نگاهی به فعالیت های صنایع دستی در ژاپن

ژاپن از حدود ۳۰۰۰ جزیره تشکیل شده که بزرگترین آنها چهار جزیره هنشو هکایدو کیوشو و شیکوکو می باشد طول همه جزیره ها از شمال به جنوب نزدیک به ۱۸۰۰ کیلومتر و مساحت آن برابر با ۳۷۷۰۰۰ کیلومتر مربع است

ژاپن از حدود ۳۰۰۰ جزیره تشکیل شده که بزرگترین آنها چهار جزیره هنشو- هکایدو- کیوشو و شیکوکو می باشد. طول همه جزیره ها از شمال به جنوب نزدیک به ۱۸۰۰ کیلومتر و مساحت آن برابر با ۳۷۷۰۰۰ کیلومتر مربع است.

ژاپن با ۱۳۰ میلیون نفر جمعیت دارای پیشرفته ترین فن آوری در زمینه های مختلف صنعت بوده و به عنوان یکی از هفت کشور بزرگ صنعتی جهان محسوب می شود.تسلط ژاپن بر بازارهای جهانی موجب گردیده که مازاد صادرات بر واردات این کشور در سال ۱۹۹۸ میلادی بالغ بر ۹۳ میلیارد دلار و به عنوان موفق ترین کشور در زمینه تجارت خارجی شناخته شود.

قبل از پرداختن به صنایع دستی کشور ژاپن بی مناسبت نیست که قدری بیشتر با خصوصیات و ویژگیهای این کشور آشنا شویم.تقریباً قسمت اعظم کشور ژاپن کوهستانی و با قله های آتشفشانی است که مرتفع ترین آنها فوجی یاما است که بیش از ۳۷۷۶ متر ارتفاع دارد. از کل مساحت ژاپن تنها ۴۶ هزار کیلومتر مربع یعنی کمی بیش از ۱۰ درصد حالت جلگه ای و رسوبی داشته که قابل کشت می باشد.شهرهای توکیو و یوکوهاما از شهرهای جلگه ای ژاپن است.

سواحل ژاپن مضرس(دندانه دار) با عمق زیاد است که برای پهلو گرفتن کشتی ها و ایجاد بندر مناسب است.آب و هوای ژاپن به علت قرار گرفتن در وسط اقیانوس مرطوب و گرم است به جز در نواحی کوهستانی و جزیره شمالی هکایدو که نسبتاً معتدل می باشد.بعلت نزولات آسمانی فراوان حدود ۶۰ درصد کشور ژاپن را جنگل پوشانده است.

بیش از ۷۵ درصد ژاپنی ها ساکن شهرها هستند و هنوز هم مهاجرت از روستاها به شهرها برای استفاده از امکانات بیشتر ادامه دارد و این پدیده پس از جنگ دوم جهانی و توسعه شدید صنعتی قوت گرفته است.ژاپنی ها از نژاد زرد هستند و دین اکثریت آنها شاخه ای از آیین بودا به نام شینتو می باشد البته اقلیتی هم پیرو دین مسیح هستند.

حکومت ژاپن مشروطه سلطنتی است که از سال ۱۸۶۸ میلادی برقرار شده است وشهرهای بزرگ آن غیر از توکیو- کیوتو- اُزاکا- یوکوهاما- ناگویا- کوبه- هیروشیما و ساکایی می باشد.با وجود محدودیت منابع خاک وجمعیت زیاد به علت استفاده از روش های علمی پیشرفته در کشاورزی بیش از ۸۰ درصد نیازهای غذایی کشور را تامین می کنند.

تامین گوشت از طریق دریا نیز بطور سنتی در ژاپن معمول بوده و امروزه هم این کشور بزرگترین ناوگان صیادی جهان را در اختیار دارد.

ژاپن از نظر مواد کانی فقیر بوده بطوریکه ناگزیر است تقریبا تمام نیازهای خود به مواد اساسی نظیر نفت،زغال سنگ،مس،نیکل و غیره را از خارج وارد کند.البته بعلت کوهستانی بودن و باران فراوان استفاده از برق آبی یکی از منابع عمده تامین انرژی این کشور است.

هرچند هنر ژاپنی ترکیبی ازهنر هندی و چینی است که از طریق کشور کره به این سرزمین راه یافته ولی در عین حال در طول زمان رنگ ژاپنی به خود گرفته بطوریکه از یکنواختی هنر چینی عاری بوده و در ضمن تزیین بیش از حد هنر هندی را هم ندارد.

در بررسی تاریخ ژاپن این نکته مستفاد می شود که شوگون هابه کمک شمشیرداران شجاع یعنی سامورایی ها بود که توانستند در قرن سیزدهم میلادی مهاجمان مغول به فرماندهی کوبلای قآن- کوبلای خان- را به عقب برانند. به هر حال حکومت ملوک الطوایفی شگون ها تا سال ۱۸۶۸ میلادی -سال سرنگونی امپراتوری توکوگاوا ادامه داشته است.

با توجه به سوابق هنری ژاپن و پیشرفت خیره کننده صنعتی این کشور ظرف دهه های اخیر این واقعیت را بایستی پذیرفت که اصولا در ژاپن مرز مشخصی میان هنر و صنایع دستی وجود نداشته و اگر امروزه جوانان زیادی را می بینیم که به صنایع دستی می پردازند در حقیقت می خواهند به این وسیله به احساسات خود تجسم بخشند.

تنوع و زیبایی رشته های گوناگون صنایع دستی ژاپن که علی رغم توسعه روزافزون صنعت هنوز هم ادامه دارد نظیر سرامیک،کارهای لاکی،بامبوبافی،کاغذسازی،ساخت فرآورده های چوبی و فلزی اعجاب انگیز است.البته در گذشته صنایع دستی بصورت میراثی بود که معمولا از پدر به پسر منتقل می شد ولی اکنون برخی جوان ها را می بینیم که بدون توجه به حرفه پدری و به جای انتخاب مشاغل اداری پرداختن به صنایع دستی را پیشه خود قرار می دهند.این عده با دیدگاه و تفکر کاملا جدید وارد کارگاه هایی می شوند که دارای سنت های تولیدی چند صد ساله است.

از ویژگیهای دیگر صنایع دستی ژاپن آن است که روستاییان نیز در فصل زمستان بعد از کاشت و پیش از برداشت محصول(مانند ایران) به صنایع دستی روی می آورند.صنعتگران از سنین کودکی این هنرها را در کارگاهها فرا می گیرند و این اعتقاد در میان آنان وجود دارد که در هیچ رشته از صنایع دستی نمی توان در مدتی کمتر از دَه سال به تسلط لازم دست یافت.

آنها بسیار قانع بوده و مانند پدران خود بدون نام و نشان در کار و تلاش به سر می برند.آنان چیزی بیش از تامین زندگی و احترام از جانب کارفرمایانی که برای آنها فعالیت می کنند نمی خواهند.

دو علت عمده را می توان برای استمرار صنایع دستی در ژاپن قائل شد:اول- ادامه سنتهای زندگی گذشته نظیر پذیرایی با چای (chanoyu) وگل آرایی ( Ikebana).

این رسوم حتماً نیازمند صنایع دستی بسیار هنرمندانه ای نظیر گلدانهای سرامیک،سرویس چایخوری سرامیک،آویزهای دیواری،حصیر تاتامی به عنوان کفپوش اتاق،کیمونوی(لباس سنتی زنان) تهیه شده از پارچه زربفت و دستباف،جوراب سفید،ماسکهای مخصوص بازیگران نمایش سنتی (Noh )وچترهای آفتابی است که تضمین کننده ادامه تولید بسیاری از صنایع دستی است.

دوم- تشویق مداوم و همه جانبه دولت را باید عامل بسیار موثری در ادامه حیات صنایع دستی و دلگرمی صنعتگران آن دانست که از سال ۱۹۵۰ میلادی در چارچوب برنامه ثروت ملی زنده به اجرا گذاشته شد.

ثروت ملی زنده اصطلاح متداولی است که به کسانی که سرمایه های فرهنگی غیر مادی را پاسداری می کنند اطلاق می شود. برای رسیدن به این لقب یا عنوان کمیته منتخب دولت صنعتگران زبده را برمی گزیند پس ازآن به این گروه امکانات کافی برای ادامی فعالیت و نیز انتقال تجربیات خود به دیگران داده می شود.

برای آنها مقرری سالانه تعیین گردیده و در کلیه مراسم و نمایشگاههای فرهنگی بعنوان مربی سخنران و یا هنرمند در حال کار حاضر می شوند .

در حقیقت اتخاذ این سیاست ناشی از اثرات منفی توسعه اقتصادی و صنعتی بر سنتهای گذشته ژاپن بود.البته همین وضعیت افراطی ناشی از قطع ارتباط با سنتها نوعی بی میلی را نیز در میان مردم نسبت به تولید انبوه کالاهای ماشینی پدید آورد که خود زمینه ساز حمایت از صنایع دستی گردید.

در سال ۱۹۷۴ میلادی دولت ژاپن به منظور حمایت از صنایع دستی سنتی قانون خاصی را گذرانید.در همین راستا بررسی همه جانبه صنایع دستی در سطح کشورآغاز گردید و مقرراتی برای حفظ و نگهداری آن وضع شد.کمک مالی دولت به اجرای برنامه های کار آموزی حفظ و نگهداری مواد اولیه طبیعی برای تولید و بالاخره بهبود شرایط کارگاههای صنایع دستی از آن جمله است.

قانون مزبور همچنین ضوابطی برای تشخیص صنایع دستی قائل شد که مشمول حمایت قرار گرفت.برای آنکه صنعتگران دستی از بقیه صاحبان حرفه و فن تمیز داده شوند.

پنج شرط پیش بینی شده است،صنعتگران بایستی نشان دهند که محصولات آنها در زندگی امروز کاربرد داشته با استفاده از مواد اولیه طبیعی و با کمک دست ساخته شده و نیز فنون تولیدی آن حداقل به دورهEdo (۱۸۶۰ -۱۶۰۰ م)مربوط بوده و بالاخره به گروهی از سنتهای تولیدی وابسته باشند که در ناحیه مورد نظر حداقل ۳۰ نفر به این کار اشتغال داشته باشند.

مرجع تشخیص، حکومتهای محلی بوده که از طرف وزیر صنایع و تجارت ژاپن با هماهنگی کمیته ای متشکل از مشاوران صنایع دستی تاریخ شناسان و منتقدین این رشته ها اقدام مقتضی به عمل می آورند.

در همین راستا در دهه ۱۹۹۰ م مطالعه گسترده ای در مورد شناسایی صنایع دستی سنتی در شهرها و مناطق روستایی صورت گرفت.به منظور حمایت کامل مهر نمادهای سنتی با اصطلاح سنت بالای تصویری از خورشید در حال طلوع به صورت مهر رسمی که نشانگر کیفیت و اصالت کار است تهیه گردید .

در سال ۱۹۷۵ میلادی بنیادی برای توسعه فعالیت هایی که حق استفاده از این مهر را می توانند داشته باشند تاسیس شد.در سال۱۹۷۹ میلادی صنایع دستی ژاپن نمایشگاهی دائمی به منظور عرضه و فروش تولیدات صنعتگرانی که از مهر Deto استفاده می کنند دایر نمود. این نمایشگاه هر دو سال یکبار در نواحی مختلف کشور برپا می شود.

پایگاه اطلاع رسانی فرش ایران

سعید پرهیزگار