اشتباه بزرگ شریف امامی

رژیم پهلوی گمان می كرد دورترشدن محل تبعید امام خمینی ره از ایران باعث تضعیف نهضت خواهد شد و برهمین اساس دیپلماسی منطقه ای خود را بر عدم پذیرش امام از سوی كشورهای منطقه قرار داده بود, اما نتیجه كار طور دیگری رقم خورد

●نقش مهاجرت امام‌خمینی(ره) به پاریس در تسریع سقوط حكومت پهلوی

رژیم پهلوی گمان می‌كرد دورترشدن محل تبعید امام‌خمینی(ره) از ایران باعث تضعیف نهضت خواهد شد و برهمین‌اساس دیپلماسی منطقه‌ای خود را بر عدم پذیرش امام از سوی كشورهای منطقه قرار داده بود، اما نتیجه كار طور دیگری رقم خورد. شرایط قانونی و عرفی فرانسه به رهبران و نخبگان سیاسی امكان می‌داد به نشر آزادانه افكار خود بپردازند و انقلابیون مخالف رژیم پهلوی از این شرایط به‌خوبی استفاده كردند و حول محور حضرت امام(ره) به گسترش و انتشار ایده‌های نهضت و انجام مقدمات تشكیل شورای انقلاب پرداختند. امام(ره) استراتژی و اهداف انقلاب را از فرانسه به مردم ایران و جهان ابلاغ می‌كرد و سرانجام بر اثر فرصتهای به‌دست‌آمده در فرانسه، سرنگونی رژیم شاه به‌گونه‌ای باورنكردنی تسریع ‌گردید. مقاله حاضر به بررسی و تحلیل نقش مهاجرت امام به پاریس و تاثیر خاص فضای فرانسه بر تسریع انقلاب ۱۳۵۷ می‌پردازد.

حكومت پهلوی پس از سپری‌كردن بیش از پنجاه‌وسه‌سال حاكمیت پرفرازونشیب و عبور از بحرانهای كوچك و بزرگ، سرانجام در بیست‌ودوم بهمن ۱۳۵۷ به‌طوركامل سقوط كرد. تاكنون بررسیها و پژوهشهای زیادی درخصوص علل و زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انقلاب، در داخل و خارج از كشور صورت گرفته و بسیاری از زوایای آن روشن شده است. دراین‌میان یك عامل مهم و درعین‌حال تسریع‌كننده سقوط حكومت پهلوی، تاحدودی از دید محققان و مورخان به دور مانده و توجه كافی بدان معطوف نشده است و آن، مهاجرت امام‌خمینی در چهاردهم مهر ۱۳۵۷ از نجف به پاریس و اقامت صدونوزده روزه ایشان در آن شهر می‌باشد كه سرانجام به پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی حكومت پهلوی منتهی گردید. مجبوركردن امام به این مهاجرت ــ كه به دنبال تحولات ناشی از توافقنامه صلح الجزیره میان دو كشور ایران و عراق صورت گرفت ــ پیامدهایی بسیار متفاوت با پیش‌فر‌ضهای حكومت پهلوی در پی داشت. مساعدت زمان و مكان با توجه به ویژگیهای كشور میزبان (فرانسه)، فضای مستعد برای فعالیتهای سیاسی، دسترسی به مطبوعات مستقل، امكان ارتباط آسان با ایران از طرق مختلف (تلفن، تلگراف، رفت‌وآمد مبارزان و...) و بهره‌گیری مناسب از آموزه مجتهد ــ مقلد (مرجعیت)، مصاحبه‌ها، دیدارها و مذاكره‌های گوناگون و سایر عوامل، دست به دست هم دادند و ازاین‌طریق نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام‌خمینی(ره)، جنبه و بعدی جهانی پیدا كرد. دراین‌میان، ویژگیهای رهبری و شخصیتی امام‌خمینی از قبیل ثبات قدم، صراحت بیان، بی‌پروایی و شجاعت، آشتی‌ناپذیری، توصیه‌های ایشان به وحدت مخالفان حكومت پهلوی با عنایت به اصول اسلامی مبارزه و... تاثیر بسزایی داشته است. ازطرف‌دیگر، حكومت پهلوی كه در داخل و خارج از كشور تحت فشارهای خردكننده، دچار نوعی سردرگمی و تزلزل بود، در مواجهه با شرایط پدیدآمده، توان مقابله و كنترل بحران را از دست داد و در یك سیر نزولی، عاقبت در بهمن ۱۳۵۷ به‌طوركامل سرنگون شد.

●عوامل تاثیرگذار ناشی از مهاجرت امام به پاریس در سقوط رژیم پهلوی

۱ــ نقش ارتباطات:

ارتباطات و رسانه‌های ارتباط جمعی نقش تعیین‌كننده‌ای در فرآیند دگرگونی یك نظام سیاسی و فكری دارند؛ چنانكه برخی صاحب‌نظران جامعه‌شناسی ارتباطات ــ البته با سطحی از اغراق ــ وسایل ارتباط جمعی را دارای قدرتی می‌دانند كه می‌تواند به تولد نسلی با اندیشه تازه منجر گردد و یا رسانه‌ای همچون رادیو را با بمب هسته‌ای مقایسه می‌كنند و برخی سیاستمداران، رادیو و تلویزیون را برای به‌زانودرآوردن دشمن، حتی از یك ارتش قوی نیز كارآمدتر می‌دانند.[i] در نظام ارتباطات غرب، به دلیل حاكمیت فضای رقابتی و وجود خبرگزاریها و رسانه‌های دیداری و شنیداری خصوصی، امكان موفقیت فعالیت سیاسی در مقایسه با كشورهایی كه تحت نظامهای غیردموكراتیك اداره می‌شوند ــ از جمله نظامهای حكومتی ایران و عراق در دوره زمانی پیش از ۱۳۵۷ ــ به‌مراتب بیشتر بود. در فرهنگ رسانه‌ای غرب، دریافت و پخش هرچه‌سریعتر اخبار مهم و تازه، اهمیت زیادی برای اعتبار و بقای رسانه دارد. ازاین‌رو امام‌خمینی پس از ورود به پاریس، علیرغم تلاشهای اولیه دولت فرانسه برای جلوگیری از فعالیتهای سیاسی ایشان، توانست از فضای مساعد عمومی در آن كشور جهت فعالیت و تبلیغات موثر بهره ببرد.

مصاحبه‌های گوناگون با خبرگزاریها و مطبوعات بین‌المللی، درج متن سخنرانیها و اخبار نهضت در مطبوعات و نیز پخش این مطالب از شبكه‌های تلویزیونی فرانسه و سایر كشورهای غربی، موقعیت استثنایی و كم‌نظیری را برای تبیین و تبلیغ اهداف و استراتژی نهضت اسلامی ایران و جهانی‌كردن آن و همچنین افشای ماهیت غیرمردمی حكومت پهلوی و شخصیت خودمحور محمدرضا پهلوی پدید آورد. امام‌خمینی در مدت توقف چهارماهه در پاریس، در مقایسه با اقامت چهارده‌ساله عراق، به موفقیتهای بیشتری دست یافت. ازاین‌رو باری روبین معتقد است اخراج امام‌خمینی از عراق را باید یكی از بزرگترین اشتباهات دولت شریف‌امامی به حساب آورد: «شریف‌امامی گمان می‌كرد كه اگر آیت‌الله خمینی از كشور همسایه ایران ــ عراق ــ به نقطه دورتری برود، امكان تماس او با گروههای مخالف در داخل كمتر خواهد شد؛ به‌همین‌دلیل با اقامت او در كویت هم موافقت نشد. آیت‌الله خمینی به پاریس رفت و برخلاف تصور شریف‌امامی با دسترسی به وسایل ارتباط‌جمعی جهان و امكان برقراری تماس مستقیم تلفنی با تهران، امكانات وسیع‌تری برای انعكاس نظرات خود در جهان و تماس با طرفداران خود در ایران به‌دست آورد. آیت‌الله خمینی ناگهان به یك چهره خبرساز بین‌المللی تبدیل شد و طرفداران او در ایران نه فقط به‌وسیله تلفن و رابطینی كه مرتبا بین تهران و پاریس در حركت بودند، بلكه به‌وسیله رادیوها و مطبوعات و خبرگزاریهای بین‌المللی از نظریات و دستورالعملهای روزانه او آگاه شدند.»[ii]

مطابق اسناد و مدارك موجود، گستره جغرافیایی فعالیتهای امام‌خمینی حتی از مرز كشورهای غربی فراتر رفت و در مطبوعات كشورهای دیگر نیز انعكاس یافت. به‌عنوان‌مثال می‌توان به گزارش نمایندگی ساواك در تركیه (به بخش ۳۳۴ اداره كل سوم ساواك در تهران) اشاره كرد كه می‌نویسد: «روزنامه دست‌چپی متمایل به چین ”آیدین‌لیك“ كه سردبیر آن دوقوز پرین‌لیك، دبیركل حزب سوسیالیست كارگران و روستاییان تركیه می‌باشد، مبادرت به چاپ مصاحبه خبرنگار لوموند با خمینی پیرامون ایران نموده كه طی آن خمینی اظهار داشته پانزده سال است كه در مورد وضع اجتماعی ایران مبارزه می‌كنم... .»[iii]

تسهیل و تسریع در ارسال پیامها و متن اعلامیه‌ها و اخبار به ایران، به‌نوبه‌خود در بسیج مردم علیه حكومت پهلوی، تاثیر زیادی داشت. امام‌خمینی به مناسبتهای مختلف پیامهای عمومی یا اختصاصی خطاب به برخی نیروها (از جمله پرسنل ارتش، شهربانی و ژاندارمری) و در ماه محرم خطاب به نیروهای مذهبی و مردم ارسال می‌كرد و این پیامها در كمترین زمان ممكن در سراسر كشور منتشر می‌شد. بسیاری از این پیامها و اعلامیه‌های امام از طریق ارتباط تلفنی از فرانسه به اطلاع مبارزان می‌رسید. سهولت ارتباطات موجب شد در برخی موقعیتهای ویژه، نظیر چهلم شهدای هفدهم شهریور، موسم حج، ماههای محرم و... از طریق انعكاس پیامهای امام و تهییج مردم، نهایت استفاده برای پیشبرد اهداف مبارزه و ایجاد استیصال و تزلزل در حكومت پهلوی به عمل آید. در گزارشهای ساواك به موارد متعددی از این تماسها اشاره شده است. در بیست‌ونهم مهر ۱۳۵۷ ساواك شیراز گزارش كرده است شخصی به‌نام جعفری از پاریس با مجدالدین محلاتی تماس برقرار كرد و اعلامیه امام‌خمینی در مورد حج را قرائت نمود.[iv] همچنین در گزارش ساواك مشهد (مورخ دوازدهم آذر ۱۳۵۷) آمده است: «روح‌الله خمینی اعلامیه‌ای صادر [نمود] و مفاد آن از پاریس برای عباس واعظ طبسی قرائت شد. [امام] خمینی در این اعلامیه خواستار بركناری كد ۶۶[v] شده است.»[vi] اسماعیل فردوسی‌پور كه از یاران نزدیك امام در پاریس بود، در ضمن خاطرات خود می‌گوید: «بعضی روزها بیش از شش ساعت به‌طورمستمر و پشت‌سرهم با ایران تماس می‌گرفتیم و مرتب پیامها و اعلامیه‌های امام‌خمینی را از پشت تلفن برای مخاطبان در تهران، قم، مشهد، تبریز، اصفهان، یزد و غیره و یا دیگر كشورها می‌خواندیم و آنان تكثیر و منتشر می‌كردند.» وی می‌افزاید: «تلفنهای شبانه را نیز ضبط می‌كردیم و فردای آن شب به اطلاع امام می‌رساندیم.»[vii] از تلفن برای دعوت رهبران مبارز به پاریس برای دیدار با امام‌خمینی و موارد دیگر نیز استفاده می‌شد.[viii]

علاوه بر استفاده از وسایل ارتباط جمعی و تماسهای تلفنی، ارتباطات عادی افراد، ملاقاتها و مذاكره‌ها نیز بدون كنترل و مانع انجام می‌گرفت. اقامت در پاریس به مبارزان و امام‌خمینی امكان می‌داد به‌راحتی با هم دیدار كنند و در امور نهضت و مبارزه به‌طورمستقیم و از نزدیك به مشورت و گفت‌وگو بپردازند. مهدی بازرگان در این مورد می‌گوید: «[مهاجرت امام‌خمینی به پاریس] راهگشای موثری برای ملاقاتها و مذاكرات و اقدامات گردید. چه با ایرانیهای مقیم و مسافرین از ایران و چه با دنیای خارج، حتی بهتر و راحت‌تر از آن كه اگر به ایران می‌آمدند، توجهات و افكار از هر سوی به سوی ایشان و به سود پدیده‌ای كه بعداً نامش انقلاب اسلامی ایران گذارده شد، جلب گردید.»[ix]

بدین‌ترتیب با مساعدت زمان و مكان و فراهم‌بودن ابزارهای فعالیت سیاسی، نوفل‌ لوشاتو به مركزی برای ارتباطات با امام‌خمینی و تصمیم‌گیری علیه رژیم پهلوی تبدیل شد.

سجاد راعی گلّوجه

پی‌نوشت‌ها

* كارشناس اسناد و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران.

[i]ــ عمادالدین باقی، تولد یك انقلاب؛ زمینه‌ها و عوامل پیدایش انقلاب، تهران، نشر سرایی، ۱۳۸۲، صص۳۲۵ــ۳۲۰

[ii]ــ باری روبین، جنگ قدرت‌ها در ایران، ترجمه: محمود مشرقی، تهران، آشتیانی، ۱۳۶۳، صص۱۵۵ــ۱۵۴

[iii]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده امام‌خمینی، شماره بازیابی ۸۸۹، ص۴۷

[iv]ــ همان، شماره بازیابی۸۹۲، ص۱۳۱

[v]ــ منظور از كد ۶۶ محمدرضا پهلوی است و برای فرح دیبا نیز كد ۳۳ معین شده بود.

[vi]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده امام‌خمینی، شماره بازیابی ۸۹۷، ص۴

[vii]ــ اسماعیل فردوسی‌پور، همگام با خورشید؛ از ایران تا ایران، فردوس، مجتمع فرهنگی اجتماعی امام‌خمینی فردوس، ۱۳۷۲، صص۴۶۸ــ۴۶۷

[viii]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده‌های امام‌خمینی، شماره‌های بازیابی متعدد.

[ix]ــ مهدی بازرگان، انقلاب ایران در دو حركت، تهران، نهضت آزادی ایران، چ پنجم، ۱۳۶۳، ص۴۹

[x]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده امام‌خمینی، شماره بازیابی ۸۹۲، صص۲۴ــ۲۲

[xi]ــ همان، شماره بازیابی ۸۹۴، ص۲۶

[xii]ــ صحیفه امام؛ مجموعه آثار امام‌خمینی، ج۴، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۸، صص۵۰۴ــ۵۰۱ و ۴۹۶ــ۴۸۳، ۴۳۲ــ۴۲۹

[xiii]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده امام‌خمینی، شماره بازیابی ۸۹۱، ص۶۱

[xiv]ــ غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج‌ساله ایران، ج۲، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، چ چهارم، ۱۳۷۳، صص۱۵۷ــ۱۵۶؛ غلامرضا نجاتی، شصت‌سال خدمت و مقاومت (خاطرات بازرگان)، ج۲، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۷، صص۲۵۸ــ۲۵۲

[xv]ــ اسناد نهضت آزادی ایران، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران، ج۱۱، تهران، نهضت آزادی ایران، ۱۳۶۲، ص۳۲

[xvi]ــ همان، صص۷۰ــ۳۳

[xvii]ــ غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج‌ساله ایران، همان، صص۱۵۹ــ۱۵۸؛ ابراهیم یزدی، آخرین تلاش‌ها در آخرین روزها، تهران، قلم، چ دوم، ۱۳۶۳، صص۳۱ــ۲۹؛ كریم سنجابی، امیدها و ناامیدی‌ها (خاطرات سیاسی)، لندن، جبهه ملیون ایران، ۱۳۶۸، صص۲۹۳ــ۲۹۱

[xviii]ــ ابراهیم یزدی، همان، ص۳۲ (به نقل از روزنامه اطلاعات، ۱۹ دی ۱۳۵۷)؛ برای اطلاع بیشتر رك: كریم سنجابی، همان، صص۲۹۹ــ۲۹۸

[xix]ــ غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج‌ساله ایران، همان، ص۱۵۹

[xx]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده امام‌خمینی، شماره بازیابی ۸۹۴، صص۳ــ۲

[xxi]ــ همان، شماره بازیابی ۸۹۸، صص۸ــ۴ و شماره بازیابی ۸۹۷، صص۷۲ــ۶۶

[xxii]ــ همان، شماره بازیابی ۸۹۸، ص۴۲

[xxiii]ــ علیرضا كریمیان، جنبش دانشجویی در ایران، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱، صص۳۰۵ــ۳۰۱

[xxiv]ــ همان، ص۳۱۳

[xxv]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده امام‌خمینی، شماره بازیابی ۸۹۲، ص۵۳

[xxvi]ــ صادق طباطبایی، «ناگفته‌های انقلاب» (خاطرات)، آفتاب امروز، ۱۷ بهمن ۱۳۷۸، ص۷

[xxvii]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده امام‌خمینی، شماره بازیابی ۸۹۲، ص۴۱

[xxviii]ــ همان، ص۴۵

[xxix]ــ همان، شماره بازیابی ۸۹۵، ص۳۱

[xxx]ــ افشین متین، كنفدراسیون، تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از كشور ۵۷ــ۱۳۳۲، ترجمه: ارسطو آذری، تهران، شیرازه، ۱۳۷۸، صص۴۰۱ــ۳۹۷

[xxxi]ــ اسماعیل فردوسی‌پور، همان، ص۴۷۷

[xxxii]ــ ابراهیم یزدی، همان، ص۱۳۰

[xxxiii]ــ همان، ص۱۳۲

[xxxiv]ــ همان، ص۱۳۴

[xxxv]ــ غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج‌ساله ایران، همان، صص۳۵۰ــ۳۲۷

[xxxvi]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده امام‌خمینی، شماره ۸۹۲، ص۱۰۹

[xxxvii]ــ همان، شماره بازیابی۸۹۳، ص۴۶

[xxxviii]ــ همان، شماره بازیابی۸۹۴، ص۳۳

[xxxix]ــ همان، شماره بازیابی۸۶۲، ص۷۹

[xl]ــ همان، شماره بازیابی۸۶۴، صص۶۵ــ۶۴

[xli]ــ علیرضا شجاعی زند، «اصول، خط‌مشی و تاكتیكهای امام در رهبری قیام»؛ ایدئولوژی، رهبری و فرایند انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات كنگره بین‌المللی تبیین انقلاب اسلامی)، ج۲، تهران، موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۲، صص۱۱۶ــ۱۱۵ و ۱۰۱ــ۱۰۰

[xlii]ــ مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده امام‌خمینی، شماره بازیابی ۸۸۹، ص۴۹

[xliii]ــ همان، شماره بازیابی ۸۹۲، صص۷۷ــ۷۶

[xliv]ــ همان، شماره بازیابی ۸۹۳، ص۶۱

[xlv]ــ احمدعلی خسروی، بررسی استراتژی امام‌خمینی در رهبری انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ــ۱۳۴۲، تهران، منبع، چ چهارم، ۱۳۸۰، ص۳۲۵

[xlvi]ــ صحیفه مام، ج۳، همان، ص۴۹۴، در سخنرانی هفدهم مهر ۱۳۵۷ در جمع دانشجویان خارج از كشور.

[xlvii]ــ غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج‌ساله ایران، همان، صص۱۵۵ــ۱۴۳

[xlviii]ــ احمدعلی خسروی، همان، ص۲۹۱

[xlix]ــ همان، ص۳۲۳

[l]ــ صحیفه امام، ج۵، همان، ص۳۸۱

[li]ــ پس از انتصاب بختیار به نخست‌وزیری، كارتر از امام‌خمینی خواست از حكومت بختیار پشتیبانی كند تا انتقال قدرت در ایران به‌آرامی و بدون خونریزی بیشتر عملی شود؛ اما امام‌خمینی این درخواست را رد كرد و آن را خیانت به آرمانهای ملت دانست و در مورد احتمال كودتا كه كارتر یادآور شده بود، گفت: «من كودتا را نه به صلاح ملت می‌دانم، و نه به صلاح امریكا؛ اگر (كودتا) بشود از چشم شما می‌دانیم... ملت ایران از كودتای نظامی نمی‌ترسد.» (صحیفه امام، ج۵، صص۳۷۷ــ۳۷۶) امام در مصاحبه‌ای در هیجدهم دی ۱۳۵۷ نیز گفت: «ما در راه اسلام و كشور خودمان، كوشش خودمان را تاآنجاكه بتوانیم خواهیم كرد. در ایران كودتای نظامی مساله‌ای را حل نمی‌كند؛ زیرا دولت قبل از بختیار، خود یك كودتای نظامی بود و مشكل ایران حل نشد... . شما باور نمی‌كنید كه ارتش با ملت است و در آینده نزدیكی به شاه پشت خواهد كرد. پیروزی ما حتمی است و جمهوری اسلامی تحققش برای من خیلی روشن است.» (مركز اسناد انقلاب اسلامی، همان، شماره بازیابی ۸۹۵، صص۱۰۰ــ۹۹)

[lii]ــ صحیفه امام، ج۴، همان، صص۳۳۲ــ۳۳۱

[liii]ــ همان، ج۶، صص۱۲۲ــ۱۲۱

[liv]ــ احمدعلی خسروی، همان، صص۲۵۰ــ۲۴۷

[lv]ــ مهدی بازرگان، شورای انقلاب و دولت موقت، تهران، نهضت آزادی ایران، ۱۳۶۰، ص۱۹

[lvi]ــ غلامرضا نجاتی، شصت‌سال خدمت و مقاومت، همان، ص۲۸۸

[lvii]ــ مهدی بازرگان، شورای انقلاب و دولت موقت، همان، ص۳۱

[lviii]ــ اكبر هاشمی‌رفسنجانی، دوران مبارزه، ج۱، به كوشش محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، ۱۳۷۶، ص۳۲۳

[lix]ــ اطلاعات، سه‌شنبه ۳۱ تیر ۱۳۵۹ (مصاحبه آیت‌الله محمد بهشتی).

[lx]ــ حسن یوسفی اشكوری، همان، ص۶۹

[lxi]ــ صحیفه امام، ج۵، همان، ص۴۲۶

[lxii]ــ مهدی بازرگان، شورای انقلاب و دولت موقت، همان، ص۳۳

[lxiii]ــ اكبر هاشمی‌رفسنجانی، همان، ص۳۲۴

---