چشمی به فرش‌های هنری و نفیس ما دارد. فرش‌هایی که امروزه به گونه عجیبی هواداران سنتی خود را از دست داده است و کم پیدا می‌شود خریدار خوش‌پسندی که پی‌فرش با اصالت بگردد؛ فرشی که هر چه از عمرش می‌گذرد جوان‌تر می‌شود.‌

● زبان آمار

از ۱۹۹۶ تا ۱۹۹۷ انواع زیراندازهای نو و با طراحی مدرن به بازار، اعلام ورود کردند که قالی محسوب نمی‌شوند و از مولفه‌های اصلی‌اش سبک مدرن و هماهنگ با پسند روز و سلیقه مصرف‌کننده بود و با شتابی فزاینده در تولید، توانستند بازار را به تسخیر خود در آورند.‌

قالی نخستین کالای غیرنفتی و مهم‌ترین کالای ارز‌آور ایران است. ولی صادرات این محصول از ۱۳۷۹ در سراشیبی قرار گرفته و از ۵۰۰ میلیون دلار در ۱۳۸۵ و با ۱۲ درصد کاهش به ۴۱۰‌میلیون دلار در ۱۳۸۶ رسید؛ که بخشی از این کاهش بر می‌گردد به قیمت‌شکنی رقبا. چون برای آنها ارزان فروشی به صرفه و برای ما به سبب تورم داخلی به صرفه نیست. و کار به جایی کشید که اکنون سهم ایران از بازار به کمتر از ۳۰ درصد رسیده است. البته همه گناه این بازار کسادی را نباید به پای حضور رقیبان نوشت، بلکه نبود تبلیغات کافی، بازاریابی نکردن، نبود نظارت کیفی برتولید و صادرات نیز کم تاثیر نبوده‌اند.‌

از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۱ قالی‌ ایرانی در بازار جهانی، دارای رتبه نخست بود. در سال ۲۰۰۰ تا ۴۸ درصد بازار دنیا دست ایران بوده و این رقم حتی به ۵۹ درصد هم رسید؛ ولی آمار امروز روند رو به کاهش را نشان می‌دهد و در سال گذشته درآمدمان تنها ۴۶۰ میلیون دلار بود. البته ما همواره در بخش آمار، دچار سستی هستیم و واقعا تولیدکننده و بازرگان برای برنامه‌ریزی، دسترسی به آمار ریز و درست و به موقع ندارد و اکنون همه به آمار ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ استناد می‌کنند.‌

در ۲۰۰۳ سهم صادرات قالی ایرانی در بازار جهانی با پنج درصد کاهش به ۲۴/۸ درصد رسید و پس از کشور هند و در رتبه دوم قرار گرفت و در ۲۰۰۴ پایین‌تر هم رفتیم و مساوی با ترکیه و در مقام سوم ایستادیم و هند و چین گوی سبقت را از ما ربودند.‌

هریس چیان در این باره به گزارشگر اطلاعات می‌گوید: <از اشتباهات مسئولان دولتی این است که سالانه درآمد فرش را به اقلام سنتی دیگر مانند خشکبار و... جمع می‌زنند و دقیقا روشن نمی‌شود که رقم درآمد ارزی ما از راه صادرات فرش در سال چقدر است تا با بررسی همه‌جانبه نقاط قوت و ضعف بشود برای بهبود وضعیت، برنامه‌ریزی کرد.> رئیس اتحادیه صادرکنندگان می‌افزاید: بحران اقتصاد جهانی بی‌تاثیر بر فرش‌ هنری ما نبوده، البته تورم بسیار بالای موجود، به این وضع دامن‌زده است. وی ادامه می‌دهد: پیش‌ترها ۴۰ درصد درآمد ارزی ما از سر دولتی فرش بود. اوج رونق صادرات فرش ایران در دهه ۷۰ تا ۷۳ بود با ۵/۱ میلیارد دلار ارز‌آوری. و اکنون از آن میزان رسیده‌ایم به ۴۰۰ میلیون دلار در سال؛ که رقم بسیار پایینی است و آسیب‌اش گسترده و وسیع و همه دست‌اندرکاران فرش را در بر می‌گیرد.‌

هریس چیان می‌گوید: کشورهایی مانند هند، پاکستان،‌چین و حتی نپال هنر اصیلی ندارند و اصالت تنها از آن ماست. آنها فرش ماشینی و نیمه ماشینی را به صورت انبوه تولید می‌کنند و به نام فرش دستباف می‌فروشند و متاسفانه بازار جهانی، بازار آشفته‌ای است و سره از ناسره روشن نیست.‌

هریس چیان بر این باور است که مشکلات سیاسی موجود بین دو کشور ایران و آمریکا باعث ثبات دلار شده و از آن سو، تورم بالای داخلی و تسهیلات صادراتی اندک و نبود حمایت دولتی باعث نمی‌شود که بتوانیم با پایین‌آوردن بهای فرش به رقابت با کشورهای رقیب در بازار جهانی بپردازیم. و گرچه آمریکا روی فرش ایرانی، از آن جایی که خود فرش ندارد گمرک زیادی نمی‌بندد، ولی این تاثیری بر رونق فرش ایران در آن جا نداشته است.‌

مهندس عبدالله بهرامی نیز در این باره به ما می‌گوید: تولید چین، نیمه صنعتی است. در کارگاه‌های بزرگ آنها، ۲۰۰ دستگاه وجود دارد و ۲۰۰ بافنده نیز مشغول کارند و همه کارها را توسط دستگاه‌های اتوماتیک انجام می‌دهند و چله‌کشی و کارهای دیگر را ماشین انجام می‌دهد و تنها گره را کارگر بافنده می‌زند. ولی متاسفانه یک کارگاه در ایران ما پیدا نمی‌شود که ۵۰ کارگر در آن نشسته و مشغول کار باشند. و برای همین ماشینی‌بودن برای آن‌ها به صرفه و اقتصادی است ولی برای ما که همه چیز را با دست انجام می‌دهیم، صرف نمی‌کند که همتراز قیمت‌های چین، قالی بفروشیم. از سویی قیمت تمام شده فرش، بالا رفته و از سوی دیگر ۲۰ درصد از ارزش جهانی‌اش کاسته شده و افزون بر اینکه فروش چندانی هم نداریم.‌

● دیگر عوامل رکود

عبدالله بهرامی از جمله عوامل کسادی بازار را نبود سازمان سفارش‌گیرنده می‌داند و می‌گوید: سازمانی نداریم که سفارش بگیرد و در مدت معین مثلا سه ماهه، قالی را تحویل بدهد. باید مراکز سفارش‌پذیر فعلی را تقویت، و چنین مراکزی را گسترش دهیم.‌

وی در ادامه، شکستن کمر بازار پررونق فرش را در سال ۷۳ عنوان می‌کند و می‌افزاید: دولت وقت با اجرای برنامه پیمان ارزی و الزام صادرکننده مبنی بر پیمان سپاری برای وارد کردن ارز مشخص و همتراز با میزان صادرات،‌ ضربه تباه‌کننده‌ای بر پیکره صادرات فرش وارد کرد و با صدور سی‌بخشنامه، بازرگان‌ها را دلسرد ساخت. خیلی‌ها روحیه ریسک‌پذیری نداشتند و کنار کشیدند، و بسیاری که ریسک کردند، ورشکست شدند؛ و آن تعداد که از سر ناچاری ماندند، پذیرای زیان‌های کلان شدند.‌

مهندس بهرامی، انبار کردن بد منظره فرش‌های ایرانی در خارج را عوامل بی‌ارزش‌کردن فرش ایرانی می‌داند و معتقد است که فرش‌های چین و پاکستان تنها برای نمایش عرضه می‌شود و چیزی به نام انبار ندارد.‌

● تاکید بر عامل تورم داخلی‌

ابوالفضل رجبیان رئیس اتحادیه صادرکنندگان قم، تورم و گرانی کنونی را از چالش‌های بزرگ فرش صادراتی می‌خواند و معتقد است که تورم داخلی، کمیت صادرات را تحت‌الشعاع قرار داده است.

وی جوایز صادراتی را با توجه به نرخ ثابت ارز و تورم دو رقمی که سالانه گریبانگیر اقتصاد کشور است، ناهمخوان می‌داند و می‌گوید که کارگزار جبران این نرخ ثابت و تورم موجود، دولت است. وی تاکید می‌کند که تولید قالی معمولی صلاح نیست، زیرا کشورهای رقیب، به شکلی انبوه به تولید چنین قالی‌هایی همت گماشته‌اند و رقابت با آنها برای ما نتیجه خوبی به همراه نخواهد داشت و ما باید قالی کیفیت‌دار تولید کنیم و در پی کشف بازارهای نو، گوشه‌چشمی داشته باشیم به کشورهای جنوب‌شرقی آسیا، سعید نعمان بنگاه‌دار مقیم آمریکا نیز معتقد است که صدور فرش‌های کم کیفیت (در خارج معروف به کانتینری) تولید اطراف کاشان و خراسان و تبریز،‌ با قیمت هر فوت یک دلار، ضربه شدیدی خورد. این کار حتی بر سر قالی نفیس ایران زد و بازارش را از رونق انداخت.‌

ولی جلال‌الدین بصام مدیرعامل شرکت سهامی فرش ایران، عقیده دیگری دارد: <هنوز قالی ایران در بازار دنیا، در رده نخست قرار دارد و تنها در عرصه زیراندازها در کل، کشورهای آسیایی رقیب، تهدید‌کننده ایران هستند؛ و با نظر به آمار کاهش صدور فرش، سهم ایران از ۹/۹۲ درصد داد و ستد بازار جهانی قالی به ۸/۸۱ درصد رسیده، چون در برابر فرش متری ۶۰ دلار پاکستان، ما کمتر از ۱۲۰ دلار نمی‌توانیم بفروشیم.> وی می‌افزاید: آمریکا به عنوان خریدار اصلی قالی‌های لوکس ایران مطرح است و همه توان ما باید فعلا صرف‌نگهداری همین بازار باشد، البته اگر بحران اقتصادی جهان بدترش نکند. وی بر خلاف دیگران یکی از رویکردهای نتیجه بخش را تولید فرش فانتزی می‌داند که از سوی چین و ترکیه سرمایه‌گذاری وسیع شده است و بازار فرا مرزی را سرریز کرده اند. و می‌گوید: این نوع فرش با همه مخالفت‌های شرکت سهامی فرش در رابطه با واردات‌اش به سبب ارزانی، توانسته مصرف‌کننده متوسط شهری را به سوی خود بکشد و بر نگرانی تولیدکننده بیفزاید.‌

ع. درویشی‌

---