شیخ الطائفه شیعیان

ابوجعفر محمد بن حسن طوسی , فقیه , رجالی , مفسر , ادیب , متکلم و در یک کلام محقق بزرگ شیعه که وی را شیح الطائفه لقب داده اند , در ماه رمضان سال ۳۸۵ هجری قمری به دنیا آمد

ابوجعفر محمد بن حسن طوسی ، فقیه ، رجالی ، مفسر ، ادیب ، متکلم و در یک کلام محقق بزرگ شیعه که وی را "شیح الطائفه " لقب داده اند ، در ماه رمضان سال ۳۸۵ هجری قمری به دنیا آمد. از شواهد و قرائن بر می آید که او در منطقه طوس خراسان متولد شده و در همان شهر مقدمات علوم را فرا گرفته است . در آن دوران با توجه به حاکمیت آل بویه بر سرزمین ایران وحمایت آنان از علماء و دانشمندان ، حوزه های متعددی در شهرهای مختلف ایران از جمله قم ، ری ، مشهد ، نیشابور ، همدان و ... دایر بوده است . اما مشخص نیست که آیا شیخ طوسی از این حوزه ها و دانشمندان ایران توانسته بهره گیرد یا خیر. به گفته علامه حلی ، مرحوم شیخ طوسی در سال ۴۰۸ هجری قمری یعنی در سن بیست و سه سالگی برای تکمیل معلومات و دانش خود عازم بغداد گردید و از این دوره بود که شخصیت شیخ ، در سایه ترقی روزافزونی که به دست آورد، به تدریج شناخته شده و مطرح گردید. شیخ طوسی در حدود چهل سال یعنی تا سال ۴۴۸ یا ۴۴۹ در بغداد زندگی کرد و پس از بغداد به نجف مهاجرت کرده و حوزه علمیه این شهر را پایگذاری نمود. شیخ طی دوره ای که در بغداد حضور داشت توانست از محضر بزرگانی چون شیخ مفید ، ابو عبدالله حسین بن عبیدالله غضائری ، ابو عبدالله احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز معروف به ابن الحاشر یا ابن عبدون ، ابوالحسین علی بن احمد بن محمد بن ابی جید و ابن صلت اهوازی که همگی از علمای برجسته شیعه در آن عصر محسوب می شدند، استفاده کند و در پرتو استعداد و نبوغ ذاتی خود اعتماد آنان را به خود جلب کند به گونه ای که تمام آثار این مشایخ را از طریق سماع و قرائت و یا اجازه روایت کند.

در بدو ورود شیخ طوسی به بغداد، ریاست مذهب امامیه در اختیار شیخ مفید قرار داشت . او علاوه بر علم کلام در سایر رشته های دینی همچون فقه ، تاریخ ، حدیث و ... استادی بلا منازع به شمار می رفت و شیخ طوسی توانست از محضر این عالم بزرگ بهره مند شود.

شیخ طوسی علاوه بر این مشایخ و اساتید توانست مدت زیادی از محضر سید مرتضی استفاده کند و از خواص شاگردان او به شمار رود. وی در محضر این دانشمند بیشتر در زمینه های فقه ، کلام ، اصول و ادبیات به تحصیل پرداخت . هر یک از شخصیت های یاد شده به نحوی در ساختار شخصیت شیخ طوسی موثر بوده اند اما به دلیل شرایطی که در آن زمان بر حوزه شیعه حاکم بود، شیخ مجبور شد تا سبک و سیره جدیدی در پیش گیرد که در پرتو آن بتواند بر بسیاری از اختلافات و تشتتات غالب شود. ملاحظه دقیق آثار و تالیفات شیخ می تواند تاحدودی در شناخت این سیره مفید باشد.

مرحوم شیخ طوسی در بین دانشمندان شیعه ، شخصی پر کار و کثیر التالیف بوده است و کتاب شناس معاصر او یعنی نجاشی در کتاب خود ، بیست و سه کتاب از کتابهای وی را نام می برد. شیخ طوسی خود به چهل ویک کتاب از مولفاتش اشاره کرده است و در عین حال مصادر دیگر آثار وی را تا پنجاه کتاب ذکر کرده اند. با نگاه به تالیفات شیخ طوسی روشن می شود که این دانشمند در مقام یک منجی و چاره گر به تالیف آثار خود اقدام کرده و همه جا در نگارش کتابهای خود ، پاسداری از مذهب شیعه و رفع تناقض از چهره آن را وجهه همت خویش قرار داده است . وی پس از گذشت مدت کوتاهی از اقامت خود در بغداد به کار تحقیق و نگارش روی آورد و از جمله تالیف کتاب " تهذیب الاحکام" را در حیات استاد خود شیخ مفید آغاز نمود. علاوه بر حدیث، وی در رشته های دیگر از جمله فقه ، تفسیر ، رجال و کلام هم به تالیف کتب و خلق آثاری دست زد و کتابهای او به سرعت مورد تکثیر و استفاده طالبان علوم قرار گرفت . چنانکه روشن است دو کتاب از کتب اربعه حدیث یعنی تهذیب و استبصار و دو کتاب از کتب اربعه رجال یعنی فهرست و رجال ، از آثار این دانشمند هستند . او در تفسیر قرآن کتاب تبیان ، در فقه کتب نهایه ، مبسوط و خلاف ، و رشته کلام کتب تلخیص الشافی ، المفصح و الغیبه ، در حدیث کتب تهذیب ، استبصار وامالی و در رشته رجال ، کتب رجال، فهرست و اختیار الرجال را به نگارش در آورد و اینها همه قسمتی از آثار گرانقدر وی را تشکیل می دهد. از این رو شیخ طوسی موقعیت بی نظیری در بین دانشمندان شیعه پیدا نمود و چنانکه گفته اند او مهمترین حلقه ای است که طبقه متقدمان را به طبقه متاخران وصل می کند.

شیخ طوسی با هجرت به نجف و تاسیس حوزه علمیه این شهر ، پس از عمری تلاش مستمر و خستگی ناپذیر که حاصل آن تربیت شاگردان بی شمار و خلق آثار متعدد در همه شعب علوم اسلامی بود، سرانجام در سال ۴۶۰ هجری یعنی در هفتاد و پنج سالگی دعوت حق را لبیک گفت و طبق وصیت خود ، در منزل مسکونی اش در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

حامد اکبرزاده

ماخذ:

کتاب تاریخ عمومی حدیث ، دکتر مجید معارف ، ص ۳۸۳