جایی که مرگ بخشی از زندگی است

در همان روزهایی که طوفان, بنگلادش را زیر و رو می کرد سازمان ملل متحد سال آینده را به عنوان سال ایجاد شبکه های فاضلاب بهداشتی نام گذاری کرد تا این واقعیت را آشکار کند که هنوز ۶ ۲ میلیارد نفر از ساکنان زمین بدون شبکه های فاضلاب زندگی می کنند

چارلز دیکنز در خیابان‌های داکا احساس می‌کند در شهر زادگاه خود قدم می‌زند. کودکان پابرهنه در اتنظار مادران و خواهران خود هستند تا از کارخانه‌های پارچه‌بافی به خانه‌ بیایند. انگار به صفحات کتاب ” خانه بی‌حفاظ“ بازگشته‌ایم، دودکش‌های کارخانه‌های آجر پزی در دود و مه تیره رنگ به سختی دیده می‌شوند.

زاغه‌نشین‌های حاشیه داکا، پایتخت بنگلادش مانند لندن عصر ویکتوریایی از بوی بد توالت‌هایی که سر هم بندی شده‌اند و پسابشان به خیابان‌ها می‌ریزد آلوده شده اند. بنگلادش دو هفته گذشته مرکز توجه جهانیان بود و مرگ سه هزار نفر در اثر طوفان تاسف بسیاری را برانگیخت.

با این حال حتی اگر بنگلادش از کانون توجه خارج شود و همه نگاه‌ها به سمت سیل، قحطی یا زلزله در کشور دیگری معطوف شود، بوی گند خیابان‌های این شهر از بین نمی‌رود و عوامل تولید کننده این بو به عنوان دومین عامل مرگ و میر کودکان پس از بیماری‌های تنفسی به قوت خود باقی می‌ماند: ۲۰۰ نفر در هر ساعت بر اثر این آلودگی‌ها می‌میرند.

با توالت‌های سیفون‌دار و سیستم فاضلاب پیشرفته‌ای که این روزها از آن برخورداریم برایمان سخت است که به خاطر بیاوریم لندن هم زمانی مانند داکا بود.

لندن که قلب تپنده امپراطوری بریتانیای کبیر در میانه قرن نوزدهم محسوب می‌شد نمی‌توانست از بزرگ شدن و هجوم ساکنان دیگر نقاط در امان باشد. فاضلاب این شهر در آن زمان یا به خانه‌های مردمان فقیر سرازیر می‌شد و یا به داخل خیایان‌ها.

سال ۱۸۵۸ تابستان بسیار گرمی داشت که نمایندگان پارلمان را با مشکلی مواجه کرد که در آن زمان " بوی گند بزرگ" نامیده شد.

در عرض سه هفته اعضای پارلمان فردی به نام سر جوزف بازالگت را مامور ایجاد سیستم فاضلاب تازه‌ای کردند؛ سیستمی که مانع از سرریز فاضلاب خانه‌ها به رودخانه یا خیابان‌های شهر شود.

نتایج حاصل از این اقدام، چشمگیر و آنی بود: مرگ و میر مردم در اثر دو بیماری وبا و حصبه متوقف شد.

وقتی در سال ۱۸۹۰ فاضلاب شهری لندن گسترده ‌تر شد و مناطق بیشتری را در برگرفت نتبیجه این اقدام بزرگ‌ ترین کاهش مرگ و میر در مبان نوزادان بود.

در همان روزهایی که طوفان، بنگلادش را زیر و رو می‌کرد سازمان ملل متحد سال آینده را به عنوان سال ایجاد شبکه‌های فاضلاب بهداشتی نام گذاری کرد تا این واقعیت را آشکار کند که هنوز ۶/۲ میلیارد نفر از ساکنان زمین‌ ( نزدیک به نیمی از مردم جهان) بدون شبکه‌های فاضلاب زندگی می‌کنند. همین مساله پیش زمینه‌ای برای بسیاری از بیماری‌های دیگر است که بیش از همه کودکان را تهدید می‌کند.

با وجود این اهمیت مساله فاضلاب بهداشتی هیچ وقت در اولویت‌های اصلی‌ سازمان‌های بین المللی وجود نداشت. حتی درفهرست اهداف سازمان ملل در هزاره جدید که باید تا سال ۲۰۱۵ به آنها دست یافت هیچ نشانی از این موضوع به چشم نمی‌خورد.

با اصرارهای موسسه‌های خیریه‌ای مانند واتراید بود که سازمان ملل پذیرفت در برنامه‌های خود توجه به مردمی که توالت و فاضلاب بهداشتی ندارند را بگنجاند.

بر اساس پژوهش‌های انجام شده در موسسه واتراید بسیاری از هزینه‌هایی که برای تحصیل کودکان در مناطق فقیر جهان صرف می‌شود به دلیل ابتلای آن کودکان به بیماری‌هایی مانند اسهال بدون استفاده می‌ماند.

بر همین اساس هر دلاری که برای ایجاد توالت و فاضلاب بهداشتی هزینه شود برگشت هزینه‌ای به اندازه ۹ دلار در حوزه سلامت به همراه دارد.

حکومت بنگلادش که از پشتوانه ارتش نیز برخوردار است برنامه‌هایی را طراحی کرده تا بر اساس آنها تا سال ۲۰۱۰ بتواند دسترسی ۱۰۰ درصد به توالت و فاضلاب بهداشتی در سراسر کشور را فراهم کند. اما این طرح به راحتی قابل اجرا نیست. مشکل اصلی آن به حاشیه شهر داکا بازمی‌گردد که با سرعتی عجیب در حال گسترش است.

ابوالبرکت، استاد اقتصاد دانشگاه داکا، معتقد است آنچه در این شهر اتفاق افتاده رشد شهرنشینی نیست بلکه رشد زاغه نشینی است.

او درباره آمار رسمی درباره توسعه فاضلاب بهداشتی نیز تردید دارد. بر اساس این آمار، پوشش سیستم فاضلاب بهداشتی از ۳۳ درصد در سال ۲۰۰۳ به ۸۴ درصد در حال حاضر رسیده است.

هر چند با آغاز این طرح منابع اقتصادی زیادی صرف شد و توالت‌های بسیاری برای نصب در مناطق مختلف کشور ارسال شد اما عملا تغییری در رفتار مردم به چشم نمی‌خورد. تغییر در این زمینه زمانی حاصل شد که انجام این کار از راس هرم قدرت به بخش‌های پائین‌تر منتقل شد و این افراد به تشریح مزایای فاضلاب بهداشتی برای مردم عامی کشور پرداختند.

بر اساس این رویکرد بود که حتی فقیرترین خانواده‌ها حاضر شدند به طور داوطلبانه برای احداث توالت شخصی خودشان اقدام کنند. در یکی از روستاهایی که پنج ساعت با داکا فاصله دارد تمام خانه‌ها تحت پوشش سیستم بهداشتی فاضلاب قرار گرفته‌اند. یکی از مادران این روستا می‌گوید:” قبلا بچه‌های ما به اسهال دچار بودند اما الان دیگر اثری از این بیماری‌ها نیست.“

با این حال پیش بردن این هدف در شهرها بسیار دشوارتر است. در داکا فقط یک شبکه فاضلاب وجود دارد که یک چهارم شهر با جمعیتی در حدود ۱۲ میلیون نفر را پوشش می‌دهد.

جان مولر، از کارکنان سفارت آلمان در بنگلادش می‌گوید:” داکا با سرعتی بیش از آنچه بتوان آن را کنترل کرد در حال رشد است. با این حال مشکلات موجود به دسترسی نداشتن به تکنولوژی مربوط نمی‌شود. مشکل اصلی در سیاستگذاری، قوانین و منابع اقتصادی است.“

در انگلستان زمانی که طرح فاضلاب سراسری آغاز شد، افراد ثروتمند نیز با آن همکاری کردند اما در داکا به هیچ وجه چنین شرایطی وجود ندارد.

محمد صبور، مدیر موسسه واتراید در بنگلادش می‌گوید:" در انگلستان آن زمان، صاحبان کارخانه‌ها کارگرانی سالم می‌خواستند. اما در اینجا اگر ۱۰۰ کارگر مریض بشود، ۲۰۰ نفر بیکار دیگر وجود دارد که سالم هستند. تنها کارخانه‌ای که از گسترش شبکه‌های بهداشتی فاضلاب حمایت می‌کند کارخانه تونیلور است که به این ترتیب می‌تواند صابون بیشتری بفروشد.

مترجم : چنگیز محمود زاده