خودماندگی در دانش آموزان ابتدایی

گاهی معلّمان و اولیای مدارس دوره ابتدایی به ویژه مدارس پسرانه در کلاس درس و حیاط مدرسه با دانش آموزانی مواجه می شوند که در خود فرو می روند و به محیط اطراف توجهی ندارند, در برقراری ارتباط با دیگران ناتوان هستند و نه فقط با کسی تعامل ندارند بلکه از تماس با دیگران احساس بیزاری می کنند و نسبت به دیگران رفتار خشونت آمیز دارند

گاهی معلّمان و اولیای مدارس دوره ابتدایی به ویژه مدارس پسرانه در کلاس درس و حیاط مدرسه با دانش‌آموزانی مواجه می‌شوند که در خود فرو می‌روند و به محیط اطراف توجهی ندارند، در برقراری ارتباط با دیگران ناتوان هستند و نه فقط با کسی تعامل ندارند بلکه از تماس با دیگران احساس بیزاری می‌کنند و نسبت به دیگران رفتار خشونت‌آمیز دارند. آنها دارای حرکات تکراری و یکنواخت سروبدن هستند، بی‌ربط صحبت می‌کنند، رفتارهای همراه با شکلک‌های چهره‌ای دارند، در کاربرد مفاهیم انتزاعی ناتوان هستند، در یادگیری مقاومت زیاد به خرج می‌دهند و منفی‌گری فراوانی دارند. این معلّمان و اولیای مدارس باید با مشاهده این علائم در دانش‌آموزان، احتمال بیماری در خودماندگی یا اوتیسم را بدهند و درصدد کمک به این قبیل دانش‌آموزان برآیند.

● خودماندگی یا اوتیسم چیست؟

حدود ۶۵ سال پیش «کانر»، روان‌پزشک کودک، برای نخستین بار اختلال اوتیسم را مطرح کرد. معنی لغوی اوتیسم در خود فرورفتن و بی‌توجهی به جهان خارج است. تعاریف مختلفی از خودماندگی (‌Autism) وجود دارد. یک تعریف این که خودماندگی اختلال عصبی یا مغزی است که با کاهش برقراری ارتباط و تعامل‌های اجتماعی مشخّص می‌شود.

مجموعه جدید فرهنگ واژگان انگلیسی «وبستر» (۱۹۹۱) خودماندگی را به عنوان اختلال روان‌پزشکی تعریف می‌کند که در آن شخص گوشه‌گیری اختیار می‌کند، نسبت به وقایع خارجی حساسیت نشان نمی‌دهد و به افراد و حوادث بی‌تفاوت است. ۷۵ تا ۸۰ درصد این کودکان از نظر آموزشی و تحصیلی عقب‌ماندگی دارند به طوری که عقب‌ماندگی ذهنی بیشتر از مسئله اختلالات رفتاری باعث ناراحتی می‌شود. بقیه این افراد ممکن است هوشبری تا حد طبیعی پیدا کنند و بتوانند در فعالیت‌های عادی زندگی سهمی داشته باشند ولی با وجود این رفتارهای عجیب و غریب خود را دارا هستند همان‌طور که ملاحظه می‌شود تقریباً یک‌سوم مبتلایان به اوتیسم به سازگاری متوسط نائل می‌شوند و می‌توانند زندگی نسبتاً عادی داشته باشند.

هرچند در ایران پژوهش همه‌گیری برای شناسایی مبتلایان به اوتیسم وجود ندارد امّا اگر میزان شیوع این بیماری در کشورمان تفاوتی با پراکندگی آن در دیگر کشورها نداشته باشد با این حساب فراوانی آن در ایران هم باید حدود ۶ در ۱۰ هزار نفر باشد و در بین پسربچه‌ها به میزان سه تا پنج برابر بیشتر از دختران وجود دارد.

● علل بیماری خودماندگی

درباره علل پیدایش خودماندگی در کودکان دیدگاه‌های متعددی وجود دارد. به طور کلی وجود اختلالات عضوی در مغز، عوامل نابسامان خانوادگی و آموزش و پرورش نامناسب در ایجاد آن مؤثر است. برخی از علل اوتیسم عبارت است: نارسایی دستگاه عصبی مرکزی، ناهنجاری‌های بیوشیمیایی، رشد کم یا آسیب نیمکره چپ مغز، طرد کودک توسط والدین، اختلالات شخصیتی والدین، از هم‌گسستگی و کشمکش‌های شدید خانوادگی، فشارهای روانی خانواده، وجود والدین بی‌توجه و سرد و غافل از تربیت صحیح کودک.

تمامی شواهد حاکی از آن است که خودماندگی اساساً منشاء زیست‌شناختی دارد که موجب اختلال کارکرد سوخت‌وسازی مغز می‌شود. چون تقریباً یک‌چهارم کودکان در خودمانده نشانه‌های اختلال عصبی را بروز می‌دهند، این احتمال وجود دارد که آنان درجه‌ای از آسیب مغزی را داشته باشند، مسمومیت مادر در دوران بارداری، اختلالات متابولیک، اثر امواج رادیویی و غیره همگی در بروز اوتیسم در کودکان مؤثرند با این حال ژن‌ها و وراثت در بروز آن حرف اول را می‌زند.

● ویژگی‌ها و علائم و نشانه‌های کودکان مبتلا به اوتیسم

علائم اوتیسم در کودکان معمولاً از بدو تولد ظاهر می‌شود. ویژگی‌های زیر لزوماً در یکایک کودکان مبتلا به خودماندگی ملاحظه نمی‌شوند، اما تمامی این ویژگی‌ها در مجموعه افراد خودمانده قابل توجه است.

مشکل ارتباط با افراد و اشیاء و رویدادها، تعامل نداشتن با کودکان دیگر، نداشتن آگاهی یا ابراز احساس نسبت به حضور دیگران، علاقه بسیار به اشیای بی‌جان و نه اشخاص، بی‌تفاوتی نسبت به تشویق دیگران، ناتوانی در محبت‌پذیری، احساس بیزاری از تماس با دیگران، اصرار بر اینکه آرایش محیط و روال معمول انجام امور بدون تغییر باقی بماند، خودبرانگیختگی در رفتار، رفتار خودآسیب‌رساندنی مانند زدن به سر خود یا خود را گاز گرفتن یا کتک زدن، ایجاد قشقرق اغلب بدون دلیل مشخص، اختلال شدید مهارت‌های ارتباط کلامی و غیرکلامی، تکرار بی‌معنی کلمات، سرگرمی یا بازی کردن با دست‌ها، داشتن حالات رویایی، سرازیر شدن بزاق دهان، کم‌توقعی از والدین، شکستن اشیاء و رفتارهای تهاجمی، لجاجت، دور خود چرخیدن، حرکات اضطراری و وسواسی و تکراری، تنهایی فوق‌العاده، نداشتن تماس چشمی با مردم، بی‌توجهی به قراردادها و قوانین اجتماعی، تأخیر در یادگیری تکلم، بی‌ربط صحبت کردن، معکوس‌سازی ضمایر و برگردان آنها به خودش، حرکات بدنی ریتمیک، رفتارهای همراه با شکلک‌های چهره‌ای، ترس شدید از صداهای مشخص و حرکت اشیا نظیر جارو برقی و آسانسور، پاسخ‌های نامناسب به محرک‌های سمعی و بصری و ناتوانی در کاربرد مفاهیم انتزاعی و اشکال در تشکیل مفاهیم ذهنی، پیچیدن نخ و سیم به دور انگشت و همچنین حرکات تکراری و یکنواخت سر و بدن از علائم اوتیسم در کودکان است.

● راهبردهایی پیرامون خودماندگی به معلمان و اولیا مدارس

معلمان و دیگر اولیای مدارس باید از مشکلاتی که والدین کودکان در خودمانده با آن مواجه می‌شوند آگاه باشند و پیرامون این بیماری اطلاعات لازم را کسب نمایند تا بتوانند هنگام برخورد با کودکان مبتلا به اوتیسم، به نحو مقتضی به آنها کمک کنند و راهنمایی‌های لازم را دراختیار والدین آنها بگذارند، چرا که این والدین ممکن است در جستجوی کمک تخصصی نیاز به توصیه داشته باشند. در این خصوص می‌توان به نکات زیر توجه کرد.

ـ در تعلیم و تربیت کودکان درخودمانده، باید به آنان کمک کرد که روش‌های برقراری ارتباط را بیاموزند و محیط آنان را طوری بنا نهاد که ثابت و قابل پیش‌بینی باشد.

ـ بسیاری از دانش‌آموزان مبتلا به خودماندگی بیشتر با نگاه کردن یاد می‌گیرند استفاده از وسایل کمکی دیداری ملموس مانند تصاویر و نمودارها در آموزش ایشان ضروری است. بسیاری از موادی که برای دانش‌آموزان با ناتوانی‌های یادگیری مورد استفاده قرار می‌گیرند برای دانش‌آموزان درخودمانده مناسب هستند.

ـ برخی از دانش‌آموزان مبتلا به خودماندگی در نقاشی، موسیقی و ریاضیات مهارت دارند و اغلب آنان در این موضوعات کفایت عادی یا پیشرفته نشان می‌دهند معلم باید استعدادهای این دانش‌آموزان را تشویق کند. فرصت‌های یادگیری اضافی را در این زمینه‌ها فراهم کند و همواره تقویت مثبت ارائه دهد.

- آگاهی از مشکلاتی که کودک در خود مانده باید برآنها غلبه کند برای دانش‌آموزان کلاس عادی مفید است. بینش‌ها در مورد مشکلات را می‌توان از داستان‌ها و کتاب‌هایی که والدین کودکان در خود مانده و نیز مؤلفان مشهور و کسانی که خود با وجود داشتن اوتیسم موفق شده‌اند بدست آورد.

- شایسته است کودکان خودمانده را در کلاس‌های عادی ثبت نام کنند آن دسته از کودکان مبتلا به اوتیسم که در کلاس‌های عادی مشغول شده‌اند عملکرد بهتری نسبت به کودکان مشابهی که در کلاس‌های جداگانه و ویژه ثبت‌نام نموده‌اند از خود نشان داده‌اند.

- باید با کودک در خودمانده رابطه حسنه و پذیرا برقرار کرد و ضمن آشنا ساختن کودک با محرک‌های محیطی، از اضطرابش کاست و اعتماد به نفس او را افزایش داد.

- بیشتر کودکان مبتلا به اوتیسم از یک راه حسی می‌توانند چیزی را یاد بگیرند در صورت تقویت حواس، از طریق چند حس بهتر می‌توانند مطالبی را بیاموزند ولی در شروع درمان نباید از انواع رفتارهای مختلف با یکدیگر به کودک آموخته شود.

- برای هماهنگی بین چشم و دست کودک، ورزش‌هایی نظیر پرش، بالانس و کوهنوردی مفید است.

● نتیجه گیری

اوتیسم یکی از اختلالات دوره‌ی کودکی است و علائم آن در کودکان معمولا از بدو تولد ظاهر می‌شود با این حال گزارش‌هایی نیز وجود دارند که براساس آنها کودکان تا یک ماه و چند ماهگی رشدی طبیعی داشته‌اند و ناگهان به اوتیسم و واپس روی ذهنی دچار شده‌اند افراد مبتلا به اوتیسم کسانی هستند که فاقد توانایی در برقراری ارتباط با افراد دیگر هستند. و چون از تنش‌های متقابل اجتماعی اجتناب می‌کنند به سرعت از نظر رشد عقب می‌افتند. این کودکان ممکن است با تغییرات در روند معمولی روزانه‌شان یا تغییر در محیط اطرافشان آشفته شوند. این کودکان به علت تعدد و تنوع علائم ظاهری و رفتاری و مشکلات حسی، گاهی با کودکان کرولال و عقب‌مانده ذهنی اشتباه می‌شوند این بیماری ظاهراً در طبقات اقتصادی اجتماعی بالاتر دیده می‌شود و معمولاً نیاز به آموزش و پرورش ویژه‌ای دارند. معلمان باید خود را به آموزش‌های لازم مجهز کنند تا در وقت مقتضی به مبتلایان و خانواده‌ آنها کمک کنند.

غلامرضا آتش‌دامن

کارشناس علوم تربیتی