نگرشی بر جایگاه موسیقی کودک در اجتماع و خانواده ـ مراقب گوش کودکانمان باشیم

با ظهور موسیقی های جدید غربی و ورود آن به جمع موسیقی های ایرانی و به طبع آن جذب جوانان و نوجوانان به این نوع موسیقی ها بستر سازی جهت ترویج بیشتر موسیقی ایرانی را بیش از بیش ضروری می نمایاند

با ظهور موسیقی های جدید غربی و ورود آن به جمع موسیقی های ایرانی و به طبع آن جذب جوانان و نوجوانان به این نوع موسیقی ها ؛ بستر سازی جهت ترویج بیشتر موسیقی ایرانی را بیش از بیش ضروری می نمایاند .

تولید آثار فاخر موسیقایی ، نو آوری در موسیقی ایرانی متناسب با ذائقه قشر امروزی و حمایت از هنرمندان موسیقی ایرانی از جمله عواملی ست که میتواند زمینه ساز ترویج این هنر والا در بین قشری گردد که بیشترین و تاثیر گذار ترین جمعیت کشور را به خود اختصاص داده است .

اما میتوان یکی از مهمترین عوامل جهت ترویج موسیقی فاخر ایرانی را آموزش بیان نمود . آموزش موسیقی میتواند از دوره کودکی آغاز و ادامه یابد که همین امر باعث تربیت هنرمندان بسیاری میگردد که به طبع آن موسیقیدانان ارزشمندی تحویل جامعه هنری ایران خواهد شد .

آموزش موسیقی از سنین کودکی امریست که توجه بسیار اندکی بدان گردیده است و آنطور که باید جدی گرفته نشده است .

متاسفانه هیچگاه در بین خانواده ها به آموزش موسیقی کودک به عنوان یک ضرورت مهم و آینده ساز کودکان نگریسته نشده . اگرچند آموزش موسیقی به کودکان میتواند باعث رشد و بالندگی ذهن و قدرت خلاقیت این قشر در آینده گردد .

به یاد داشته باشیم که تنها هدف از یادگیری موسیقی در دوران کودکی صرفا به جهت روشن نگاه داشتن چراغ موسیقی ایرانی نیست و میتوان بزرگترین مزایای یادگیری موسیقی در دوران کودکی را شادابی ذهن کودک ، قدرت تحلیل مسائل ریاضی و خلاقیت و کنجکاوی وی بر شمرد .

جدی نگرفتن موسیقی کودک نه تنها در خانواده که تولیدات رسانه ملی نیز مشاهده میگردد با اندکی تامل میتوان به راحتی به این نکته پی برد که تولیدات صدا و سیما برای کودکان صرفاً جنبه مشغول کنندگی دارد و در آن سعی نگردیده است مجالی برای بروز کنجکاوی و خلاقیت کودک داده شود . هیچگاه نباید فراموش نمود که کودکان نسبت به بزرگسالان از ذهن پویا تر و خلاقیت و توانایی بالاتری بر خوردارند ، در این دوره است که میتوان آینده این عزیزان را رقم زد ؛ در هنگام فعالیت کودک در زمینه موسیقی ، او می آموزد چگونه از کوشش خود لذت ببرد و نیز یاد میگیرد که نمیتوان خیلی آسان به نتیجه رسید ؛ او یاد میگیرد که چگونه نقش خود را سالم ایفا کند و چگونه صبور باشد ؛ موسیقی به کودک کمک میکند تا همکاری تعامل و اعتماد به نفس او افزایش یابد خودش را بشناسد باور کند و اظهار وجود نماید ؛ نیز ترسهایش را کنار گذارد .

موسیقی نه تنها میتواند موجب رشد کودک و بالندگی او گردد بلکه مادران در دوران بارداری نیز میتوانند با گوش سپردن به موسیقی های آرام و ملایم تاثیر آن را بر روی جنین خود احساس نمایند .

دکتر الکساندر لامونت ( Alexander Lamont ) بر این اعتقاد است که هر نوع موسیقی که فرد خود دوست دارد قابل اجراست و میتواند از آن برای جنین و یا کودک خود استفاده کند اما ترجیحا آرامش بخش باشد ؛ لازم به ذکر است فرکانس های بم و باس بهتر میتوانند در مایع درون رحم به حرکت در آیند .

همچنین کاترین سینگلتن (Kathryn Singleton)خواننده پاپ اعتقاد دارد تاثیر موسیقی که کودک در رحم مادر خود بارها گوش میدهد حتی بیش از ۱۲ ماه است . او میگوید :

« زمانی که در ماه پنجم بارداری خود بودم درحال اجرای قطعه موسیقی ای بودم و فرزندم در تمام این مدت این قطعه را میشنیده است . هنگامی که کودکم ۵ سال داشت بار دیگر این قطعه را اجرا کردم و او بمدت سه ساعت بدون آنکه کوچکترین حرکتی از خود نشان دهد به این اجرا گوش میداد »

این تاثیر موسیقی را نمیتوان تنها شامل کودکان و نوجوانان عادی دانست که در کودکان استثنایی نیز با استفاده از موسیقی درمانی ؛ وضعیت روحی و جسمانی این گروه به طرز چشمگیری بهبود میابد ، ارائه روشهای نوین آموزش موسیقی به کودکان استثنایی با در نظر گرفتن توان هوشی و شرایط ذهنی آنان و نیز محدودیتهای حسی و حرکتی و استفاده از سازهایی که نواختن آن برای این گروه از کودکان ساده تر باشد , میتواند شور و حرکتی به کودک دهد تا از آن بتواند برای بهبود وضعیت جسمانی و روحی خود استفاده نماید .

در آموزش موسیقی به کودکان استثنایی نیز مواردی وجود دارند که لازم است مد نظر قرار گیرند مسائلی چون توان هوشی و بهره ذهنی کودک و محدودیتهای حسی و حرکتی آن که البته با توجه به نوع معلولیت و درصد توان هوشی کودک میتوان روشهای مختلفی را برای آموزش به این کودکان انتخاب نمود . روشهایی چون زولتان کداکی برای کودکان ناشنوا که کودک در این روش میتواند با استفاده از انجام حرکاتی ساده و ادای حروف و کلماتی تک سیلابی، کشش نت ها و ریتمهای گوناگونی را بیاموزد .

سازهای گوناگونی نیز برای آموزش موسیقی به کودکان استثنایی مورد استفاده قرار میگیرند سازهایی چون طبل ، سه گوش ؛ خاشخاشک ، دقک و حتی بلز و بسیاری دیگر ...

تمامی روشهای ابداعی برای آموزش موسیقی به کودکان استثنائی میتواند تاثیر چشمگیر و بسزایی در افزایش فعالیت اجتماعی این عزیزان و حتی کاهش معلولیت هاشان داشته باشد .

روش های علمی و جدید آموزش موسیقی کودکان برای سنین مختلف طبقه بندی گردیده و سالهاست که در کشورهای صاحب سبک موسیقی رواج یافته است تا کودک را با اصول علمی و عملی موسیقی آشنا سازد . از جمله میتوان به روشهایی چون : ارف، مارتنو، داکرز و کدای اشاره نمود که هر یک از آنها می تواند تا سطوحی هنرجو را که در سطح کودک و نوجوان هستند از جهت دانش ارتقاء دهند.

این درحالیست که در جامعه ما ؛ متاسفانه موسیقی کودک نادیده گرفته شده است و آنطور که باید بر آن اهمیت داده نشده است . در این مورد نمیتوان تمام قصور را متوجه دولتمردان دانست . که البته کم نیز مقصر نیستند ؛ عدم توجه به موسیقی اصیل ایرانی و مردود دانستن یکی از اصلی ترین مشکلات و موانع همیشگی پیش روی موسیقیست چه کودک و چه بزرگسال . عدم حمایت مالی و معنوی موسسات دولتی من جمله وزارت آموزش و پرورش ؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ارگانهای دولتی از آموزشگاههای موسیقی کودک روحیه مضاعف متولیان و مربیان این مراکز را کاهش میدهد و میل و رغبت آنان به فعالیت در زمینه آموزش به کودکان را میکاهد .

باید توجه نمود که در این خصوص خانواده ها جزو مقصران اصلی اند , عدم توجه جدی به کودک و نیازهای وی و از بین بردن روحیه هنری کودک میتواند ذائقه موسیقایی آینده کودکان را به سمت موسیقی های غربی با جاذبه های ظاهری فریبنده سوق دهد ؛ که این خود میتواند خطری جدی برای آینده کودکان ، علی الخصوص در دوره کنونی که شاهد رشد فزاینده موسیقی های غربی در بین جوانان و نوجوانان هستیم باشد .

سودابه سالم آهنگساز موسیقی کودک در مصاحبه خود در جریده ای اینگونه بیان میکند : « کودک را جدی نمیگیرند تا چه رسد به موسیقی کودک , او را یک مینیاتور بزرگ میدانند که باید هر چه زودتر رشد کند و عاقل شود . دوران کودکی یعنی دوران تجربه کنجکاوی و کشف و پرسش در باره جهان پیرامون او . یعنی هر جا که کودکان باشند موسیقی , شعر , حرکت , نقاشی , قصه , و. . . جریان دارد . کودکی یعنی تجربه کردن ؛ یعنی فعال بودن ؛ نه اینکه نشستن و نشستن بر روی صندلی های کلاس های ۲۰ نفره مهد کودکها یا ساعت های زیادی نشستن پای برنامه های تلویزیونی یا بازیهای کامپیوتری»

بیاد دارم در فیلم سینمایی کودکانه ای ،کارگردان و تهیه کننده محترم , موسیقی متن و تیتراژ نمایش مورد نظر را نوعی موسیقی رپ انتخاب نموده بودند که چند کودک دختر با عشوه های خاصی به اجرای آن می پرداختند . بسیارند از این دست تولیدات سینمایی که در شبکه توزیع فیلمهای کودکان و نوجوانان در دسترس اند که با اندک کند و کاوی میتوان بسیاری از این آثار را یافت . این معضل تنها گریبان سینمای کودک را نگرفته است و تهیه کنندگان تولیدات تلویزیونی و برنامه های کودک را نیز شامل میشود

از تهیه کنندگان این گونه ویدئو ها انتظار بیش از این میرود تا با ارائه آثار فاخر موسیقی کودک ؛ نه تنها بر کیفیت کار خود بهبود بخشند بلکه با این کار خود موسیقی ایرانی و فاخر کودکانه را ترویج داده و به جامعه و خانواده معرفی نمایند .

این نکته را نیز باید در نظر داشت که از آنجاکه موسیقی به عنوان عنصری تربیتی برای کودکان مطرح است نقصان آموزش این هنر میتواند در نوع تربیت وی و تبعات گزنده آن در آینده تاثیر گذار باشد .

در دوران کنونی که میتوان آن را دوران رشد موسیقی اصیل ایرانی با تمامی محدودیتهای موجود دانست ؛ تاسف برانگیز ترین سخن آن است که تعداد محققان عرصه موسیقی کودک به تعداد انگشتان دست نیز نمیرسد . جالب اینجاست که اگر نام سودابه سالم که بحق یکی از فعالان و زحمتکشان عرصه موسیقی کودک است و ناصر نظر و مرحوم ثمین باغچه بان را از لیست فعالان موسیقی کودک حذف نمائیم دیگر کمتر نام نامداری را یافت و به جرات میتوان گفت عده قلیلی فعال در زمینه آموزش موسیقی کودک را میتوان یافت که آموزش به این قشر حساس از جامعه را به صورت علمی و دل سوزانه انجام داده و دوره های عالی را در این زمینه گذارنده باشند .

این نقصان در زمینه مربیان و هنر آموزان موسیقی کودک نیز به چشم میخورد . استفاده از مربیان جوان و بی تجربه در آموزشگاههای موسیقی کودک بدون هیچ سبقه کاری و یا مدرک علمی آموزشی و حتی نداشتن هیچگونه شناختی از مبانی روانشناسی کودک باعث میگردد تا روند یاد گیری موسیقی کودکان به کندی انجام گیرد و در بسیاری موارد نیز به انحراف کشیده شود . در این جا ذکر این نکته نیز ضروری می نمایاند که حتی نوع رنگ لباس مربی در یادگیری کودک تاثیر گذار است و همین نکته باعث میگردد تا موسسان آموزشگاهها در انتخاب مربیان خود دقتی فراتر ، به عمل آورند و فردی را صرفا به دلیل علاقه اش به آموزش موسیقی کودک به این سمت نگمارند .

آشنایی با مبانی روانشناسی کودک و نوجوان ؛ نوع کلام و برخورد با کودکان ، نوع پوشش و حتی چهره مربی موسیقی از مواردی است که علاوه بر دارا بودن مدارک و سوابق علمی و تجربی مربیان موسیقی کودک بایستی در گزینش آنها لحاظ گردد .

متاسفانه هم اکنون در بسیاری از مراکز آموزش موسیقی کودک این نقصان و کمبود به راحتی قابل لمس است ؛ استفاده از هنرجویان جوانی که راه بسیار طولانی برای مربیگری این هنر دارند یکی از مشکلات و معضلاتیست که موسسان و صاحبان آموزشگاههای موسیقی بدون در نظر گرفتن موارد گزینشی یاد شده در سطور بالا اقدام به استفاده از چنین جوانانی در امر آموزش می نمایند . که شایسته است مسئولان مربوطه با بازرسی های خود از آموزشگاههای موسیقی از فعالیت چنین افرادی در آموزشگاهها جلوگیری نمایند . نیز از خانواده ها این انتظار میرود تا قبل از آنکه کودک خود را در آموزشگاهی ثبت نام نمایند از وضعیت مربیان و هنر آموزان موسیقی کودک و سبقه آموزش آنها اطلاع دقیق حاصل نمایند .

در مصاحبتی که با یکی ازکارشناسان و فعالان عرصه موسیقی کودک و از شاگردان سودابه سالم داشتم اینچنین بیان نمودند : « در زمینه موسیقی کودک کم کاری گردیده است این در حالیست که در زمینه موسیقی اصیل ایرانی منابع بسیاری را میتوان برای آموزش موسیقی کودک یافت میتوان گفت هنوز تعریف درستی از موسیقی کودک نگردیده است . موسیقی کودک باید نشات گرفته از فرهنگ تاریخ آداب و سنن کودکان آن کشور باشد و نمیتوان موسیقی ای را که تعلق به فرهنگ کشوری دگر دارد را وارد موسیقی مان نمود »

البته نباید از این سخن اینگونه استنباط نمود که موسیقی ایرانی با ساز ایرانی اجرا گردد که موسیقی کودک سازهای منحصر بفرد خود را دارد که ممکن است کمتر سازی ایرانی بتوان یافت که کودک موسیقی اش را به راحتی با آن بنوازد . اجرای موسیقی ایرانی در دستگاههای ایرانی و استفاده از اشعاری کودکانه ومتناسب با فرهنگ و آداب ایرانی با سازهایی همچون بلز وفلوت و سازهای کودکانه دیگر و تلفیق آن با سازهای اصیل ایرانی معنا و مفهوم موسیقی ایرانی برای کودک را کامل و کاملتر می سازد .

اما یکی از مشکلات عمده عدم رشد موسیقی کودک در این برهه عدم وجود استقلال فکری هنرمندان برای انجام کارهای کودکانه است , انجام موسیقی هایی با رنگ و بوی موسیقی بزرگسالان که تنها در آن از اشعاری کودکانه استفاده گردیده است و هیچ همخوانی با موسیقی کودک ندارد باعث دل زدگی کودکان از موسیقی ایرانی میگردد . در این مورد ضروری است تا با کارشناسی دقیق آثار موسیقایی کودکان ریتم ها از درون کودک و از روحیات کودکانه وی استخراج گردند .

این کارشناس موسیقی معتقد است که با وجود تمامی مشکلات و مسائلی که بر سر راه موسیقی بوده است بایستی تکنیکهایی را یافت تا بتواند روح کودک را در موسیقی تشخیص دهد . به اعتقاد ایشان متاسفانه در اکثر مواقع بسیاری از مدرسان موسیقی کودک ؛ با روح کودکی کار موسیقی انجام نمیدهند .

وی معتقد است : « کارهایی که برای کودکان انجام گردیده است اندک است آنهایی هم که انجام شده اند جز معدودی ؛ کپی برداری از کارهای بزرگسالان است که موسیقی را با سازهای کودکان می نوازند یا شعری کودکانه بر موسیقی ای که مختص بزرگسالان است گذاشته و با صدای کودکی آن را اجرا میکنند در حالی که موسیقی کودک که اصلی ترین مسئله کار موسیقیایی کودکان است فراموش میشود و یا در آخرین مرحله مورد توجه قرار میگیرد . باید توجه داشت قبل از یک خواننده کودک یا یک شعر کودکانه باید یک ساز کودکانه با یک موسیقی کودکانه اصولی و درست داشته باشیم .»

آشنا نمودن دوستداران هنر موسیقی اصیل ایرانی با فعالان و زحمتکشان عرصه موسیقی وظیفه ای ایست که بر عهده نویسندگان ، محققان و موسیقیدانان اصیل ایرانی میباشد که متاسفانه در این مورد نیز کم کاری شده است .

بسیار ند از علاقه مندان به موسیقی اصیل که هیچ آشنایی هر چند اندکی با بزرگانی چون مرحوم ثمین باغچه بان نداشته ، او را نمیشناسند و از فعالیتهای هنری وی آگاه نیستند . حتی پس از مرگ او نیز آنطور که باید و شاید به وی پرداخته نشد و در نهایت عزلت در کشوری غریب ترک دنیا کرد .

آثاری که از مرحوم باغچه بان بر جای مانده است بحق از ماندگار ترین آثار موسیقی کودک می باشد که حتی تاثیر خود را نیز بر سنین بالاتر بر جای میگذارد .

اکثر آثار ثمین باغچه بان بسیار زیبا هستند ، قطعه موسیقی " ترن قشنگ من " ایشان آنقدر عالی ؛ پرمحتوا و در عین حال ساده است که هر کودک هنر جویی در هر سطح هوشی به راحتی میتواند آن را نواخته و اجرا کند

از سودابه سالم نیز میتوان به عنوان یکی از زحمتکشان و فعالان عرصه موسیقی کودک نام برد ؛ هنرمندی بی حاشیه که تمام هم و غم خود را صرف آموزش به کودکان و آینده سازان این کشور نموده است . زندگی در کنار هنرمندان بزرگی چون کامکار ها و بهره گیری از تجارب ارزشمند آنها باعث گردیده است تا آثاری ماندگار تر ، زیبا و دلنشین تر در این حوزه منتشر نماید

همسر پشنگ کامکار آثار صوتی ماندگاری همچون ترانه های زمین ، ترانه های من و ما و بازیهای آوازی ( با تنظیم کارن همایونفر ) را خلق نموده است . آثاری که در دستگاههای موسیقی ایرانی اجرا گردیده و از نوازندگان بزرگی چون کامکارها نیز بهره برده اند . ( به عنوان نمونه میتوان از گوشه مثنوی در قطعه موسیقی آسیاب ؛ موسیقی لرستان در خورشید خانم و قطعه خسروانی در عمو زنجیر باف نام برد . به علاوه در بازیهای آوازی از چهارگاه و اصفهان نیز استفاده گردیده است )

همچنین این هنرمند مولف کتاب بخوان بامن ؛ بساز با من را نیز منتشر نموده و کتاب دیگری با نام طبلک را نیز در دست انتشار دارد .

آثار شنیداری دیگری نیز در عرصه موسیقی کودک توسط هنرمندان و متولیان فرهنگی گاها تولید و روانه بازار موسیقی گشته اند که برخی از آنان با توجه به نوع کار و موسیقی استفاده شده از اقبال مساعدتری نسبت به دیگر آثار برخوردار بوده اند . از جمله آنان میتوان به آلبوم موسیقی "سبزه ریزه میزه " کاری از ملیحه سعیدی با صدای حمید جبلی اشاره نمود . اثری که شامل ۱۴ قطعه در دستگاه ماهور همراه با معرفی گوشه‌هایی از این دستگاه و آواز اصفهان است که با استفاده از اشعارمصطفی رحماندوست اجرا شده است.

قطعات "الستون و ولستون "،"سروناز" درآمد بیات اصفهان،"لالایی" جامه دران،" فوتبال" بیات راجه، "کوچولو" سوز و گداز، "نان و پنیر و پونه" عشاق، در بخش نخست این آلبوم در آواز اصفهان تنطیم شده است.

بخش دیگر این آلبوم به قطعاتی در دستگاه ماهور و متعلقاتش اختصاص دارد، "چشماش قشنگه" درآمد ماهور ،"سبز بهار" زنگوله، "گل پونه" چهارپاره و شکسته "گل و گلدون" سفیر راک ، "گل پسر"عراق،"سلام" راک تعلق دارد .

در این بخش نیز انتظار از خانواده ها آن است که با تهیه آلبومهای موسیقی کودکان و استفاده از آنها در منازل باعث گردند تا ذهن موسیقایی کودک رشد نموده و بالنده گردد تا بتواند در آینده موسیقی فاخر را از سایر موسیقی های موجود تمیز داده و ذهن خود را آلوده موسیقی های بی مایه و سخیف نگرداند .

سخن آخر آنکه :

با ذکر مباحث یاد شده و یاد آوری دلایل علمی تاثیر موسیقی بر کودکان و تاکید بر آموزش این هنر والا از دوران کودکی ؛ نیز بحث و بررسی برخی از مشکلات و موانعی که موسیقی کودک گریبانگیر آن بوده است و ارائه راهکارهایی که به ذهن نگارنده متبادر گردیده , امید آن میرود که کارشناسان ، هنرمندان و متولیان امر با نگرشی کارشناسانه تر به موضوع نگریسته و خانواده های عزیز با توجه بیشتر خود به کودکان و سنجش میزان علاقه مندی آنان به موسیقی بتوانند با آموزش موسیقی به کودکان ، آینده هنری و اجتماعی جامعه را از هم اکنون ؛ پی ریزی نمایند .

. . . .یادداشت را با سخنی از دکتر شین ایچی سوزوکی به پایان میبرم " به خاطر کودکان به ما اجازه دهید از زمانی که در گهواره هستند به آنها موسیقی را آموزش دهیم تا در آینده ذهنی اصیل ، احساسی و سرشار از ارزشهای انسانی و توانایی های درخشان داشته باشند " ( دکتر شین ایچی سوزوکی )

محمد جواد صحافی

۱) مصاحبه با سودابه سالم ماهنامه شهرزاد - نبیه بابا شاهی ؛ ۱۳۸۷

۲) موسیقی کلاسیک و تاثیر ان بر کودک – ماهنامه موسیقی مقام – بهمن ۱۳۸۵

۳) همان

۴) مصاحبه با سودابه سالم روزنامه حیات نو ؛ محسن ظهوری ۱۳۸۶

۵) مصاحبه با پریسا دانشور در رادیو تهران

ماخذ:

۱) مصاحبه با پریسا دانشور در رادیو تهران ؛ ۲۱ خرداد ۱۳۸۸

۲) مصاحبه با سودابه سالم ؛ ماهنامه شهرزاد ؛ نبیه بابا شاهی ۱۳۸۷

۳) مصاحبه با سودابه سالم ؛ حیات نو ؛ محسن ظهوری ۱۳۸۶

۴) موسیقی کلاسیک و تاثیر آن بر کودک ؛ ماهنامه موسیقی مقام ۱۳۸۵

۵) آواز جبلی در آلبوم کودکانه ؛ روزنامه ایران

۶) خلاقیت در موسیقی کودک ؛ همشهری آنلاین ۱۳۸۶

۷) آموزش موسیقی به کودکان استثنائی ؛ مجله آموزشی و روان شناسی کودکان استثنایی ۱۳۸۷