چهارشنبه, ۸ اسفند, ۱۴۰۳ / 26 February, 2025
مقتل الحسین ابومخنف
مقتلالحسین دربرگیرنده حوادثی است که در فاصله زمانی مرگ معاویه‌بن ابی‌‌سفیان، بنیانگذار سلسله اموی، در سال ۶۰ هجری تا شهادت امام حسین(ع) و اسارت خاندانش در سال ۶۱ هجری اتفاق افتاده است. مهم‌ترین این حوادث به اجمال عبارت است از: مرگ معاویه، بیعت نکردن امام حسین با یزید، هجرت امام از مدینه به مکه، جنبش شیعیان در کوفه، آمدن مسلم به کوفه، شهادت مسلم و هانی در کوفه، هجرت امام(ع) از مکه به سوی کوفه، وقایع کربلا و پیامدهای آن.
مجموعه حوادث مقتل به شکل‌های مختلف با مناطق جغرافیایی شام، حجازین (مکه و مدینه)، عراقین (کوفه و بصره) و سرانجام کربلا ارتباط دارد.
مرگ معاویه و خلافت یزید در نیمه رجب سال ۶۰ هجری اتفاق افتاد و امام(ع) در ۲۷ رجب همان سال از مدینه به مکه هجرت کرد و در دوم شعبان سال ۶۰ هجری وارد مکه شد. در نیمه ماه مبارک رمضان همان سال حضرت در پاسخ به دعوت اهالی کوفه، رسول خویش مسلم بن عقیل را به سوی آنان فرستاد. مسلم در هشتم ذی‌حجه در کوفه خروج کرد و در روز نهم ذی‌حجه به شهادت رسید. امام(ع) ماه‌های شعبان، رمضان، شوال و ذی‌قعده را در مکه به سر برد و در هشتم ذی‌حجه سال ۶۰ هجری از مکه به سوی کوفه رهسپار شد و سرانجام در دهم محرم سال ۶۱ هجری در دشت کربلا شهید شد.
بر اساس نوشته ابیمخنف مسیر امام از مکه تا کوفه به این قرار است: منزل تنعیم و مصادره کاروان یزید (روایت ۳۲)، منزل صِفاح و ملاقات فرزدق شاعر با امام (روایت ۳۳)، منزل حاجر از سرزمین الرقه، اعزام قیس بن مسهِر صیداوی به کوفه و ملاقات عبدالله بن مطیع با امام (روایت ۳۵)، منزل زَروَد، پیوستن زهیر بن قین به امام (روایت ۳۷)، منزل نعلبیه، دو نفر از افراد قبیله بنی‌‌اسد خبر شهادت مسلم و هانی را به امام دادند (روایت ۴۰)، منزل زباله، باخبر شدن از شهادت عبدالله بن بقطر برادر رضاعی خود (روایت ۴۲)، منزل شراف (روایت ۴۵)، منزل ذوحسم و برخورد با سپاه حر (روایت ۴۵)، منزل بیضه، خطابه امام برای یارانش و سپاه حر (روایت ۴۶)، منزل عذیب الهجانات، آمدن چهار نفر از یاران مسلم بن عقیل از کوفه و پیوستن به امام (روایت ۴۶)، منزل یا قصر بنی مقاتل، ملاقات عبیدالله بن حر جعفی با امام (روایت ۴۸)، منزل نینوا که در نزدیکی روستاهای غضریه، سفیّه و العَقر واقع است.
همچنین اسامی کسانی که امام حسین(ع) را در فاصله زمانی پس از مرگ معاویه تا رسیدن ایشان به کوفه ملاقات کردند و با او گفت‌وگو کردند عبارتند از: محمدبن حنفیه در مدینه (روایت۱)، عبدالله بن مطیع در راه مدینه به مکه (روایت ۳)، عمربن عبدالرحمن بن حارث بن هشام مخزومی در مکه (روایت ۲۸)، عبدالله بن عباس در مکه (روایت۲۹)، عبدالله بن زبیر در مکه (روایت ۲۹)، عبدالله بن عباس برای بار دوم در مکه (روایت ۲۹)، فرزدق بن غالب شاعر در راه مکه به کوفه (روایت ۳۳)، عبدالله بن جعفر بن ابیطالب و یحیی بن سعید بن عاص در راه مکه به کوفه (روایت ۳۴)، دو نفر از افراد قبیله بنی‌‌اسد که به عنوان مخبر، برخی وقایع را از مکه تا کربلا گزارش کرده‌اند (روایت ۴۰)، عبدالله بن مطیع عدوی در منزل زباله در نزدیکی کوفه (روایت ۳) [نامبرده ظاهراً دو بار و در دو مکان مختلف امام را ملاقات کرده است که احتمالاً یکی از آنها می‌تواند درست باشد]، عبیداللهبن حر جعفی(روایت۴۸).
مجموعه حوادثی که در فاصله بین نیمه رجب سال ۶۰ هجری تا چند ماه پس از شهادت امام در آن سال اتفاق افتاده و به نحوی با قیام آن حضرت ارتباط دارد، موضوع مقتلالحسین را تشکیل می‌دهد. پیشتر یادآوری می‌شود که مقتلالحسین همچنین شامل مقتل مسلم و هانی و دیگر شهدای کربلا نیز هست.
مقتلالحسین ابی مخنف۱ نخستین مقتل است که دو نسل بعد از واقعه کربلا مکتوب شده و به خاطر شهرت گردآورنده آن به مقتلالحسین ابومخنف شهرت دارد. سال تولد لوطبن یحییبن سعیدبن مخنف‌بن سلیم الازدی مشهور به ابومخنف مشخص نیست ولی مورخان متفق‌‌القولند که وی در سال ۱۵۷ هجری درگذشته است. به احتمال قوی ابومخنف سال‌ها بعد از واقعه کربلا متولد شده است. وی موقعی که شروع به نگارش مقتلالحسین کرده هنوز تعداد انگشت‌‌شماری از شاهدان مورد اعتماد واقعه کربلا در قید حیات بوده‌اند. مقتلالحسین شامل ۱۱۳ روایت کوتاه و بلند است که کوتاه‌ترین آن یک جمله و بزرگ‌ترین آن چند صفحه است.
● روش کسب خبر
ابومخنف اخبار مربوط به حادثه کربلا را از چند طریق مکتوب کرده است.
الف) در چند مورد حوادثی را که از فرط اشتهار زبانزد خاص و عام بوده است بی‌واسطه ذکر کرده است نظیر خبر مرگ معاویه و نامه نوشتن یزید به عامل خود در مدینه مبنی بر گرفتن بیعت از امام حسین(ع) که از مجموع ۱۱۳ روایت پنج روایت آن، از این دسته‌اند.
ب) در چند مورد خود ابومخنف بی‌واسطه از برخی شاهدان عینی واقعه کربلا، حدیث نقل می‌کند و این مطلب نشان می‌دهد ابومخنف قبل از سن پیری اقدام به نگارش مقتل کرده یا آن ناقلان عمر طولانی کرده‌اند.
ج) در اکثر موارد، وی حوادث مذکور را توسط دو یا سه واسطه نقل می‌کند. نکته جالب توجه در مقتلالحسین ابومخنف این است که وی کلیه اخبار این حادثه را از شاهدان عینی یا معاصران واقعه کربلا نقل می‌کند. این افراد به دلیل موقعیتی که هنگام بروز حادثه داشته‌اند به چند گروه تقسیم می‌شوند.
۱) کسانی که در سپاه امام(ع) بوده و به دلایل مختلف به شهادت نرسیده و در قید حیات باقی مانده‌اند. مانند امام سجاد(ع)، ابوجعفر محمدبن علی بن‌الحسین(ع)، فاطمه دخترحضرت علی(ع)، زیدبن علی بن حسین، عقبهبن سمعان، ضحاک بن عبدالله مشرقی، دلهم همسر زهیر بن قین، مرقّع بن ثمامه اسدی، غلام عبدالرحمن بن عبد ربّه انصاری، طرّماح بن عدی، عبداللّه بن خازم، عباس الجدلی و...
۲) دو نفر از قبیله بنی‌‌اسد که از روی کنجکاوی و به عنوان مخبر از مکه نظاره‌گر اقدامات امام بوده و اغلب کارهایی هم به نفع امام انجام داده‌اند.
۳) کسی که به عنوان مخبر سپاه عمر سعد از هنگام آمدن امام به کربلا جریانات را گزارش کرده است و به‌رغم اینکه در سپاه دشمن بوده، موضع‌گیری‌های مثبتی به نفع امام داشته است.
۴) افرادی که در سپاه دشمن بوده و در جنگ نیز شرکت داشته‌اند. بعضی از آنان در ردیف قاتلان واقعه کربلا بوده و بعضی فقط در این حادثه شرکت داشته‌اند.
۵) افراد موثقی که به دلیل همزمانی و عظمت واقعه، از حوادث کربلا مطلع شده و آن را نقل کرده‌اند.
از مجموع ۱۱۳ روایتی که مقتل ابومخنف را تشکیل داده و از طریق پنج گروه فوق روایت شده سهم هر یک عبارت است از:
▪ گروه اول: ۲۱ روایت،
▪ گروه دوم : ۵ روایت،
▪ گروه سوم: ۱۱ روایت،
▪ گروه چهارم : ۸ روایت،
▪ گروه پنجم: ۳۹ روایت.
خود ابومخنف نیز پنج روایت را بی‌واسطه نقل کرده است و ۲۴ روایت دیگر توسط کسانی نقل شده است که شناخت آنها نیاز به دقت و بررسی بیشتری دارد.
از مجموع ۱۱۳ روایت مقتلالحسین ابومخنف، ۲۷ روایت مربوط به خروج امام حسین (ع) از مدینه و استقرار وی در مکه، تحرک شیعیان در کوفه، آمدن مسلم به کوفه و سرانجام مقتل مسلم و هانی است و بقیه شامل مقتل امام حسین (ع) و سایر شهدا و سرانجام اسارت خاندان ایشان است.
● مخبرین
فهرستی که در پی می‌آید شامل اسامی مخبرین یا شاهدان عینی حادثه و راویانی است که نقل خبر کرده‌اند.
▪ مخبرین و ناقلان گروه اول
۱) امام سجاد(ع). آن حضرت در سال ۳۸ هجری متولد شدند و در حادثه کربلا ۲۳ ساله بودند. مورخان نوشته‌اند که امام در این حادثه دارای فرزندی چهارساله به نام محمد بود که همان امام محمدباقر(ع) است. ابومخنف روایت ۳۴ را از قول امام سجاد(ع) و روایت ۹۳ را از قول ابوجعفرمحمدبن‌علی‌بن‌الحسین(امام‌باقر(ع)) نقل کرده است.
۲) فاطمه دخترحضرت علی(ع). ابومخنف روایت ۱۰۹ را به استناد گفته وی می‌نویسد. از متن روایت مشخص می‌شود حضرت زینب خواهر او بوده لذا وی باید دختر علی‌‌بن ابیطالب(ع) باشد.
۳) عقبه بن سمعان. غلام رباب دختر امروالقیس کلبی همسر امام حسین(ع) بود که پس از شهادت امام از صحنه درگیری فرار کرد ولی توسط سپاه دشمن اسیر شد. عمر سعد پس از اینکه فهمید وی بنده رباب بوده است او را آزاد کرد. روایات ۳، ۲۹، ۳۲، ۵۰ و ۵۵ مقتلالحسین ابومخنف توسط وی گزارش شده است.
۴) ضحاک‌بن عبدالله مشرقی.۲ ابومخنف روایات ۶۱، ۶۳، ۶۴، ۶۶، ۷۰ و ۸۸ را از قول وی نقل کرده است. از مجموع روایاتی که ضحاک نقل کرده است معلوم می‌شود وی در روز نهم محرم سال ۶۱ هجری به امام پیوسته و روز دهم نیز از صحنه درگیری گریخته است.۳
۵) مرقع بن ثمامه اسدی. وی از یاران امام بود و در روز عاشورا هر چه تیر در ترکش داشت بینداخت. چند تن از اقوام وی در سپاه دشمن نزد او آمده و امانش دادند و نزد عبیدالله زیاد رفت. عمرسعد قصه وی را بیان کرد و عبیدالله او را به زاره تبعید کرد.۴
۶) غلام عبدالرحمن بن‌عبدربه‌انصاری. ابومخنف روایت ۶۸ را از قول وی نقل می‌کند.
۷) دلهم همسر زهیر بن قین. روایت ۳۹ از زبان این زن- دختر عمرو- نقل شده است.
۸) طِر ماح بن عدی. روایات ۴۷ و ۴۸ از قول وی نقل شده است.
۹) عبدالله بن خازم. ابومخنف روایات ۱۵ و ۱۸ را از قول وی نقل می‌کند. وی از نیروهای وفادار به مسلم‌‌بن عقیل است و در جریان درگیری مسلم با عبیدالله به نفع مسلم خبر جمع می‌کرده است.
۱۰) عباس الجدلی. روایت ۱۶ از قول وی نقل شده است. وی یکی از افراد و پیروان مسلم‌‌بن عقیل بوده است.
▪ راویان گروه دوم
پس از اینکه امام از مکه به سوی کوفه حرکت کرد، دو نفر از مردان قبیله بنی‌‌اسد به نام‌های عبدالله بن سلیم و المذری بن المشمعل به سرعت حج خود را به جا آورده و در پی امام روانه شدند تا ببینند سرانجام کار او چه خواهد شد. ابومخنف روایات ۳۰، ۳۳، ۴۰، ۴۲ و ۴۵ را از قول آنها نقل می‌کند. این دو یک بار مطابق روایت ۴۰ به نفع امام حسین(ع) اخبار کوفه را از مردی اسدی که از کوفه می‌آمد و حاضر نشده بود چیزی از وقایع اتفاق افتاده را به امام بگوید، کسب می‌کنند و خبر قتل مسلم و هانی را به امام اطلاع می‌دهند و بار دیگر مطابق روایت ۴۵ امام را به منطقه «ذوحسم» هدایت می‌کنند تا از شر سپاه عبیدالله که به رهبری حر بن یزید ریاحی برای مقابله با امام آمده بودند، در امان بماند. نقش این دو نفر در همین جا خاتمه می‌یابد و معلوم می‌شود آنها نتوانسته یا نخواسته‌اند شاهد بقیه حوادث کربلا باشند.
▪ راویان گروه سوم
حمید بن مسلم مخبر سپاه عمر سعد بود و همراه وی از کوفه به کربلا آمده بود. ابومخنف روایات ۵۲، ۵۷، ۷۳، ۸۵، ۹۱، ۹۲، ۹۵، ۹۸، ۱۰۱، ۱۰۳ و ۱۰۵ را از قول وی نقل کرده است. حمید به‌رغم اینکه مخبر سپاه دشمن بوده در این حادثه کارهایی انجام داده که نشان می‌دهد احتمالاً از روی اجبار تن به این کار داده و فرد سلیم‌النفسی بوده است.
ابومخنف از قول وی در روایت ۸۵ مطلبی را نقل می‌کند که موید گفته فوق است: هنگامی که شمر قصد آتش زدن خیمه امام را داشت حمید بن مسلم به وی می‌گوید: این‌کار شایسته نیست. می‌خواهی دو کار بسیار زشت را با هم مرتکب شوی؟ با آنکه امیر به‌کشتن مردان تنها از تو خشنود می شود؟ حمید گفت شمر از من پرسید کیستی؟ گفتم: نام خود را با تو نگویم و ترسیدم اگر مرا بشناسد نزد سلطان سعایتی کند و مرا آسیبی رساند.
▪ راویان گروه چهارم
این افراد دو دسته هستند:
الف) گروهی که در جنگ شرکت کرده ولی کسی را نکشته‌اند.
ب) افرادی که در کربلا مرتکب قتل شده‌اند.
از گروه نخست می‌توان افراد زیر را نام برد.
مسروق بن وائل، روایت ۷۷؛ عفیف بن زهیر بن ابی‌الاخنس، روایت ۷۸؛ یحیی بن هانی
بن عروه، روایت ۸۲؛ ایوب بن مشرح‌‌الخیوانی، روایت ۸۴؛ ربیع بن تیم، روایت ۸۷؛ قره بن قیس‌‌التمیمی، روایت ۱۰۲.
و از دسته ب:
- کثیر بن عبدالله‌الشعبی، قاتل زهیر بن قین که روایت ۷۱ از اوست.
- هانی بن ثبیت‌الحضرمی، قاتل عبدالله و جعفر بن علی(ع) برادران حضرت عباس.
از بررسی اخبار و احادیث سده‌های نخستین دوره اسلامی چند نکته مشخص می‌شود:
الف) به دلایل مختلف در متون و منابع اسلامی میکروب تحریف رسوخ کرده است.
ب) برای تنقیح کتب و منابع باید به طور توامان از روش عقلی و نیز نقد روایی و نقلی بهره گرفت و به پالایش آنها پرداخت.
ج) از توجیه و تفسیر اخبار مجعول باید خودداری کرد.
د) اخبار مجعول به دلیل ماهیت غیرمعقول و دروغ آن در نهایت ضررشان بیشتر از سود و منافع مقطعی آنهاست.
اگر خوانندگان فاضل مقاتل، علاوه بر تدبر و تعقل در اخبار، به بررسی و نقد اقوال بپردازند، درمی‌یابند که بسیاری از تحریفات عاشورا نتیجه سهو اسلاف ما در نقل وقایع بوده است و به راحتی می‌توان با پالایش منابع اولیه جلوی بسیاری از تحریفات را گرفت. به عبارت دیگر نیازی نیست که انسان به توجیه و تفسیر این اخبار بپردازد، بلکه قبل از هر چیز باید به درستی و صحت آنها یقین پیدا کند. حتی نباید خود را بری‌الذمه کنیم و بگوییم ما به اعتبار سخن شیخ مفید و... این اقوال را می‌پذیریم زیرا حتماً آنها دلیلی برای قبول این سخنان سخیف داشته‌اند. با نقل و نقد این خبر بطلان این سخن روشن می‌شود.
▪ راویان گروه پنجم
این گروه افرادی هستند که خود در صحنه کربلا نبوده‌اند ولی در آن عصر زیسته‌اند. بیشتر این افراد اصحاب امام‌سجاد، امام‌باقر و امام‌صادق علیهم‌السلام و از یاران مختار یا ابن زبیر هستند و اکثر علمای سلف آنها را ثقه تشخیص داده‌اند.
- ابی‌‌سعید المقبری متوفی سال ۱۰۰ هجری، روایت ۲
- محمد بن بشر همدانی، پدر هشام بن محمد سائب کلبی، روایات ۴ و ۱۴
- ابی‌‌الوداک، روایات ۶، ۸، ۹ و ۱۲
- ابی عثمان نهدی، از یاران مختار، روایت ۷
- المجالد بن سعید، شیعه، روایات ۱۰، ۱۹، ۵۴، ۵۶ و ۱۰۴
- ابی‌‌جناب یحیه بن ابی‌‌حیه، وی برادر هانی بن ابی‌‌حیه از افراد سپاه دشمن بوده است، روایات ۱۷، ۲۶، ۵۸ و ۷۴
- قدامه بن سعید، از اصحاب امام باقر(ع)، روایات ۲۰، ۲۲ و ۲۳
- عوف‌‌بن ابی حجیفه یا عون بن ابی حجیفه، روایات ۲۵ و ۲۷
- عمربن عبدالرحمن بن حارث مخزومی، از یاران ابن زبیر، روایت ۲۸
- ابی سعید عقیصی، روایت ۳۱
- یونس بن ابی اسحاق‌السبیعی، متوفی سال ۱۵۹ هجری، روایت ۳۶
- محمد بن قیس، از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، روایات ۳۷ و ۸۶
- السدی، شیعه، روایت ۳۸
- داود بن علی بن عبدالله بن عباس، از اصحاب امام صادق(ع)، روایت ۴۱
- عامر شعبی، از یاران مختار، روایت ۴۹
- حسان بن فائد بن بکیر عبسی، از یاران ابن زبیر، روایت ۵۱
- عبدالله بن شریک عامری، روایات ۵۹، ۶۰ و ۶۲
- ابی خالد کاهلی، از یاران مختار و امام سجاد(ع)، روایت ۶۹
- امام جعفر صادق(ع)، روایت ۹۹
- عبدالرحمن بن عبید ابی‌‌الکنود، از یاران مختار، روایت ۱۱۱
- عبدالرحمن بن جندب ازدی، از اصحاب حضرت امیر(ع)، روایات ۷۹ و۱۱۳
۲۴ روایت دیگر را کسانی نقل کرده‌اند که هویت آنها برای نویسنده مشخص نیست، اگرچه واسطه‌های اول یا دوم اخبار ایشان ثقه و شناخته‌‌شده هستند. این راویان عبارتند از: ابوالمخارق راسبی، روایت ۵؛ حسن بن عقبه مرادی، روایت ۱۱؛ عبدالرحمن بن شرَیْح، روایت ۱۳؛ سعید بن شیبان، روایت ۲۱؛ سعید بن مدرک بن عماره، روایت ۲۴؛ هشام بن ولید، روایت ۳۵؛ بکر بن مصعب‌‌المزَنی، روایت ۴۳؛ لوزان، روایت ۴۴؛ عقبه بن ابی‌العیزار، روایت ۴۶؛ عمروالحضرمی، روایت ۶۷؛ علی بن حنظله بن اسعد شامی، روایت ۷۱؛ عدی بن حرمله، روایت ۷۲؛ حسین ابوجعفر، روایت ۷۵؛ سوَید بن حیه، روایت ۷۶؛ ثابت بن هبیره، روایت ۸۰؛ النضر بن صالح ابو زهیرالعبسی، روایت ۸۱؛ الزبیدی، روایت ۸۳؛ فضیل بن خدیج‌الکندی، روایت ۸۹؛ زهیر بن عبدالرحمن بن زهیر خثعمی، روایات ۹۰ و ۱۰۰؛ محمد بن عبدالرحمن، روایت ۹۶؛ عبدالله بن عمار‌بن عبد یغوث‌البارقی، روایت ۹۷؛ قاسم بن عبدالرحمن غلام یزید بن معاویه، روایت ۱۰۷؛ ابی‌‌العماره عبسی، روایت ۱۰۸؛ قاسم بن بخَیْت، روایت ۱۱۰.
همان‌گونه که مشخص است فهرست بالا دربرگیرنده اسامی تولید‌کنندگان خبر است و واسطه‌های خبر را دربرنمی‌گیرد.
ابومخنف نخستین کسی است که مقتل امام حسین(ع) را مکتوب کرده است. تا قبل از اقدام وی مقتلالحسین عبارت از اطلاعات شفاهی و پراکنده‌ای بود که در اذهان وجود داشت و احتمالاً سینه به سینه نقل می‌شد. مقتل ابومخنف را مورخان بعدی در کتب خود نقل کرده‌اند. از آن جمله هشام‌‌بن محمد السائب الکلبی (شیعی) و المدائنی (سنی) این مقتل را در نوشته‌های خود آورده‌اند. ابوجعفر محمدبن جریر طبری متوفی سال ۳۱۰ هجری با استناد از کتاب هشام الکلبی مقتلالحسین ابومخنف را در ذیل حوادث سال‌های ۶۰ و ۶۱ هجری ذکر کرده است. همزمان با طبری، ابوالفرج اصفهانی خلاصه‌ای از این مقتل را با استفاده از کتاب المدائنی در اثر معروف خود «مقاتل‌الطالبیین» آورده است. ابوالفرج کتاب خود را در سال ۳۱۳ هجری نوشته است. به همین دلیل در بعضی روایات بین گفته‌‌های طبری و ابوالفرج اختلاف وجود دارد. به عنوان مثال ابوالفرج علت درخواست عباس بن علی(ع) از سایر برادرانش در مورد میدان رفتن و مبارزه با سپاه دشمن در حضور وی را این‌گونه تحلیل می‌کند: عباس بزرگ‌ترین فرزند ام‌البنین بود و پس از سه برادر خود به شهادت رسید زیرا او دارای فرزند بود از این رو آنان را پیش انداخت تا وارث آنها شود و خود نیز پس از آنها به میدان رفت تا هر چه را به ارث برده بود به فرزندانش برسد. ارث همگی آنها به عبیدالله فرزند عباسبن علی (ع) رسید.
عمربن علی عموی عبیدالله با او درباره ارث نزاع کرد و بالاخره عبیدالله چیزی به او واگذار کرد و میان آنها اصلاح شد.۵
اختلاف دیگر آنگاه مشخص می‌شود که ابوالفرج روایت مجعول هانی‌‌بن ثبیت و مجالدبن سعید را در مورد پیشنهاد سه ماده‌ای امام به عمر سعد ذکر می‌کند بدون اینکه اشاره‌ای به خبر مخالف و تصحیحی آن به نقل از عقبهبن سمعان کند.۶
● مقتل ابومخنف و تاریخ طبری
کتاب مقتلالحسین ابومخنف پس از اینکه توسط طبری مضبوط شد به مرور ایام دچار تحریف شد، به گونه‌ای که بین مقتل موجود معروف به مقتلالحسین ابومخنف۷ با آنچه طبری به ابومخنف نسبت داده است تفاوت آشکاری وجود دارد. در این مورد حاج شیخ عباس قمی در مقدمه «نفس‌المهموم» می‌نویسد: «نزد من ثابت و محقق گردیده است که این مقتل معروف به ابیمخنف که با عاشر بحار به طبع رسیده است از آن ابیمخنف معروف یا مورخ معتبر دیگری نیست و چیزی که در آن یافت شود و دیگری نقل نکرده باشد، اعتماد را نشاید اما ابومخنف لوطبن یحییبن سعیدبن مخنف ازدی از بزرگان اصحاب خبر بود و کتب بسیاری در سیره تالیف کرده از جمله کتاب مقتلالحسین که علما از آنها بسیار نقل کنند و اکثر بل کل منقولات تاریخ طبری در مقتل، از ابومخنف گرفته شده است و هر کس این مقتل معروف را با آنچه طبری نقل کرده مقابله کامل کند، داند که این مقتل از وی نیست.»۸
همان گونه که ذکر شد موارد اختلاف بین مقتلالحسین منسوب به ابومخنف با آنچه طبری نقل کرده، بسیار است. در مقتل مندرج در طبری هیچ‌گونه نکته خلاف عقل و عرف به چشم نمی‌خورد و حوادث آن گونه که اتفاق افتاده، شرح داده شده‌اند. به عنوان مثال اگر عدد افرادی را که از سپاه دشمن توسط یاران امام کشته شدند، مطابق آنچه در مقتل فعلی نقل شده جمع‌آوری کنیم و با رقم ۸۸ کشته سپاه دشمن که طبری به نقل از ابومخنف آن را نقل کرده مقایسه کنیم، اختلاف فاحشی بین آن دو می‌بینیم یا در داستان طرماح‌‌بن عدی واقعیت کاملاً دگرگون شده است. همان طور که ذکر شد طرماح به دلایلی نتوانست در حادثه کربلا شرکت کند، در حالی که به نوشته مقتل فعلی طرماح در میان کشتهشدگان مجروح افتاده بود.
اصل داستانی که در این مقتل نوشته شده از این قرار است: «طرماح بن عدی (رحمه‌الله): در میان کشتهشدگان بودم و جراحاتی به من رسیده بود و اگر قسم بخورم راست گفته‌‌ام که خواب نبوده‌ام. بیست سوار دیدم آمدند و بر آنها جامه‌های سفید بود که بوی مشک و عنبر از آنها شنیده می‌شد. پیش خود گفتم این عبیداللهبن زیاد است لعنه‌الله، آمده است تا پیکر حسین علیه‌السلام را مثله کند. پس بیامدند نزدیک بدن ابی‌‌عبدالله رسیدند. یک تن از آنان او را بنشانید و با دست اشاره به کوفه کرد. سر را آورد و به بدن پیوست چنان که بود به قدرت خدای تعالی و می‌گفت ای فرزند من، تو را کشتند، آیا تو را نمی‌شناختند و از آب منع کردند، چه دلیرند بر خدای تعالی. آنگاه رو به همراهان خود کرد و گفت ای پدرم ای آدم و ای پدرم ابراهیم و ای پدرم اسماعیل و ای برادرم موسی و ای برادرم عیسی، نمی‌بینید این گمراهان با فرزند من چه کردند؟ خدای تعالی آنها را به شفاعت من نائل نگرداند. پس نیک نگریستم او پیامبر (ص) بود.»۹
موارد اختلاف بین دو مقتل فوق‌الذکر بسیار بوده که از حوصله این مقدمه خارج است.۱۰ در اینجا یادآور می‌شود که اخیراً به همت آقای حسن غفاری در قم، مقتلالحسین ابومخنف از کتاب تاریخ طبری انتزاع شده و همراه پاره‌ای توضیحات در یک مجلد به چاپ رسیده است.۱۱ این چاپ دارای اشکالات زیر است:
۱) روایت ۲۲ را از قلم انداخته است.
۲) صفحاتی را از مقتل هشام‌‌بن محمد به مقتل ابومخنف پیوند زده و چنین پنداشته است که آنها جزیی از مقتلالحسین ابومخنف هستند از جمله صفحات۳۲، ۲۳،۷۹،۸۲ تا ۸۵، ۹۵ ، ۹۶، ۱۸۷ تا ۱۹۰، ۲۰۳، ۲۰۹ تا ۲۱۳، ۲۱۶ تا ۲۱۸، ۲۲۰ تا ۲۲۴، ۲۲۸ تا ۲۳۱. شاید این از آنجا برای ایشان پیش آمده است که طبری مقتل ابومخنف را توسط هشام نقل می‌کند لذا ایشان هر چه را که هشام گفته، مقتل ابومخنف پنداشته در حالی که هشام همزمان از چند نفر از جمله عوانه‌‌بن حکم و ابومخنف مقتلالحسین را روایت کرده است.
۳) بسیاری از اعلام این کتاب نیاز به توضیح و تصحیح دارند.
همچنین کتاب دیگری تحت عنوان «وقعه الطف لابی مخنف» توسط شیخ محمد هادی‌الیوسفی الغروی از سوی انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم منتشر شده است.۱۲ مصحح در مقدمه این کتاب، اسناد این مقتل را شرح کرده است. در این تصحیح غیرعلمی مطالب مقتل ابومخنف به جای تصحیح، خلاصه و فشرده شده و در پاره‌ای از موارد برخی نکات و اسامی تحریف و بعضی از روایات مقتلالحسین ابومخنف حذف شده است. نکته دیگر اینکه نویسنده با قطعه‌‌قطعه کردن روایات به منظور موضوعی کردن آن، جامعیت مقتل را خدشه‌دار کرده است. البته ایشان حدود ۶۵ صفحه در باب اسناد مقتلالحسین ابی مخنف مطلب مفید نوشته است که شایان تقدیر است.
حجت‌الله جودکی
پی‌نوشت‌ها
۱- متن عربی مقتلالحسین ابومخنف از کتاب تاریخ‌الرسل والملوک معروف به تاریخ طبری تالیف محمدبن جریر طبری، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ بیروت استخراج شده است.
۲ - وی در روایت ۶۳ نحوه پیوستن خود را به امام شرح می‌دهد.
۳ - ضحاک در روایت ۸۸ نحوه مفارقت خود را از امام بیان می‌کند.
۴ - زاره مکانی است در بحرین که به گرمی آب و هوا معروف است.
۵- طبری به نقل از ابومخنف در روایت ۹۳ می‌نویسد: راوی [امام محمدباقر(ع)] گفت: «مردم پنداشتند که عباسبن علی به برادران تنی خود عبدالله، جعفر و عثمان گفت ای برادرانم به پیش تازید تا من وارث شما شوم. زیرا شما فرزندی ندارید. بروید و کشته شوید.» در این روایت طبری تاکید می‌کند که و زعموا ان‌العباس‌بن علی قال لاخوته من‌امه... یعنی مردم پنداشتند که عباسبن علی(ع) به برادرانش چنین گفت و این پندار مردمی بوده که از دور، شاهد جانبازی عباس و برادرانش بوده‌اند.
۶- اصفهانی، ص ۸۱
۷- این کتاب بارها در نجف و قم تحت عناوین مقتلالحسین و مصرع اهل بیته و اصحابه فی کربلا، و ترجمه مقتلالحسین ابیمخنف، و مقتلالحسین اولین تاریخ کربلا چاپ شده است.
۸- قمی، نفس‌المهموم، ص ۵
۹- مقتلالحسین اولین تاریخ کربلا، ترجمه مقتل ابی مخنف، دارالکتاب، قم، ص ۱۴۷
۱۰- متاسفانه برخی از متقدمان به جای پیرایش اخبار به آرایش آن پرداخته‌اند و باعث نفوذ و رسوخ اخبار جعلی به کتاب‌های آیندگان شده‌اند. نویسندگان بعدی هم به خاطر احترام به اسلاف و بزرگان ماقبل، نظر ایشان را پذیرفته و به اخبار منقول آنان اعتماد کرده‌اند و موجب جاودانگی بسیاری از مجعولات شده‌اند. گذشت زمان و کنجکاوی در کتب پیشینیان، شک و تردید در این میراث را به همراه داشته است. این شک مقدس ان‌شاءالله به تاسیس پالایشگاه منابع اسلامی و سرانجام تحریف‌زدایی منجر خواهد شد.
۱۱- غفاری، حسن، مقتلالحسین، قم، چاپخانه علمیه
۱۲- یوسفی‌الغروی، محمدهادی، وقعه‌الطف لابی‌‌مخنف، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست