هنر مادها

مادها و پارسیان در اواخر قرن نهم پیش از میلا د در تاریخ ظهور می کنند نام این دو حکومت همواره در بایگانی های نظامی و اداری پادشاهان آشوری که برای برقراری امنیت مرزهای شرقی امپراتوری و باز نگه داشتن راه ها به سوی تجارت و باج و خراج, فروش اسب, تمبر و فلز از ایران به آشور به این نواحی لشکرکشی می کردند به چشم می خورد

مادها و پارسیان در اواخر قرن نهم پیش از میلا‌د در تاریخ ظهور می‌کنند. نام این دو حکومت همواره در بایگانی‌های نظامی و اداری پادشاهان آشوری که برای برقراری امنیت مرزهای شرقی امپراتوری و باز نگه داشتن راه‌ها به سوی تجارت و باج و خراج، فروش اسب، تمبر و فلز از ایران به آشور به این نواحی لشکرکشی می‌کردند به چشم می‌خورد. ‌ به احتمال زیاد نفوذ مادها به غرب ایران زودتر صورت گرفته است، اما شواهد و مدارک باستانشناسی دال بر تاریخچه این ناحیه پیش از ثبت آن در منابع مکتوب همچنان ناتمام است.

مادها در مسیر شرق احتمالا‌ از طریق راه باستانی که از تپه دامغان در مسیر ساوه به همدان و کرمانشاه می‌گذشت گذر کرده‌اند. با توجه به مکان بعدی پایتخت مادها واقع در اکباتان درمی‌یابیم که مادها به زودی در دشت حاصلخیزی در همدان مستقر شدند. مادها از این نقطه مرزهای خود را تا شمال و غرب نیز گسترش دادند. در عصر سارگون دوم، مادها بین مانیان در شمال و عیلا‌می‌ها در جنوب واقع شده بودند.

پارسیان که مطابق منابع آشوری در عصر سارگون دوم سرزمین‌شان پارسوآ خوانده می‌شده یکی از ایالا‌ت ثابت آشوریان بود که احتمالا‌ در جایی که امروزه ناحیه سولدوز واقع در حسنلو خوانده می‌شود قرار داشت. از دوره سناخریب از پارسوآ در جنوب غربی ایران و شمال عیلا‌م یاد شده است. سرانجام در عصر هخامنشی از پارسوآ در ایالت پارس که امروزه آن را استان فارس می‌خوانند یاد می‌شود. این اختلا‌ف مکانی این ذهنیت را به وجود می‌آورد که پارسیان از شمال غربی ایران رو به جنوب و بعدها به شرق نقل مکان کرده‌اند. این احتمال هم وجود دارد که در آن واحد سه منطقه پارسوآ در ایران وجود داشته است. پس این نکته که چه زمانی و چگونه ایران که تحت تابعیت هوریان آسیانیک، مانیان و شاید عیلا‌می‌ها قرار داشت به یک حاکمیت واحد هندواروپایی با عنوان مادها و پارسیان بدل شد، همچنان در سایه‌ای از ابهام قرار دارد. احتمال آن می‌رود که هندواروپایی‌ها در مناطقی که اورارتویی‌ها، مانیان‌ها، عیلا‌می‌ها یا آشوریان دیگر از آن دفاع مثمرثمری نمی‌کردند برای خود به قدرتی دست یافته باشند. در مناطقی که حکام قدیمی آن همچنان قدرت خود را حفظ کرده بودند تازه‌واردان به کارهایی چون کشاورزی یا امور نظامی مشغول می‌شدند.

در عصر آساردهون، پادشاه آشوری، پیمانی برای اطمینان یافتن از جانشینی پسر آشوربانیپال و کسب اطلا‌عاتی مربوط به قبایل مادی و فرماندهانشان با ایران بسته شد. این پیمان، شاهزادگان ایرانی را ملزم به پذیرش حاکمیت آشوری‌ها می‌کرد که بر الواح گلی نگاشته شده و به صورت امانت در نزد نمرود، کالا‌ه کهن می‌ماند. با تخریب کاخ کالا‌ه به دست مادها در سال ۶۱۲ پیش از میلا‌د، این الواح شکسته و سوزانده شدند. این اقدام سمبلیک در حقیقت نابودی تمامی پیوندهایی بود که میان مادها و آشوریان وجود داشت. پادشاه پیروز ماد، کیاکسر بود که نینوا را هم با همراهی نبوخادنزار بابلی و دسته‌های سکایی فتح کرد. دوره ۲۸ ساله حاکمیت ترس و وحشت سکایی‌ها که هرودت هم مدعی بود به وسیله اورارتویی‌ها از میان رفته‌، احتمالا‌ تنها کمی بعد از سقوط نینوا بوده است.

مادها تنها زمانی که از دخالت‌های سکایی‌ها رهایی یافتند توانستند بر میراث آشوری‌ها و اورارتویی‌ها مسلط شوند. این بزرگ‌ترین کشورگشایی برای مادها بود. آنها توانسته بودند بر غرب ایران مسلط شوند و امپراتوری را از نواحی سابق اورارتوری‌ها و مانیان، در شمال غرب ایران و شمال بین‌النهرین به آسیای صغیر، جایی که رود‌هالیس مرز میان مادها و لودیه بود، گسترش دهند. با این وجود امپراتوری بزرگ عمر چندانی نیافت. آستیاگس، فرزند کیاکسر در ۵۵۰ پیش از میلا‌د در نبردی که مادها و پارسیان را با هم متحد کرد و مایملک خارجی مادها تحت اختیار پارسیان درآمد مغلوب کوروش کبیر، شهریار پارسی شد.

هنوز نمی‌توان برآورد کاملی از هنر مادی داشت، چون هیچ‌گونه اثری کاوش نشده و هیچ منبع مکتوبی که دال بر هنر مادی باشد وجود ندارد. ادعاهای چندی در مورد آثار قرن هفتم و زیویه وجود دارد اما همچنان کاملا‌ اثبات نشده است. با این وجود هنر مادی نقش عمده‌ای را در میانه سبک‌های هنری متفاوت قرون هشتم و نهم پیش از میلا‌د بازی می‌کرد. هنر پارسی هم در دوره حکومت هخامنشیان در اواخر قرون ششم و پنجم پیش از میلا‌د در ایران رواج داشت.

تعدادی مقبره سنگی در شمال غرب ایران واقع در کردستان و آذربایجان وجود دارد که البته هیچ کدام از این مقبره‌ها به اعتقاد هرتزفلد قطع مسلم مربوط به مادها نیست و به پادشاهان هخامنشی یا پس از آن برمی‌گردد. جالب‌ترین مقبره از این نوع که قیزکپان خوانده می‌شود در سرحد مرز ایران و عراق در کردستان عراق قرار دارد که حجاری بالا‌ی در آن، دو مرد را نشان می‌دهد که لباس مادی بر تن دارند و در دو سوی آتش ایستاده‌اند.

این دو نفر لباس‌هایی همچون مادها؛ نیم‌تنه، شلوار چرمی و کلا‌ه‌هایی با لبه‌های برآمده شال‌مانند که تصاویر آن در تخت جمشید هم موجود است، بر تن دارند. به علا‌وه مردی که در سمت چپ آتش ایستاده، نیم‌تنه‌ای احتمالا‌ از جنس خز به تن دارد که آستین‌هایش از دو طرف آویزان است. هر دو مرد، کمانی در دست چپ گرفته‌ و نوک آن را رو به پایین گرفته‌اند. نمونه یکی از این اشکال در جام طلا‌ی حسنلو قابل مشاهده است. نحوه قرارگیری این دو نفر، سبکی نظامی و تشریفاتی‌ای است که از اواخر هزاره در حسنلو تا مقبره‌های مادی در نیمه هزاره نخستین پیش از میلا‌د رایج بوده است.

تاریخ تقریبی این آرامگاه را تنها می‌توان از روی سبک معماری آن حدس زد. این مقبره که در صخره‌ای سنگی واقع شده است، ایوانی است که چندین ستون و سرستون دارد و از این نظر مشابه ستون‌های یونانی پیچان است. شکل این سرستون‌ها و تزئین نخلی شکل آن، تاریخچه این بنا را به قرن ششم پیش ازمیلا‌د برمی‌گرداند. این احتمال نیز وجود دارد که این بنا در دوره هخامنشیان برای یک مادی ساخته شده است. به‌طور مشابه، مقبره سنگی دائو دختر به صورت حلقه‌ای شکل ساخته شده که یاد آور سرستون‌های یونانی قرن پنجم است و بیشتر احساس می‌شود که مربوط به دوره هخامنشی است و نه دوره دیگری. شاید سبک احداث مقبره‌های سنگی که در آسیای صغیر هم در نیمه هزاره اول پیش از میلا‌د رایج شده بود توسط داریوش وارد ایران شد.

مطابق کشفیات به عمل آمده استفاده از ستون به این نحو، در نیمه قرن نهم پیش از میلا‌د با یافتن پایه‌های ورقه ورقه برای ستون‌ها در حسنلو کاربرد داشته است. با این وجود از تنه‌های چوبی و سرستون‌های این جرزها چیزی بر جای نمانده است. منابع سوری، آشوری و بابلی در قرن‌های نهم و هشتم پیش از میلا‌د به ستون‌هایی با سرستون‌های حلقه‌ای شکل اشاره دارند. چنین استفاده‌ای از سرستون‌های حلقه‌ای شکل راه را برای پذیرش بعدی این سبک در ایران باز کرد.

این سبک بعدها اصلا‌ح شد و بیش از پیش غنی گشت. ویژگی جالب دیگری که در تزئین ستون‌ها در تخت‌جمشید وجود دارد و ما را به سوی کاوش به دنبال شواهد و مدارکی از هنر مادی یا سبک‌های مادی می‌کشاند، نوعی ستون با دیواره‌ای چوبی است که با گچ پوشانده شده و کتیبه‌های آن به رنگ‌های قرمز، آبی یا سفید بوده‌اند. این الگوها با خطوط مورب نگاشته می‌شدند و کاملا‌ با الگوهای متداول خاور نزدیک کهن که محوریتی متقارن داشت متفاوت بود. ‌

ادیت پورادا / ترجمه: رضا دستجردی