کتاب‎ ‎و‎ ‎کتابخانه‎ ‎در‎ ‎دوران‎ ‎تمدن‎ ‎اسلامی

‎ ‎دوران‎ ‎شکوه و عظمت تمدن‎ ‎اسلامی‎ ‎که‎ ‎تا‎ ‎اواخر‎ ‎قرن‎ ‎ششم ادامه داشت در هنگام ‎حمله مغولها‎ ‎به‎ ‎کشورهای‎ ‎اسلامی‎ ‎دچار وقفه و رکود شدو این‎ ‎شوق‎ ‎مردم‎ ‎به‎ …

‎ ‎دوران‎ ‎شکوه و عظمت تمدن‎ ‎اسلامی‎ ‎که‎ ‎تا‎ ‎اواخر‎ ‎قرن‎ ‎ششم ادامه داشت در هنگام ‎حمله مغولها‎ ‎به‎ ‎کشورهای‎ ‎اسلامی‎ ‎دچار وقفه و رکود شدو این‎ ‎شوق‎ ‎مردم‎ ‎به‎ ‎تحصیل‎ ‎علم،‎ ‎ارزش‎ ‎کتاب‎ ‎و کتابخانه‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎بالاترین‎ ‎حد‎ ‎خود‎ ‎رسانده‎ ‎بود‎.

‎ویل‎ ‎دورانت در این باره‏‎ ‎می‎ ‎نویسد‎:‎‏ "در‏‎ ‎غالب‎ ‎مساجد،‎ ‎کتابخانه‎ ‎بود،‎ ‎در‎ ‎بیشتر‎ ‎شهرها‎ ‎نیز‎ ‎کتابخانه‎ ‎ای‎ ‎عمومی‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎تعداد‎ ‎زیادی‎ ‎کتاب داشت،‎ ‎و‎ ‎درهای‎ ‎آن‎ ‎به روی‎ ‎طالبان‎ ‎علم‎ ‎گشوده‎ ‎بود. در‎ ‎سال‎ ۳۳۹ ‎هجری‎ ‎قمری‎ ‎در‎ ‎موصل‎ ‎کتابخانه ای‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎نیکوکاران‎ ‎تأسیس‎ ‎کرده‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎مطالعه‎ ‎کنندگان‎ ‎به‎ ‎جز‎ ‎کتاب،‎ ‎کاغذ‎ ‎مورد‎ ‎احتیاج خود‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎آنجا‎ ‎می‎ ‎یافتند.‏‎ ‎تنها‎ ‎فهرست‎ ‎کتاب های‎ ‎موجود‎ ‎در‎ ‎کتابخانه‎ ‎عمومی‎ ‎ری،‎ ‎ده‎ ‎مجلد‎ ‎قطور‎ بود. کتابخانه‎ ‎بصره‎ ‎به‎ ‎دانشورانی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎آنجا‎ ‎مطالعه‎ ‎می‎ ‎کردند،‎ ‎مستمری‎ ‎و‎ ‎اعانه هایی‎ ‎می‎ ‎داد" ‏یاقوت‎ ‎حموی‎ ‎جغرافیدان‎ ‎معروف‎ ‎سه‎ ‎سال‎ ‎در‎ ‎کتابخانه‎ ‎مرو‎ ‎و‎ ‎خوارزم‎ ‎به‎ ‎فراهم‎ ‎کردن‎ ‎اطلاعات‎ ‎برای کتاب‎ ‎معجم‎ ‎البلدان‎ ‎اشتغال‎ ‎داشت. وقتی‎ ‎مغولان‎ ‎بغداد‎ ‎را‎ ‎ویران‎ ‎کردند‎ ‎سی‎ ‎وشش‎ ‎کتابخانه‎ ‎عمومی‎ ‎در‎ ‎آنجا‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎این‎ ‎به‎ ‎جز‎ ‎تعداد‎ ‎بیشمار کتابخانه‎ ‎های‎ ‎خصوصی‎ ‎بود‎ ‎زیرا‎ ‎رسم‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎هر‎ ‎یک‎ ‎از‎ ‎ثروتمندان‎ ‎مقدار‎ ‎زیادی‎ ‎کتاب‎ ‎داشته‎ ‎باشد. نقل شده است امیر‎ ‎بخارا‎ ‎یک‎ ‎طبیب‎ ‎معروف‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎دیار‎ ‎خود‎ ‎دعوت‎ ‎کرد‎ ‎او‎ ‎نپذیرفت‎ ‎و‎ ‎گفت:‏‎ ‎چهارصد‎ ‎شتر‎ ‎برای‎ ‎حمل کتابهای‎ ‎خود‎ ‎لازم‎ ‎دارد‎.

‎وقتی‎ ‎واقدی‎ ‎در‎ ‎گذشت‎ ‎ششصد‎ ‎صندوق‎ ‎پر‎ ‎از‎ ‎کتاب‎ ‎به جا‎ ‎گذاشت‎ ‎که‎ ‎برای‎ ‎برداشتن‎ ‎هر‎ ‎صندوق‎ ‎دو‎ ‎مرد لازم‎ ‎بود‎.‎‏ این در حالی بود که بعضی‎ ‎از‎ ‎بزرگان‎ ‎چون‎ ‎صاحب‎ ‎بن‎ ‎عباد‎ ‎به‎ ‎قدر‎ ‎همه‎ ‎کتابخانه‎ ‎های‎ ‎اروپا‎ ‎کتاب‎ ‎داشتند.‏

در‎ ‎همان‎ ‎موقع‎ ‎در‎ ‎اروپا‎ ‎ارزش‎ ‎کتاب‎ ‎و‎ ‎کتابخانه‎ ‎در‎ ‎پایین‎ ‎ترین‎ ‎محل‎ ‎خود‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎ارباب‎ ‎کلیسا‎ ‎علم‎ ‎را‎ ‎با مذهب‎ ‎در‎ ‎تضاد‎ ‎دانسته‎ ‎لذا‎ ‎دادگاه‎ ‎تفتیش‎ ‎عقاید‎ ‎را‎ ‎تشکیل‎ ‎داده‎ ‎و‎ ‎دانشمندان‎ ‎را‎ ‎شکنجه‎ ‎داده‎ ‎و‎ ‎یا‎ ‎می کشتند‎.‎‏ یکی از پژوهشگران اروپایی در این باره می نویسد: "ششصد‎ ‎سال‎ ‎قبل‎ ‎کتابخانه‎ ‎دانشگاه‎ ‎طب‎ ‎پاریس‎ ‎کوچکترین‎ ‎کتابخانه‎ ‎دنیا‎ ‎بود.‎ ‎

این‎ ‎کتابخانه‎ ‎فقط‎ ‎دارای یک‎ ‎کتاب‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎این‎ ‎کتاب‎ ‎نیز‎ ‎نوشته‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎دانشمندان اسلام بود. این کتاب آن قدربرایشان‎ ‎ارجمند بود‎ ‎که‎ ‎حتی‎ ‎لودویگ‎ ‎یازدهم‎ ‎که‎ ‎پادشاهی‎ ‎با‎ ‎ایمان‎ ‎و‎ ‎مسیحی‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎می‎ ‎خواست‎ ‎این‎ ‎کتاب‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎امانت بگیرد‎ ‎می‎ ‎بایست‎ ‎یکصد‎ ‎سکه‎ ‎طلا‎ ‎و‎ ‎دوازده‎ ‎سکه‎ ‎نقره‎ ‎به‎ ‎ودیعه‎ ‎بگذارد‎ ‎و‎ ‎این‎ ‎کتاب‎ ‎را‎ ‎کرایه‎ ‎کند‎ ‎تا اینکه‎ ‎پزشکان‎ ‎خصوصی‎ ‎اش‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎رونویسی‎ ‎کرده‎ ‎تا‎ ‎در‎ ‎موارد‎ ‎بیماری‎ ‎و‎ ‎چه‎ ‎در‎ ‎دوران‎ ‎سلامتی‎ ‎به‎ ‎عنوان یک‎ ‎فرهنگ‎ ‎امراض‎ ‎و‎ ‎دستورات‎ ‎طبی‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎استفاده‎ ‎کنند"

فیلیپ‎ ‎خلیل‎ ‎در‎ ‎کتاب‎ ‎تاریخ‎ ‎عرب‎ ‎می‎ ‎نویسد‎:‎‏ مسجد،‎ ‎کتابخانه‎ ‎نیز‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎کتابخانه‎ ‎های‎ ‎مسجد‎ ‎از‎ ‎هدیه‎ ‎های‎ ‎مردم‎ ‎مخصوصا‎ ‎از‎ ‎کتب‎ ‎افراد‎ ‎ثروتمند‎ ‎پر بود. خطیب‎ ‎بغدادی‎ ‎مورخ‎ ‎معروف،‎ ‎کتابهای‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎بر‎ ‎مسلمانان‎ ‎وقف‎ ‎کرد‎.‎‏ بعضی‎ ‎از‎ ‎مردم‎ ‎معتبر‎ ‎و‎ ‎توانگر، کتابخانه‎ ‎هایی‎ ‎بنیاد‎ ‎کرده‎ ‎بودند، که‎ ‎تقریبا‎ ‎عمومی‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎کتابهای‎ ‎منطق، فلسفه‎ ‎،‎ ‎هیئت‎ ‎و‎ ‎علوم‎ ‎دیگر‎ ‎داشت. دانشوران‎ ‎صاحب‎ ‎شأن‎ ‎برای‎ ‎دستیابی‎ ‎به‎ ‎کتابخانه‎ ‎های‎ ‎خصوصی‎ ‎به اشکالی‎ ‎بر‎ ‎نمی‎ ‎خوردند‎.

‎در‎ ‎موصل‎ ‎پیش‎ ‎از‎ ‎نیمه‎ ‎قرن‎ ‎دهم‎ ‎میلادی‎ ‎کتابخانه‎ ‎ای‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎مردم‎ ‎شهر‎ ‎پدید‎ ‎آورده‎ ‎بود. و دانشجویان‎ ‎که‎ ‎وارد‎ ‎آنجا‎ ‎می‎ ‎شدند‎ ‎کاغذ‎ ‎رایگان‎ ‎می‎ ‎گرفتند‎.

‎عضدالدوله‎ ‎بویهی‎ ‎در‎ ‎شیراز‎ ‎کتابخانه‎ ‎ای‎ ‎بنیاد‎ ‎کرده‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎کتابهای‎ ‎آن‎ ‎در‎ ‎صندوقهایی‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎فهرست مرتبی‎ ‎داشت‎ ‎و‎ ‎گروهی‎ ‎کارمند‎ ‎مراقب‎ ‎آن‎ ‎بودند‎.‎‏ در‎ ‎همین‎ ‎قرن‎ ‎در‎ ‎بصره‎ ‎کتابخانه‎ ‎ای‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎بنیانگذارش‎ ‎به‎ ‎دانشجویان‎ ‎و‎ ‎دانشورانی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎آنجا‎ ‎کار‎ ‎می کردند‎ ‎کمک‎ ‎نقدی‎ ‎می‎ ‎کرد. در‎ ‎همان‎ ‎اوقات‎ ‎در‎ ‎شهر‎ ‎ری‎ ‎کتابخانه‎ ‎ای‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎چهار‎ ‎صد‎ ‎بار‎ ‎شترکتاب داشت و‎ ‎فهرست‎ ‎آن‎ ‎ده‎ ‎جلد‎ ‎بود. ضمنا‎ ‎این‎ ‎کتابخانه‎ ‎انجمنی‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎آنجا‎ ‎دانشوران‎ ‎همدیگر‎ ‎را‎ ‎برای مذاکره‎ ‎و‎ ‎بحث‎ ‎دیدار‎ ‎می‎ ‎کردند‎.

‎عده‎ ‎ای‎ ‎از‎ ‎مورخین،‎ ‎ایرانیان‎ ‎را‎ ‎از‎ ‎بزرگترین‎ ‎عوامل‎ ‎تأسیس‎ ‎کتابخانه‎ ‎و‎ ‎مدارس‎ ‎به شمار‎ ‎آورده‎ ‎اند‎ ‎از‎ ‎جمله‎:‎‏ در‎ ‎ایران‎ ‎پیش‎ ‎از‎ ‎اسلام‎ ‎کتابخانه‎ ‎هایی‎ ‎در‎ ‎سرابها‎ ‎و‎ ‎پستوها‎ ‎داشته‎ ‎اند‎ ‎و‎ ‎کتابهایشان‎ ‎از پوست‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎خط‎ ‎پهلوی‎ ‎بوده‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎پس‎ ‎از‎ ‎پیدایش‎ ‎تمدن‎ ‎اسلام‎ ‎ایرانیان‎ ‎از‎ ‎بزرگترین عوامل‎ ‎تأسیس‎ ‎کتابخانه‎ ‎و‎ ‎مدارس‎ ‎در‎ ‎بغداد‎ ‎و‎ ‎غیره‎ ‎به‎ ‎شمار‎ ‎می‎ ‎آمدند‎.‎‏ در‎ ‎خراسان‎ ‎بیش‎ ‎از‎ ‎تمام‎ ‎ممالک‎ ‎اسلامی‎ ‎دارای‎ ‎مدرسه‎ ‎و‎ ‎کتابخانه‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎روی‎ ‎به‎ ‎دیار‎ ‎علم‎ ‎و‎ ‎ادب معروف‎ ‎گشت‎ ‎با‎ ‎این‎ ‎وصف‎ ‎اطلاعات‎ ‎مهمی‎ ‎از‎ ‎کتابخانه‎ ‎های ‎خراسان‎ ‎در‎ ‎دست‎ ‎نیست‎ .‎فقط‎ ‎یاقوت‎ ‎حموی‎ می‎ ‎گوید‎:‎‏ در‎ ‎سال‎ ۶۱۶ ‎هجری‎ ‎کتابخانه‎ ‎عمومی‎ ‎دیدم‎ ‎که‎ ‎مانند‎ ‎آن‎ ‎در‎ ‎هیچ‎ ‎جای‎ ‎دنیا‎ ‎یافت‎ ‎نمی‎ ‎شد.‏

مصطفی محققی